9. Architektura starożytnego Rzymu (akwedukty, łuki, termy, świątynie, plany miast, teatry, typy willi)
Dzieje paostwa Rzymskiego dzielą się na
Epokę królewską od V w. p.n.e.
Okres republiki do 31 roku p.n.e.
Okres cesarstwa do V w. n.e.
Spojrzenie na miasto rzymskie mówi o przemyślanym założeniu całości: regularny plan, ulice
przecinające się pod kątem prostym, forum stanowiące centrum na którym budowano
najważniejsze budowle (początkowo ustawiane chaotycznie a w okresie cesarstwa stosowano
rygorystyczną symetrię układów wielkich brył.
Świątynie: W architekturze sakralnej już w VI wieku wyróżnid można dwie zasadnicze formy:
świątynię na planie koła (np. Westy na Kapitolu) i świątynię na planie prostokąta (Fortuny Wirilis.)
Przykładem wielości rozwiązao jest Panteon (dzieło Apollodora z Damaszku, na założeniu centralnym,
kryty kopułą) . Te formy przyjęły się na stałe. Formy na planie prostokąta były powszechniej
stosowane. Był to typ świątyni przejęty jeszcze od Etrusków będącej przekształceniem greckiej
świątyni w porządku doryckim. Taki typ składał się z wysokiego postumentu, wejścia w krótszym
boku, otoczony był kolumnadą toskaoską podtrzymującą dwuspadowy dach. Cechą
charakterystyczną takiej świątyni była przysadzistośd w proporcjach oraz niewielka wysokośd. W
świątyniach rzymskich najpopularniejszy był porządek kompozytowy (głowica o motywach korynckich
i jooskich) oraz toskaoski (odmiana porządku doryckiego z kolumną o gładkim trzonie, której dodano
bazę). Dekoracyjną nowością były pilastry.
Przykłady ważniejszych świątyo:
Świątynia Saturna na Forum pocz. V w
Świątynia Kastorów (mitycznych bliz
niaków założycieli miasta) na Forum
Świątynia Apollina na Polu Marsowym za murami miasta (z powodu greckiego pochodzenia boga)
431 rok
Akwedukty
Pod koniec IV wieku zastąpiono cysterny na wodę właśnie akweduktami. Pierwszym akweduktem był
Aqua Appia czyli wodociąg doprowadzający wodę do miasta. Był to wodociąg podziemny,
prowadzony na zasadzie minimalnego stałego spadku, ułożony z rur terakotowych w obudowie z
drążonych bloków tufu.
Plan miasta
Liczne miasta zakładano na wzór obozu rzymskiego castrum romanum (jednak sam Rzym nie był
zbudowany na takim wzorze ze względów na swój rozmiar). Podstawą układu stanowiły dwie ulice
przebiegające w kierunku północ- południe (cardo) i wschód- zachód (decumanus) oraz prostopadłe
do nich ulice boczne z kwadratowymi lub prostokątnymi działkami. Na skrzyżowaniu większych ulic
znajdowały się place (fora). Na forum wznosiła się świątynia Jowisza Kapitolioskiego. W najbliższym
otoczeniu bazylika (miejsce spotkao, sądów i zgromadzeo zazwyczaj w sprawach handlowych) i
bazar. Bazyliki były wielkimi gmachami budowanymi na planie prostokąta podzielonego wzdłuż na 3
lub 5 części kolumnadą. W głębi w części środkowej znajdowało się podwyższenie dla urzędnika
(trybunał).
Amfiteatry
Były przeznaczone do oglądania walk gladiatorów i dzikich zwierząt. Miały formę kilkupiętrowych
kolistych budynków. Pod areną mieściły się pomieszczenia dla zwierząt i urządzenia kanalizacyjne.
Zachowany jest do dzisiaj amfiteatr Flawiuszów, Koloseum.
Termy
A
ączyły funkcję łaz
ni i palestry. Składały się z budynku łaz
ni i przylegających do niego terenów
odkrytych, zagospodarowanych i ogrodzonych. Od I wieku termy budowano we wszystkich miastach
rzymskich. Zawierały pomieszczenia: westybul z szatnią, pomieszczenie zimne (basen z zimną wodą),
pomieszczenie ciepłe, łaz
nia sucha i parowa. Każda duża łaz
nia dzieliła się na częśd kobiecą i męską.
Willa
Rozwój rzymskiego domus (dom wielorodzinny w zabudowie miejskiej) w III-II w. prowadzi do
wytworzenia się typu willi. Wille miejskie (urbanae) były zazwyczaj jednopiętrowe, na wysokich
fundamentach. Typowy układ dla nich to wiele pomieszczeo z licznymi oknami. Otaczały one atrium
(wewnętrzny dziedziniec) oraz perystyl czyli wewnętrzny ogród otoczony kolumnowym portykiem.
Nie była ona zatem izolowana od otoczenia w przeciwieostwie do domusu. Wyposażeniem will były
bogate ogrody i sadzawki oraz fontanny (np. willa Misteriów w Pompejach, II w). W I wieku
wykształcił się typ willi wiejskiej (willa rustica). Były budowane na palnie prostokąta z prostokątnych
wewnętrznym dziedziocem i szeregiem izb rozmieszczonych po bokach. Pod wspólnych dachem
znajdowały się pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze. W części mieszkalnej oprócz izb
mieszkalnych i jadalni znajdowała się duża kuchnia. Częśd gospodarcza to liczne tłocznie wina,
magazyny, spichrze piekarnia, chlew itp. Wille rzymskie są idealnym przykładem połączenia
architektury z wodą i zielenią.
Teatr
Teatr rzymski inspirowany był greckim. W ostatecznej swej formie wykształcił się dopiero w I w.
Zespół zabudowao składał się z: widowni (theatrum), sceny (pulpitum) i budynku scenicznego
(scaena). Za budynkiem mieścił się zazwyczaj duży prostokątny dziedziniec otoczony portykiem
(miejsce wypoczynku w czasie przerwy). Widownia wybudowana była na planie półkola z
amfiteatralnymi siedzeniami oraz półkolistym placykiem orchestrą. Fasadę widowni stanowił mur
arkadowy o kilku kondygnacjach. Novum w teatrze rzymskim była kurtyna. Najstarszym teatrem
rzymskim jest Mały Teatr w Pompejach . Inne to teatr wzniesiony przez Pompejusza na Polu
Marsowym (miał on duży przylegający ogród otoczony z czterech stron portykiem). Istniały również
odeony czyli mniejsze teatry przeznaczone na popisy muzyczne. Przykryte były one dachami. Od
nich wywodzą się póz
niejsze europejskie teatry.
A
uki
Były to najpopularniejsze formy pomników. To wolnostojące bramy. Posiadały 1, 3 lub 5 przejśd
zwieoczonych półkolistymi łukami. W centralnej części widniał wykuty w kamieniu napis chwalący
bohaterskie czyny. Wnętrze przejśd również dekorowano kamiennymi reliefami. Na szczycie łuku
stawiano statuę cesarza z brązu. Do dzisiaj zachowało się ok. 300 łuków. Najpopularniejsze to łuk
Tytusa i Trajana.
Wynalazki budowlane
Jednym z nich jest zaprawa murarska z wapna i piasku (lub pyłu wulkanicznego) oraz wody. Spajano
nią kamienie lub cegły. W konstrukcji najważniejszym wynalazkiem był półkolisty łuk ułożony z
kamiennych klioców. Forma łuku ma dużą siłę rozporu więc wymagała masywnych ścian lub
sąsiedztwa następnego łuku. A
uki znalazły zastosowanie w konstrukcji mostów, akweduktów, łuków
triumfalnych a na bazie łuku półkolistego powstawało sklepienie kolebkowe i kopuła.