3784503119

Pod koniec lat 90. Ryszard Nycz zaproponował typologię czterech tropów Ja”, czterech koncepcji podmiotowości w literaturze nowoczesnej". Ostatnim z tych tropów była właśnie syllepsis. „Ja” sylleptyczne musi być rozumiane na dwa sposoby równocześnie: jako prawdziwe i jako zmyślone, jako empiryczne i jako tekstowe, jako autentyczne i jako fikcyjno-powieściowe. Podmiotowość nie ma w tym przypadku charakteru hierarchicznego, nie jest więc tak, że podmiot empiryczny sytuuje się ponad literackim; relacja między nimi ma charakter horyzontalny: Ja” rzeczywiste i Ja” fikcyjne muszą być rozpatrywane na jednej płaszczyźnie. Oznacza to, że tekstów literackich nie można odczytać bez znajomości biografii autora, a z drugiej strony pozostaje ona niepełna bez znajomości dzida²⁵. Nie chodzi tu o utożsamienie podmiotu literackiego z autorem, podmiotowość sylleptyczna ma bowiem charakter rozdwojony, podwójny i ta właśnie podwójność ma walor sensotwórczy. Wątek Ja” sylleptycz-nego podjęła m. in. Elżbieta Winiecka, autorka książki Białoszewski sylleptyczny²⁶.

Jakie to ma znacznie dla moich rozważań o Marianie Pankowskim? W mojej pracy doktorskiej staram się wskazać miejsce jego prozy w obrębie literackiej formacji modernistycznej. Jednym z kluczowych czynników wpływających na kształt tej formacji był kryzys przedstawienia, rozpoczynający się w drugiej połowie XIX wieku. Zjawisko to było opisywane na różne sposoby²⁷, przy czym badacze są zgodni co do tego, że ów kryzys objawiał się utratą zaufania do języka i jego podstawowych funkcji: przedstawiania, ekspresji i komunikacji. Michał Paweł Markowski pisał o dwóch liniach rozwojowych polskiej nowoczesności:

0    ile linia zachowawcza polskiej literatury nowoczesnej kontynuowała tradycję romantyczną

1    młodopolską, o tyle linia krytyczna wyrasta z doświadczenia kryzysu o poczwórnym obliczu: kryzysu tożsamości (który sprawia, że nie można jednoznacznie określić tożsamości podmiotu, czyli pozycji zajmowanej przezeń w świecie), kryzysu przedstawienia (nie można przedstawić rzeczywistości, która byłaby ukształtowana i czekała na przedstawienie), kryzysu prawdy (nie istnieje żadne transcendentne źródło prawomocności przedstawień, nie jest nim ani Bóg, ani tradycja, ani społeczeństwo) oraz kryzysu interpretacji (przedstawienia nie są bezpośrednio zrozumiałe, ich interpretacja nie jest oczywista)²⁸. Marian Pankowski wydaje się bliski krytycznej nowoczesności. Jednym z najważniejszych zagadnień, jakie pojawiają się w jego prozie, jest kwestia możliwości i ograniczeń literackiej reprezentacji. Wszystkie najistotniejsze i najciekawsze problemy tego pisarstwa, takie jak specyficzne ukształtowanie języka, nastawienie

²⁴Zob. R. Nycz, Tropy „ja". Koncepcje podmiotowości w literaturze polskiej ostatniego stulecia, [w:] tegoż. Język modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie, wyd. 2, Leopoldinum, Wrocław 2002, s. 87-117.

²⁵    Zob. tamże, s. 108-115.

²⁶    Zob. E. Winiecka, Białoszewski sylleptyczny, Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne". Poznań 2006; jak również: tejże, O sylleptyczności tekstu literackiego, dz. cyt., s. 137-157 oraz Nierozstrzygalność - drugie imię dekonstrukcji?, „Przestrzenie Teorii" 2003 nr 2, s. 119-138.

²⁷    W tym miejscu przedstawiam jedynie zarys bibliografii tego zagadnienia: R. Nycz, Język modernizmu, dz. cyt.: M. P. Markowski, Polska literatura nowoczesna. Leśmian, Schulz, Witkacy Universitas, Kraków 2007: R. Nycz, Literatura nowoczesna: cztery dyskursy, „Tekst)' Dmgie” 2002 nr 4, s. 35-46; J. Franczak, Poszukiwanie realności. Światopogląd polskiej prozy modernistycznej, Universitas, Kraków 2007; Odkrywanie modernizmu. Przekłady i komentarze, pod red. R. Nycza, wyd. 2, Universitas, Kraków 2004; G. Steiner, Zerwany kontrakt, przel. O. Ku-bińska, Instytut Kultury, Warszawa 1994; M. Foucault, Słowa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, tłum. T. Komendant, wyd. 2. slowo/obraz terytoria, Gdańsk 2006.

²⁸    Zob. M. P. Matkowski, Polska literatura nowoczesna, dz. cyt., s. 39-42.

XXI