Religia starozytnego Rzymu Pierwotna religia Rzymian nie mia³a wiele wspólnego z antorpomorficznymi mitami Greków czy g³êbok¹ wiar¹ ludów Wschodu. Religiê rzymsk¹ w pierwotnej postaci cechowa³y konkretnoœæ, praktycznoœæ i niesobowoœæ. Ka¿da czynnoœæ mia³a swoje bóstwo, czasem kilka. Najwa¿niejsze by³y bóstwa rolnicze, Many (duchy przodków), Lary (bóstwa opiekunowie chaty), Penaty (bóstwa spi¿arni). Rzymianie wierzyli te¿, ¿e w ka¿dym cz³owieku ¿yje element boski, jego Geniusz. Tym bezosobowym bóstwom pocz¹tkowo nie stawiano œwi¹tyñ ani pos¹gów - w domach stawiano co najwy¿ej o³tarze, gdzie sk³adano bóstwom ofiary, Wp³yw religii Etrusków i Greków na kszta³towanie siê wierzeñ rzymskich by³ bardzo du¿y. Na Kapitolu zaczêto czciæ trójcê bóstw na wzór etruski: Jowisza, Junonê i Minerwê. Zaczêto wznosiæ œwi¹tyniê, w tym najs³ynniejsz¹ - Jowisza Kapitoliñskiego (508). Rozpowszechni³ siê równie¿ kult Marsa jako boga wojny. Ogólnopañstwowe znaczenie uzyska³a Westa, stra¿niczka domowego ogniska. Jej (pañstwowego) ogniska strzeg³o 6 westalek, którymi mog³y zostac tylko dziewczêta z najzamo¿niejszych rodów. Bóstwem rzymskim nie maj¹cym odpowiednika w innych religiach by³ Janus - bóg pocz¹tków i przejœæ. W czasie wojny otwierano bramy œwi¹tyni Janusa, zamykano je w czasach pokoju. Religia rzymska mia³a bardzo rozwiniêty rytua³, w czasie obrzêdów recytowano ustalone formu³y i wykonywano okreslone gesty - ka¿da pomy³ka grozi³a obraz¹ bóstwa. Wielk¹ rolê odgrywa³y wró¿by - zw³aszcza z lotu ptaków (auspicia) i wnêtrznoœci zwierz¹t ofiarnych, towarzyszy³y one wszytskim czynnoœciom urzêdowym. Auspicia by³y organozowane przez kolegium kap³añskie augurów, antomiast ich interpretacja nale¿a³a do urzêdnika posiadaj¹cego imperium (najwy¿sz¹ w³adzê) - konsula, dyktatora b¹dŸ pretora. Religiê rzymsk¹ cechowa³a tolerancja wobec innych wyznañ i psecyficzna "goœcinnoœæ" - w czasie wojen Rzymianie modlili sie do bostw obleganego miasta, aby zgodzi³y siê je opuœciæ i przenieœæ do Rzymu. Ta "goœcinnoœæ" otwiera³a drogê do szerokiego nap³ywu obcych wierzeñ do pañstwa rzymskiego. I tak proces hellenizacji religii rzymksiej zacz¹³ sie juz w V w. pne, a nasili³ w okresie wojen punickich. Najwa¿niejsze bóstwa rzymskie zosta³y uto¿samione z greckimi bogami olimpijskimi (Jowisz = Zeus, Juno = Hera, Minerwa = Atena, etc.). Poci¹gnê³o to za sob¹ antropomorfizacjê religii rzymskiej, wznoszenie bogom œwi¹tyñ i pos¹gów na wzór grecki. W okresie schy³ku republiki du¿¹ rolê w Rzymie zaczê³y odgrywaæ kulty wschodnie - kult Wielkiej Macierzy Kybele, który ppryszed³ do Italii z Azji Mn., czy egipskie kulty Izydy i Serapisa. Kwitnie astrologia i okultyzm. W parze z rozwojem nowych kultów idzie szerz¹cy siê zw³aszcza wœród elit spo³ecznych sceptycyzm religijny, prowadz¹cy nawet do ateizmu. Na pocz¹tku I w. pne Rzymianie tworz¹ w³asn¹ teoriê o potrzebie podwójnej religii: pierwsza z nich, oparta na za³o¿eniach filozofii stoickiej jest przeznaczona dla elity intlektualnej, druga zaœ, ludowa i tradycyjna, jest potrzebna dla dobra pañstwa. Na pocz¹tku cesarstwa, za Oktawiana Augusta, podjêto próbê powrotu do dawnych ceremonii i wierzeñ rzymskich. Oktawian odnosi³ siê b. niechêtnie do astrologii, okultyzmu i wierzeñ wschodnich, których kap³ani zostali wypêdzeni. August lansowa³ kult bóstw opiekuñczych swego rodu, jak boski Juliusz (Cezar), Wenus, Mars i Apollo. Sprzyja³ tak¿e pewnym formom kultu boskiego w³asnej osoby - w prowincjach stawniano o³tarze Augusta i bogini Romy. W Rzymie wzniesiono o³tarz Pokoju (bóstwo Pax). Zamierzenia Augusta, chc¹cego wyprzeæ z Rzymu kulty wschodnie i przywróciæ dawne wierzenia rzymskie, zawiod³y. Nadal wielk¹ popularnoœci¹ cieszy³y siê kulty egipskie i kult Kybele, rozpowszechniony wœród szerokich mas ludowych. Kap³anem syryjskiego boga Baala by³ sam cesarz Heliogabal panuj¹cy na pocz¹tki III w. ne. W III wieku najwiêksze znaczenie uzyska³ kult irañskiego boga Mitry, boga s³oñca i œwiat³oœci. Uwa¿ano go za uosobienie najbardziej mêskich cnót: odwagi, lojalnoœci, wiernoœci, prawdomównoœci; szczególnie popularny by³ kult Mitry w armii. W tym czasie oficjalna religia rzymska pe³ni³a ju¿ funkcje tylko zewnêtrzne. Chrzeœcijañstwo zaczê³o rozpowszechniaæ siê w pañstwie rzymskim najpierw w jego wschodniej, hellenistycznej czêœci (Azja Mn., Syria), znajduj¹c wyznawców g³ównie w miastach. Jêzykiem najszerzej uzywanym przez ówczesnych chrzeœcijan by³a greka - to w tym jêzyku spisano prawie wszystkie ksiêgi Nowego Testamentu, po grecku odprawiane by³y nabo¿eñstwa. Do zachodnich prowincji cesarstwa chrzeœcijañstwo dotar³o w koncu II w. - powsta³y wtedy gminy chrzeœcijañskie w Rzymie, Galii i Afryce. Chrzeœcijanie skupiali siê w gminach, które posida³y niewielki wspólny maj¹tek, który s³uzy³ przed wszystkim wspomaganiu najubo¿szych. Poszczególne gminy prowadzi³y dzia³alnoœæ apostolsk¹ na danym obszarze, utrzmywa³y ³¹cznoœæ z innymi gminami poprzez wymianê listów i wys³anników. W miarê rozrostu Koœcio³a chrzeœcijñskiego konieczne sta³o sie stworzenie hierarchii organizuj¹ej kult i inne sprawy gmin - w gminach funkcje te pe³nili prezbiterzy i diakoni, a od II w. biskupi (episkopos), z których najwiêksze znaczenie mieli biskupi Rzymu, Efezu, Aleksandrii i Antiochii. Negatywny stosunek chrzeœcijan do wszytskiego, co by³o zwi¹zane z kultem pogañskim, i wskutek tego odsuniêcie siê od aktywnego udzia³u w ¿yciu municypalnym, wytwarza³o pewn¹ nieufnoœæ wobec nich reszty spo³eczeñstwa rzymskiego. Daleko wiêksze znaczenie mia³a niechêæ cesarzy i biurokracji cesarskiej do chrzeœcijañstwa. Dopóki chrzeœcijan traktowano jako jedn¹ z licznych sekt zydowskich, rozci¹ga³o siê na nich równie¿ zezwolenie udzielone ¯ydom nieuczestniczenia w fromach pogañskiego kultu, w tym kultu cesarzy. Od momentu jednak, gdy chrzeœcijañstwo wyraŸnie oddzieli³o siê od judaizmu i rozszerzy³o na nie-zydowskie krêgi etniczne, nie ochrania³y ju¿ jego wyznawców przywileje przyznane ¯ydom. Cesarze nie wydali jakiejœ wyraŸniej ustway przeciw chrzeœcijanom, lecz poci¹gali ich do odpowiedzialnoœci i przesladowali na podstawie oskar¿eñ o bezboznoœæ, obrazê majestatu i rzekome kryminalne przestêpstwa. A¿ do III w. masowe przesladowania chrzeœcijan mia³y raczej charakter sporadyczny (g³ównie za panowania Nerona i Marka Aureliusza). Nasili³y siê na pocz¹tku III w., za panowania Decjusza. Jeszcze Dioklecjan wyda³ w 303 i 304 ostatnie ju¿ dekrety przeciw chrzeœcijañstwu. Mimo przeœladowañ i atmosfery niechêci wœród pogan, chrzeœcijañstwo stale zdobywa³o nowych wyznawców, zarówno wœród klas n¿szych jak i wœród arystokracji, tak¿e w zdominowanym przez wyznawców mitraizmu wojsku. Stopniowo dla cesarzy sta³o siê oczywiste, ¿e dalsza walka z chrzeœcijañstwem jest nieop³acalna i zgo³a niepotrzebna. W 313r. cesarzowie wschodu i zachodu, Konstantyn i Licyniusz spotkali siê w Mediolanie i w wydanym wspólnie edykcie zapewnili Koœcio³owi chrzeœcijañskiemu tolerancjê i zwrót skonfiskowanych wczeœniej dóbr. Konstantyn nadal pozosta³ naiwy¿szym kap³anem kultów poganskich (pontifex maximus), lecz faktyncznie sprzyja³ rozwojowi chrzeœcijañstwa, a na ³o¿u œmierci przyj¹³ chrzest. We wczesnym okresie chrzeœcijañstwa pojawi³a siê jedna schizma (donatyzm, od³¹czenie siê czêœci gmin afrykañskich z biskupem Donatusem od Koœcio³a), bêd¹ca efektem raczej sporów personalnych ni¿ doktrynalnych i znacznie powazniejsze zagro¿enie dla jednoœci Koœcio³a - herezja Ariusza, kap³ana z Aleksandrii. Arianizm wyrós³ na gruncie egipsko - hellenistycznym i w³asnie we wschodniej czêœci cesarstwa uzyska³ najwiêksz¹ popularnoœæ. Podstaw¹ doktryny ariañskiej by³o podaw¿enie dogmatu o Trójcy Œwiêtej (antytrynitaryzm) i teza o wy³¹cznie ludzkim charakterze Chrystusa. Sobór biskupów w Nicei (325) oficjalnie potepi³ arianizm, formu³uj¹c podstawy dogmatyczne chrzeœcijañstwa w tzw. nicejskim symbolu wiary. Przez d³u¿szy czas pewne krêgi spo³eczeñstwa rzymskiego nadal wyznawa³y dawne kulty poganskie; dotyczy³o to g³ównie mieszkañców okrêgów wiejskich. Tak¿e w armii silne by³y wp³ywy mitraizmu. Za dawn¹ religi¹ opowiada³a siê w wiêksozœci arystokracja senatorksa miasta Rzymu. Na krêgach zhellenizowanej elity intelektualnej opar³ siê cesarz Julian Apostata (361 - 363), który spróbowa³ przywróciæ dominacjê dawnej religii pogañskiej - skonfiskowa³ koœcio³y chrzeœcijañskie, zakaza³ chrzeœcijanom prowadzenia szkó³. Dzia³ania Juliana nie mia³y jednak szerszego oparcia spo³ecznego, gdy¿ nie by³ zbyt popularny wœród mieszkañców zachodniej czêœci imperium, na skutek zbytniego ulegania wp³ywom greckim. Pod koniec IV w. nastapi³ ostateczny tryumf chrzeœcijañstwa w obrêbie cesarstwa rzymskiego. Ceszarz Zachodu Gracjan (375 - 383) i Wschodu - Teodozjusz (379 - 395) opowiedzieli siê wyraŸnie za Koœcio³em chrzeœcijañskim, a przeciw kultom pogañskim i ruchom heretyckim. Gracja w 379 zrezygnowa³ ze stanowiska najwy¿szego kpa³ana pogañskiego, które juz oddawna by³o funkcja czysto urzêdnicz¹. W tym samy roku nast¹pi³o ostateczne zerwanie cesarstwa z daw¹ religia pogañsk¹ - z sali posiedzeñ senatu rzymskiego wyniesiono pos¹g i o³tarz bogini Wiktorii. W 381 obrzêdy pogañskie zosta³y zakazane,a ich wype³nianie uznane za œwietokradztwo i zbrodniê obrazy majstatu cesarskiego.