plik


ÿþPsychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=24 Psychologiczne konsekwencje traumatycznego stresu  wspóBczesne kierunki badaD Maria Lis-Turlejska Rok: 2000 Czasopismo: Nowiny Psychologiczne Numer: 2 Do[wiadczenia urazowe o szczególnym nasileniu, zwizane z wpBywem przyrody lub powodowane przez ludzi, byBy udziaBem jednostek i spoBeczeDstw od zarania dziejów. Ich wpByw na ludzk psychik w pewnym stopniu rozpoznawano, czego przykBady mo|na znalez w literaturze piknej i pamitnikarskiej. W nauce  medycynie i psychologii  [wiadomo[ roli traumy psychologicznej w genezie zaburzeD psychicznych pojawiaBa si i zanikaBa, poczwszy od prac francuskich uczonych z koDca XIX wieku. Jednak dopiero w cigu ostatnich 20 lat wyBoniB si nowy obszar teorii i badaD w dziedzinie psychiatrii i psychologii dotyczcy wpBywu szczególnie nasilonego stresu na ludzk psychik. Okre[lany jest on mianem badaD nad skrajnym stresem [rodowiskowym, katastroficzn traum, traumatycznym stresem. Pogld, |e stres okre[lany obecnie najcz[ciej jako traumatyczny mo|e powodowa gBbokie i trwaBe zmiany funkcjonowania psychologicznego i fizjologicznego jest ju| dobrze ugruntowany przez koncepcje teoretyczne i badania empiryczne prowadzone w tym obszarze. Szczególnie wa|nym momentem z punktu widzenia rozwoju badaD nad psychologicznymi konsekwencjami skrajnie urazowych prze|y byBo ukazanie si w 1980 roku trzeciego wydania "Diagnostic and statistical manual of mental disorders" (w skrócie DSM-III; American Psychiatric Association, 1980)  systemu klasyfikacji i diagnozy zaburzeD psychicznych opracowanego przez AmerykaDskie Towarzystwo Psychiatryczne. Wprowadzono wówczas do obowizujcego w USA systemu klasyfikacji zaburzeD psychicznych now jednostk chorobow okre[lon jako zespóB stresu pourazowgo (post-traumatic stress disorder, w skrócie - PTSD). StaBo si to w zwizku ze zgromadzonymi ju| wówczas obserwacjami klinicznymi i wynikami badaD, dotyczcymi zwBaszcza amerykaDskich weteranów wojny w Wietnamie i {ydów ocalaBych z Holocaustu. W tym okresie pojawiBy si tak|e publikacje zwracajce uwag na inne rodzaje traumatycznych prze|y i ich psychologiczne konsekwencje  podobne do wystpujcych u ofiar wojny. Burgess i Holmstrom (1974) opisaBy  syndrom traumy gwaBtu . Kempe i Kempe (1978) oraz Walker (1979) i inni prezentowali prace na temat przemocy wobec dzieci i kobiet w rodzinie. Istniejce dane umo|liwiBy opracowanie kryteriów diagnostycznych  charakterystycznych objawów PTSD. Z kolei wyrazne okre[lenie symptomów z odniesieniem ich do zewntrznych przejawów (zachowaD) pozwoliBo na konstruowanie narzdzi pomiaru  kwestionariuszy i ustrukturalizowanych wywiadów przydatnych zarówno w diagnozie, jak i umo|liwiajcych prowadzenie dalszych, bardziej precyzyjnych badaD. W DSM-III jako stresory, które mog prowadzi do PTSD wymieniano m.in.: gwaBt, agresywny napad, walk frontow, klski |ywioBowe (np. powódz, trzsienie ziemi), katastrofy komunikacyjne i przemysBowe, oraz tzw. man-made disasters (bombardowanie, tortury, obozy koncentracyjne, terroryzm). OznaczaBo to uznanie, |e w wyniku szerokiego zakresu traumatycznych zdarzeD mog wystpi podobne objawy. Poza wystpieniem traumatycznego stresora, kryteria diagnostyczne DSM-III obejmuj trzy Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=24 Poza wystpieniem traumatycznego stresora, kryteria diagnostyczne DSM-III obejmuj trzy kategorie symptomów. Pierwsza (B) dotyczy ponownego odtwarzania traumy i obejmuje takie objawy, jak powracajce sny dotyczce traumy, powtarzajce si natarczywe wspomnienia. Do kategorii drugiej (C) nale| objawy zwizane z uporczywym unikaniem i zmniejszeniem ogólnej reaktywno[ci, takie np. jak unikanie my[li i uczu zwizanych z traum; niemo|no[ przypomnienia sobie wa|nego aspektu traumy, uczucie obojtno[ci lub chBodu w kontaktach z ludzmi. W trzeciej kategorii (D) uwzgldniono utrzymujce si objawy psychofizjologicznego pobudzenia (np. trudno[ci z zasypianiem lub snem; trudno[ci z koncentracj; dra|liwo[ lub wybuchy gniewu). W 1994 roku opublikowano czwart edycj DSM ze zmodyfikowanym  w porównaniu z wcze[niejszymi ustaleniami  sposobem okre[lania zdarzenia, które mo|e prowadzi do PTSD (kryterium A). WedBug DSM-IV (American Psychiatric Association, 1994) jest to zdarzenie zwizane z zagro|eniem |ycia lub fizycznej integralno[ci, podczas którego dana osoba prze|ywa intensywny strach, poczucie bezradno[ci lub horroru (peBne tBumaczenie kryteriów diagnostycznych PTSD wedBug DSM-IV zob.: Lis-Turlejska, 1998a). Publikacja kryteriów diagnostycznych PTSD w DSM-III spowodowaBa znaczne zwikszenie liczby badaD dotyczcych zagadnieD zwizanych ze stresem traumatycznym. Przybywa tak|e profesjonalistów  badaczy i praktyków z zakresu psychiatrii, psychologii, opieki spoBecznej i innych dziedzin podejmujcych dziaBalno[ terapeutyczna, badawcz i szkoleniow w tym obszarze. Od 14 lat istnieje Midzynarodowe Towarzystwo BadaD nad Traumatycznym Stresem (International Society for Traumatic Stress Studies). Od 1988 roku ukazuje si Journal of Traumatic Stress, ostatnio zapowiadana jest jego europejska edycja. W latach 1974 1997 opublikowano ponad 2100 artykuBów w czasopismach naukowych oraz 512 ksi|ek i rozdziaBów w ksi|kach (American Psychological Association, 1997). W okresie od 1988 do 1998 roku wydano 40 monografii. Istnieje wiele wystandaryzowanych metod pomiaru PTSD i objawów potraumatycznych (np. The PTSD Checklist  PCL, Weathers i in., 1993; Clinician-Administrated PTSD Scale  CAPS, Blake i in., 1990; Mississippi Scale, Keane i in., 1988). Zdaniem van der Kolka i McFarlane'a (1996)  redaktorów wydanego niedawno obszernego zbioru prac na temat zagadnieD traumatycznego stresu  odkd psychiatrzy zaczli przypisywa coraz wiksze znaczenie organizowaniu psychologicznych problemów w systemy diagnostyczne, stracili zainteresowanie dla funkcjonowania umysBu (workings of the mind) i tajemnic medycyny; dusz psychiatrii staBo si badanie traumy.  Ustalenie zespoBu stresu pourazowego (PTSD) jako jednostki diagnostycznej stwarza zorganizowany schemat dla zrozumienia, w jaki sposób funkcjonowanie biologiczne ludzi, ich sposób widzenia [wiata i osobowo[ s nierozerwalnie splecione i ksztaBtowane przez do[wiadczenie. Diagnoza PTSD ponownie przywoBaBa pogld, |e wiele »neurotycznych« objawów nie jest rezultatem jakiej[ tajemniczej, niemal niemo|liwej do wyja[nienia, opartej na genetycznym podBo|u irracjonalno[ci, ale niemo|no[ci ludzi do dania sobie rady z rzeczywistymi prze|yciami, które obezwBadniBy ich zdolno[ do radzenia sobie (s. 4). Niewtpliwie mo|na powiedzie, |e w cigu ostatnich 20 lat uksztaBtowaBa si nowa dziedzina, zyskujca  jak si wydaje  wci| rosnce znaczenie w zakresie badaD, terapii i profilaktyki zaburzeD potraumatycznych, oddziaBujca tak|e na opini publiczn, przyczyniajc si m.in. do zmian w legislacji i praktykach sdownictwa. Pod koniec lat 90. wci| mo|na mówi o dynamicznym wzro[cie zainteresowania zagadnieniami nastpstw traumatycznego stresu, terapii i profilaktyki. W marcu 1999 roku ukazaB si numer powa|nego czasopisma naukowego, jakim jest American Journal of Psychiatry, po[wicony zagadnieniom traumy psychologicznej i PTSD. W zakoDczeniu artykuBu wstpnego redaktor tego Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=24 zagadnieniom traumy psychologicznej i PTSD. W zakoDczeniu artykuBu wstpnego redaktor tego numeru J. Douglas Bremner z O[rodka dla Weteranów Yale University pisze:  Im wicej przybywa badaD nad traumatycznym stresem, tym bardziej staje si oczywiste, |e mo|e on wywiera dalekosi|ny wpByw na wszystkie powa|ne zaburzenia psychiczne. W zwizku z tym PTSD zaczyna przypomina szybko jadcy pocig, gro|cy tym, |e pocignie za sob wszystko, co pojawi si na jego drodze. Istnieje naturalna tendencja do oporu wobec diagnoz zwizanych ze stresem (stress-related diagnoses), wynikajca z ich potencjalnie wybuchowego oddziaBywania na postawy spoBeczeDstwa wobec sprawstwa i odpowiedzialno[ci. Wyzwaniem dla nas  zajmujcych si tymi zagadnieniami  jest znalezienie odpowiedniej równowagi (Bremner, 1999, s. 351). Trudno jest charakteryzowa ogólnie obszern obecnie dziedzin badaD i praktyki terapeutycznej zwizanych z zagadnieniami traumatycznego stresu. Tym bardziej, |e w Polsce problematyka ta jest maBo znana, a prace badawcze i praktyka kliniczna prowadzone s w niewielu o[rodkach, przez nieliczne osoby. Wydaje si jednak, |e mo|na wskaza na kilka skupiajcych obecnie uwag badaczy zagadnieD. Dotycz one: 1. Rozpowszechnienia PTSD w ró|nych populacjach, a tak|e wspóBwystpowania z innymi zaburzeniami psychicznymi. 2. UwarunkowaD adaptacji potraumatycznej. Badania wskazuj na to, |e u przewa|ajcej wikszo[ci osób, które doznaBy stresu traumatycznego, nie rozwija si PTSD. Co zatem sprzyja pomy[lnej adaptacji po traumie, a co przyczynia si do rozwoju chronicznych objawów pourazowych? 3. WpBywu traumy na rozwój. Wiele danych wskazuje na to, |e istnieje potrzeba rozró|niania konsekwencji traumatycznego stresu o ograniczonym czasie trwania (w wieku dorosBym) od dBugotrwaBych prze|y traumatycznych w dzieciDstwie (przemoc fizyczna, molestowanie seksualne). Nastpstwa tego drugiego rodzaju prze|y s gBbsze, zaburzaj one rozwój wielu obszarów osobowo[ci i funkcjonowania. 4. Fizjologicznych (biologicznych) konsekwencji traumatycznego stresu. Coraz wicej wiadomo o mo|liwych konsekwencjach traumy w postaci dBugotrwaBych fizjologicznych, biochemicznych, a nawet anatomicznych zmian w ukBadzie nerwowym. Przejdzmy teraz do bardziej szczegóBowego zarysowania przedstawionych zagadnieD. Wyniki badaD nad rozpowszechnieniem PTSD Wcze[niejsze badania prowadzone w Stanach Zjednoczonych wykazywaBy ni|sze wskazniki rozpowszechnienia PTSD w populacji ogólnej. Helzer i in. (1987) ustalili [redni wskaznik dla m|czyzn i kobiet w wysoko[ci 1%. W badaniach prowadzonych w pózniejszych latach uzyskiwano wy|sze wskazniki PTSD. Prawdopodobnie wi|e si to ze stosowaniem bardziej precyzyjnych narzdzi pomiaru. Ponadto w badaniach prowadzonych w USA stwierdza si wiksze nasilenie zaburzeD potraumatycznych w[ród ludzi mBodszych, mieszkajcych w du|ych aglomeracjach miejskich. Stein i in. (1997) w badaniu przeprowadzonym na próbie 1000 gospodarstw domowych (1002 osoby) w liczcym 650000 mieszkaDców Winnipeg (Kanada) zdiagnozowali  peBne PTSD u 2,7% kobiet i u 1,2% m|czyzn oraz  cz[ciowe PTSD u 3,4% kobiet i 0,3% m|czyzn. W badaniu tym  cz[ciowe PTSD stwierdzano wówczas, gdy dana osoba podawaBa mniejsz ni| wymagana liczb objawów w kryteriach C i D wg DSM-IV. ZakBócenia funkcjonowania w szkole lub pracy Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=24 liczb objawów w kryteriach C i D wg DSM-IV. ZakBócenia funkcjonowania w szkole lub pracy byBy wiksze u osób z peBnym PTSD. Jednak, na co warto zwróci uwag, osoby z cz[ciowym PTSD byBy w znacznie wikszym stopniu od osób bez PTSD upo[ledzone w zakresie funkcjonowania zawodowego. Kessler i in.(1995) w badaniu krajowej reprezentatywnej próby losowej (USA) uzyskali dane dotyczce rozpowszechnienia PTSD w cigu |ycia (life-time prevalence). Wskazniki wynosiBy 10,4% u kobiet i 5% u m|czyzn. Breslau i wspóBautorzy (1997a) badali losow prób 1007 mBodych dorosBych w jednym z du|ych amerykaDskich miast. Wskaznik (skumulowany) wystpowania PTSD w cigu |ycia dla kobiet wyniósB 30,2%, dla m|czyzn za[  13%. Wystpujce wcze[niej zaburzenia lkowe i du|a depresja (kliniczna) zwikszaBy ryzyko PTSD. Do wystpienia PTSD przyczyniaBy si równie| historia zaburzeD lkowych w rodzinie i wczesna separacja od rodziców. W innej pracy Breslau i in. (1997b) przedstawiono badanie grupy 801 kobiet, matek maBych dzieci. Czterdzie[ci procent badanych relacjonowaBo wystpienie traumatycznego zdarzenia w cigu |ycia. Wskaznik rozpowszechnienia PTSD w cigu |ycia wyniósB 13,8% (16,8% u kobiet z miasta, 11,0%  z dzielnic podmiejskich). ZespóB stresu pourazowego zwikszaB ryzyko wystpienia pierwszego epizodu depresji klinicznej i nadu|ywania alkoholu. Je|eli chodzi o rozpowszechnienie traumatycznych zdarzeD, Norris (1992) w badaniu próby dorosBych w poBudniowych stanach USA stwierdziB, |e 69% badanych osób do[wiadczyBo traumatycznego zdarzenia, w tym 21% w cigu ostatniego roku. W przytaczanych wcze[niej epidemiologicznych badaniach Kesslera i in. (1995) 60,3% m|czyzn i 50,3% kobiet relacjonowaBo prze|ycie traumy speBniajcej kryterium DSM-IV. WspóBwystpowanie PTSD i innych zaburzeD psychicznych Obraz kliniczny prezentowany przez pacjentów z PTSD nie ogranicza si do symptomów lub klas symptomów okre[lonych jako kryteria diagnostyczne. Jako wtórne (lub skojarzone) traktowane s objawy lub grupy objawów, które powszechnie wspóBwystpuj z PTSD, ale nie wchodz w skBad kryteriów diagnostycznych tego zaburzenia. Stanowi one cz[ szerszego, bardziej zBo|onego obrazu klinicznego prezentowanego przez pacjentów z zespoBem stresu pourazowego. Obok PTSD jako zwizane z traumatycznymi prze|yciami traktuje si tak|e m. in.: depresj/dystymi, zaburzenia lkowe, zachowania impulsywne, uzale|nienia i somatyzacj (por. np.: Peterson, Prout i Schwarz, 1991). Jako przykBad badaD na ten temat wskaza mo|na prace dotyczce wspóBwystpowania PTSD i zaburzeD zwizanych z uzale|nieniem od substancji psychoaktywnych. Zagadnienie to staje si w coraz wikszym stopniu przedmiotem zainteresowania badaczy i klinicystów. Pacjenci, którzy szukaj pomocy z powodu albo PTSD, albo zaburzenia zwizanego z nadu|ywaniem okre[lonej substancji psychoaktywnej maj odpowiednio wysokie wskazniki wspóBwystpowania drugiego z tych zaburzeD. SzczegóBowe oszacowania ró|ni si w zale|no[ci od rodzaju populacji, stosowanych procedur diagnostycznych, a tak|e czasu, w którym prowadzono badanie (por. Najavits i in., 1998). Rozpowszechnienie PTSD w[ród osób obu pBci z zaburzeniami spowodowanymi u|ywaniem substancji psychoaktywnych (substance use disorders) ocenia si na 12% do 34% (Goldenberg i in.1995, za: Najavits i in., 1998; Grice i in., 1995, za: Najavits i in., 1998). Wy|sze wskazniki  od 43% do 59%  stwierdza si w badaniach wyBcznie kobiet, co mo|e si wiza z wy|szymi Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=24 od 43% do 59%  stwierdza si w badaniach wyBcznie kobiet, co mo|e si wiza z wy|szymi wskaznikami PTSD w[ród kobiet w ogóle oraz wikszym rozpowszechnieniem PTSD u kobiet, je|eli doznaBy one traumatyzacji. Badania wskazuj na wy|sze wskazniki PTSD w[ród pacjentów z zaburzeniami zwizanymi z nadu|ywaniem substancji psychoaktywnych, ale tak|e  wy|sze wskazniki zaburzeD zwizanych z uzale|nieniem w[ród pacjentów z PTSD. Oszacowania dotyczce rozpowszechnienia diagnozy uzale|nienia od alkoholu w[ród pacjentów z rozpoznaniem PTSD wynosz od 23% do 76% (por. Lis-Turlejska, 1998b). W badaniu osób zgBaszajcych si na leczenie z powodu PTSD okazaBo si, |e 60%  80% spo[ród nich cierpi na zaburzenia zwizane z nadu|ywaniem alkoholu lub narkotyków bdz uzale|nienie (Branchey, Davis, Lieber, 1984). W trzech badaniach epidemiologicznych obejmujcych du|e grupy kobiet stwierdzono, |e nadu|ywania alkoholu wystpowaBo 1,4 do 3,1 razy cz[ciej u kobiet z PTSD (wg DSM-III-R) ni| u kobiet bez tego rozpoznania (por. Breslau i in., 1997b). Uwarunkowania adaptacji potraumatycznej W pocztkowym okresie prac dotyczcych nastpstw skrajnego stresu prowadzonych w latach 60. i 70. prezentowano osoby majce za sob skrajnie traumatyczne prze|ycia (na przykBad byBych wizniów obozów koncentracyjnych) jako cierpice na ró|nego rodzaju dolegliwo[ci i zaburzenia psychiczne oraz fizyczne. W latach 80. pojawiBy si gBosy polemizujce z takim skoncentrowanym na patologii obrazem. W odniesieniu do prac dotyczcych {ydów ocalaBych z Holocaustu zwrócono uwag na niedostatki teoretyczne i metodologiczne istniejcych badaD (Harel, 1983; Solcoff, 1981; Lomranz, 1995). Zebrano tak|e dane wskazujce na znaczce adaptacyjne i reintegracyjne mo|liwo[ci ocalaBych, stworzenie przez nich zdrowych rodzin i spoBeczne osignicia (np. Bergman i Jucowy, 1982; Helmreich, 1992). Niektórzy autorzy  komentujc wyniki takich prac, jak socjologiczne badania Helmreicha (1992) prezentujce wysokie wskazniki ró|nych aspektów spoBecznego przystosowania osób ocalaBych z Holocaustu (zamieszkaBych w USA)  formuBuj pogld, |e obecno[ symptomów traumy nie wyklucza dobrego spoBecznego i rodzinnego funkcjonowania (Davidson, 1981; Marcus, 1994). Obecne badania dotyczce przebiegu i rozpowszechnienia PTSD cechuje koncentracja na bardziej szczegóBowych zagadnieniach, a zarazem  wiksza precyzja stosowanych metod badawczych oraz korzystanie z bardziej zaawansowanych metod statystycznej analizy danych. Badania prowadzone w latach 90. wykazuj, |e u wikszo[ci osób po traumatycznych prze|yciach po pewnym czasie dochodzi do ustpienia objawów zespoBu stresu pourazowego. W zniszczonej przez powódz górniczej osadzie Buffalo Creek w 14 lat pózniej zdiagnozowano PTSD u 28% mieszkaDców. W speBniajcych bardzo wysokie wymogi metodologiczne badaniach nad amerykaDskimi weteranami wojny w Wietnamie u 15,2% osób z badanej próby stwierdzono peBne PTSD, za[ u 11,0%  cz[ciowe (Kulka i in., 1990). Jakie s uwarunkowania pomy[lnej adaptacji potraumatycznej w przeciwieDstwie do powstania i trwaBego utrzymywania si PTSD? McFarlane i Yehuda (1995), uwzgldniajc istniejce dane empiryczne, przedstawili model dotyczcy czynników etiologicznych wpBywajcych na przechodzenie od dystresu do zaburzenia w nastpstwie traumy. Model ten wprowadza zmiany do dotychczasowego sposobu my[lenia na temat rozwoju i utrzymywania si objawów pourazowych. WedBug McFarlane'a i Yehudy dBugofalowe konsekwencje traumy nale|y rozpatrywa jako proces. Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=24 dBugofalowe konsekwencje traumy nale|y rozpatrywa jako proces. Poznanie czynników, które wpBywaj na przechodzenie od zdrowia do zaburzenia i nastpnie do wyzdrowienia ma zasadnicze znaczenie dla zrozumieniu dBugofalowego przebiegu PTSD, jak równie| psychopatologicznych konsekwencji traumy. Proces ten mo|na podzieli na trzy etapy: ostra reakcja pourazowa, chroniczna reakcja na traumatyczne zdarzenie i wreszcie adaptacja jednostki do konieczno[ci znoszenia chronicznego stanu PTSD. ZespóB stresu pourazowego  zdaniem autorów  nie rozwija si jako bezpo[rednie nastpstwo traumatycznego zdarzenia. Raczej zaburzenie to powstaje/wyBania si z wzorca ostrego dystresu, silnej reakcji pourazowej uruchamianej przez zdarzenie. Stan dystresu jest normaln reakcj na horror, bezradno[ i strach, które s krytycznymi elementami traumatycznego do[wiadczenia. Jednak, zdaniem McFarlane'a i Yehudy (1995), typowy wzorzec  nawet dla najbardziej katastroficznych zdarzeD  polega na ustpieniu objawów, a nie na rozwoju PTSD. Chroniczne PTSD  w wiele lat po zdarzeniu urazowym  w zasadzie nie jest bezpo[rednim nastpstwem traumatycznego zdarzenia. Jego przyczyny mog by inne ni| uwarunkowania tego, na co cierpi ludzie w sze[ miesicy po nara|eniu na traum. Najbardziej chroniczne postacie PTSD reprezentuj niepowodzenie w uleczeniu i modulacji ostrej reakcji potraumatycznej. Innymi sBowy  skutkiem traumy jest ostry stan pourazowy, natomiast rozwój chronicznego PTSD jest wynikiem braku mo|liwo[ci poradzenia sobie z bezpo[redni reakcj na traum. W[ród czynników wpBywajcych na obraz i nasilenie bezpo[redniej reakcji na traum (wdzierajcych si wspomnieD) autorzy wymieniaj: wsparcie, osobowo[, inne zdarzenia |yciowe, przeszBe do[wiadczenie i cechy biologiczne. Dalszy przebieg adaptacji potraumatycznej w kierunku powrotu do zdrowia lub psychologicznego zaburzenia (chroniczne PTSD) zwizany jest z nastpujcymi czynnikami: historia rodzinna, osobowo[, styl radzenia sobie, reakcja [rodowiska, inne zdarzenia |yciowe. W chronicznej formie zespóB stresu pourazowego oraz zwizane z nim ograniczenia i upo[ledzenie s bardziej reakcjami na dystres i zakBócenia powodowane przez objawy zaburzenia ni| pierwotnymi reakcjami na prze|ycie traumatycznego zdarzenia. W zwizku z tym  zdaniem autorów  zdolno[ do tolerowania cierpienia jest zasadniczym wyznacznikiem dBugoterminowej adaptacji. Jako uzupeBnienie przedstawionego modelu mo|na potraktowa dane dotyczce predyktorów PTSD uzyskane w ró|nych badaniach empirycznych. Dane takie na podstawie analizy 45 badaD przestawiB Shalev (1995). Ustalone w tych badaniach predyktory PTSD nale| do czterech kategorii: 1. Przedtraumatyczne czynniki podatno[ci (vulnerability) (m.in.: historia zaburzeD psychicznych w rodzinie, wczesna traumatyzacja  np. seksualne lub fizyczne wykorzystywanie w dzieciDstwie). 2. Wielko[ stresora (np. intensywno[ i czas trwania dziaBaD wojennych dla |oBnierzy, niebezpieczeDstwo incydentu zgwaBcenia). 3. Przygotowanie do zdarzenia (adekwatne przygotowanie do stresujcego zdarzenia  trening ratowania si podczas katastrofy helikoptera w symulatorze okazaB si pomocny podczas wypadku). 4. Reakcja podczas trwania stresora (u |oBnierzy biorcych udziaB w walkach lk, pobudzenie psychoruchowe i reakcja depresyjna nie byBy predyktorami PTSD, w przeciwieDstwie do dysocjacji/zakBóceD [wiadomo[ci oraz chaotycznych i zdezorganizowanych reakcji takich jak np. stupor). Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=24 Wydaje si, |e przedstawiony przez McFarlane`a i Yehud (1995) opis procesu adaptacji potraumatycznej ma du|e znaczenie zarówno z punktu widzenia teorii nastpstw traumatycznego stresu, jak i terapii i profilaktyki zaburzeD pourazowych. Przypomnijmy  objawy pourazowe doznawane przez dan osob bezpo[rednio po ekspozycji na traum traktowane s w przedstawionym modelu jako normalna reakcja.  Normalno[ objawów powodowanych przez traum podkre[laj zreszt tak|e inni autorzy, zwracajc uwag na to, |e uprzytamnianie sobie tego przez jednostk mo|e mie wa|ne znaczenie terapeutyczne (por. np.: Ochberg, 1995). Trwanie objawów pourazowych, rozwój chronicznego PTSD, nale|y jednak zgodnie z tym modelem widzie jako po[rednio zwizane z traumatycznym prze|yciem. Ich istotne uwarunkowania zwizane s z cechami jednostki i jej otoczenia. Okres pierwszych 6 miesicy po traumie  dostpno[ i jako[ wsparcia lub jego brak, podejmowane w tym czasie dziaBania terapeutyczne oraz wBa[ciwa postawa szerszego otoczenia spoBeczno-kulturowego  ma decydujce znaczenie z punktu widzenia powrotu do zdrowia lub utrzymywania si objawów pourazowych (np. PTSD). Przypomnijmy, |e mo|na wskaza na potwierdzajce przedstawiony model dane empiryczne. Blank (1993) przestrzega przed dokonywaniem uogólnieD na temat przebiegu PTSD, poniewa| analiza badaD wskazuje na wystpowanie znaczcego zró|nicowania pomidzy osobami, traumatycznymi zdarzeniami i kontekstami, w których one wystpiBy. Ostateczne odpowiedzi na wiele wci| istniejcych pytaD bdzie mo|na uzyska jedynie po przeprowadzeniu starannych badaD prospektywnych dotyczcych interakcji pomidzy skutkami ró|nych czynników uwra|liwiajcych, wywierajcych wpByw na powstanie i przebieg zaburzeD psychicznych w ró|nych kontekstach sytuacyjnych. WpByw traumy na rozwój Istnieje obecnie wiele danych wskazujcych na to, |e sposób okre[lania zespoBu stresu pourazowego (PTSD) nie jest w obecnej formie w peBni adekwatny. Dotychczasowe kryteria diagnostyczne stosuj si gBównie do ofiar wydarzeD ograniczonych w czasie. Wybitna badaczka i klinicystka prowadzca terapi ofiar przemocy seksualnej w dzieciDstwie  Judith Herman (1998)  uwa|a, |e zespóB objawów stanowicy konsekwencje dBugotrwaBego, powtarzajcego si urazu wymaga odrbnego okre[lenia W wypadku ofiar tego rodzaju urazu obraz kliniczny jest bardziej zBo|ony. Osoby, które w dzieciDstwie byBy ofiarami przemocy fizycznej lub seksualnej borykaj si z trudno[ciami w sferze relacji interpersonalnych i poczucia wBasnej to|samo[ci. Równie| osoby, które znajdowaBy si w takich warunkach, jak obóz koncentracyjny, przejawiaj ró|norodno[ i intensywno[ objawów klinicznych wykraczajc poza definicj PTSD. Autorka ta proponuje posBu|enie si takimi okre[leniami jak  zBo|one PTSD lub  zBo|ony syndrom pourazowy . Propozycje rozszerzenia istniejcej jednostki diagnostycznej, jak jest PTSD, znalazBy wyraz we wBczeniu do cz[ci uzupeBniajcej DSM-IV kryteriów zaburzenia okre[lonego w skrócie jako DESNOS (disorders of extreme streses not otherwise specified). Proponowane gBówne kryteria tego zaburzenia obejmuj: A. Zmiany regulacji pobudzenia afektywnego. B. Zmiany w zakresie uwagi i [wiadomo[ci. C. Somatyzacj. D. Chroniczne zmiany charakterologiczne. Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=24 D. Chroniczne zmiany charakterologiczne. E. Zmiany w systemach znaczeD (zob. van der Kolk, 1996b, s. 203). W ramach "Midzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych" (ICD) rozwa|a si termin  zmiana osobowo[ci na skutek do[wiadczenia katastrofy (zob. Herman, 1998). Zdaniem Herman (op. cit.):  Nadanie nazwy zBo|onemu syndromowi pourazowemu to milowy krok w kierunku gBbszego zrozumienia problemów ludzi, którzy przecierpieli dBugi okres maltretowania. Stanowi prób odnalezienia sformuBowania, które z jednej strony byBoby zgodne z tradycj dokBadnej obserwacji psychologicznej, z drugiej za[  braBo pod uwag moralne potrzeby ofiar urazu. Powinni[my bowiem uczy si od pacjentów, którzy lepiej ni| najdociekliwszy badacz znaj skutki niewoli (s. 131 132). Biologiczne aspekty PTSD Jeden z pierwszych badaczy zaburzeD pourazowych Abram Kardiner (1941) twierdziB, |e istot nerwicy pourazowej jest  fizjonerwica . Wystpujce u weteranów I wojny [wiatowej takie objawy, jak: nadmierna czujno[, gwaBtowne reakcje przestrachu, koszmary senne i dolegliwo[ci psychosomatyczne mo|na, jego zdaniem, traktowa jako rezultat chronicznego pobudzenia autonomicznego ukBadu nerwowego. Obecnie prowadzi si wiele badaD nad biologicznym konsekwencjami traumatycznego stresu i psychobiologicznymi aspektami PTSD. OdsyBajc Czytelnika do bardziej szczegóBowych opracowaD (por. np.: van der Kolk, 1996b, 1997; Shalev, 1995; Shalev i in., 1996), ograniczymy si tutaj do ogólnego zarysu tej problematyki. Shalev (1995) wskazuje na trzy  specyficzne modele PTSD dotyczce: 1. Dysregulacji neuromodulacji opioidowej. 2. Wdrukowania (imprinting) i konsolidacji traumatycznych wspomnieD. 3. ZakBóceD funkcjonowania osi podwzgórze przysadka nadnercza (HPA). Van der Kolk (1996b) omawiajc specyficzne psychobiologiczne zakBócenia w PTSD, odnosi je do skutków:  psychofizjologicznych;  neurohormonalnych;  neuroanatomicznych. W pózniej opublikowanej pracy autor ten (van der Kolk, 1997), dokonujc przegldu badaD dotyczcych zaburzeD biologicznych wystpujcych w PTSD, omawia zmiany dotyczce:  funkcjonowania psychofizjologicznego;  wydzielania neuroprzekazników;  pamici oraz  neuroanatomiczne. W zakresie zakBóceD psychofizjologicznych badania wskazuj m. in. na bardzo nasilone reakcje odruchowe na bodziec kojarzony z traum oraz na nadwra|liwo[ na silne, ale neutralne bodzce (utrata zdolno[ci do selekcji bodzców) wyra|ajc si np. w niemo|no[ci pohamowania reakcji na nagBy bodziec dzwikowy. Efekty neurohormonalne wystpujce w PTSD odnosz si do zmian w poziomie wydzielania Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=24 Efekty neurohormonalne wystpujce w PTSD odnosz si do zmian w poziomie wydzielania neuroprzekazników noradrenergicznych i serotonergicznych oraz opiatów endogennych. Badania wskazuj m. in. na: podwy|szony poziom wydzielania katecholamin, hamowanie dziaBania MAO, dysregulacj (down-regulation) receptorów adrenergicznych, spadek wydzielania serotoniny oraz wzrost wydzielania opiatów przy ekspozycji na bodzce przypominajce traum (van der Kolk, 1997). Zmiany dotyczce pamici obejmuj amnezje oraz hipermnezje. Pami jest raczej sensomotoryczna ni| semantyczna. Specyficzne zjawiska dotyczce pamici zwizane s z poziomem neurohormonów: noradrenaliny i wazopresyny (utrwalenie wspomnieD zwizanych z traum); oksystocyny i endogennych opiatów (amnezje) (van der Kolk, 1996b, 1997). Skutki neuroanatomiczne obejmuj m. in.: spadek efektywno[ci pracy hipokampa (niektóre dane wskazuj na zmniejszenie jego objto[ci); pobudzenie prawej strony ciaBa migdaBowatego podczas wspomnieD; pobudzenie obszarów sensorycznych prawej póBkuli; spadek aktywacji o[rodka Broca podczas hipermnezji (flashbacks); zaznaczon lateralizacj aktywno[ci prawej póBkuli podczas aktywacji traumatycznych wspomnieD (van der Kolk, 1996b, 1997). Powy|sza prezentacja danych dotyczcych zmian biologicznych zwizanych z PTSD ma charakter telegraficznego skrótu. Zakres badaD w tym obszarze jest szeroki i omówienie ich wyników wymagaBoby odrbnego opracowania. Badania nad biologicznymi nastpstwami urazu psychologicznego wi| si midzy innymi z dwojakiego rodzaju wa|nymi konsekwencjami. Po pierwsze  problemy ludzi majcych za sob traumatyczne prze|ycia okazuj si zwizane ze zmianami neurobiologicznymi. Cz[ z nich ma, na co wskazuj wyniki badaD, charakter trwaBy. Wiedza o tym powinna prowadzi do lepszego rozumienia objawów pacjentów, w szczególno[ci do zaniechania wtórnie traumatyzujcego odwoBywania si do braku tzw. silnej woli jako przyczyny problemów. Po drugie  postp w rozumieniu psychobiologii traumy wi|e si tak|e z badaniami nad [rodkami farmakologicznymi, które mogByby pomóc osobom z PTSD w zmniejszeniu psychofizjologicznego napicia i fiksacji na traumie. ArtykuB opublikowano w kwartalniku "Nowiny Psychologiczne" Bibliografia American Psychiatric Association (1980). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (3rd. ed.). Washington, DC: Author. American Psychiatric Association.(1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4th. ed.). Washington, DC: Author. American Psychological Association (1997). Psyclit. Baza danych. Bergmann, M.S., Jucovy, M.E. (1982). Generations of the Holocaust. New York: Basic Books. Blake, D.D., Weathers, F., Nagy, L., Kaloupek, D.G., Klauminzer, G., Charney, D., Keane, T.M. (1990). A clinician rating scale for assessing current and life time PTSD: The CAPS-1. The Behavior Therapist, 13, 187 188. Blank, A.S. (1993). The longitudinal course of posttraumatic stress disorder. W: J.R.T. Davidson i E.B.Foa (red.): Posttraumatic stress disorder: DSM-IV and beyond. Washington, DC: American Psychiatric Press. Branchey, L., Davis, W., Lieber, C.S. (1984). Alcoholism in Vietnam and Korea veterans: A long term follow-up. Alcoholism; Clinical Experimental Research, 8, 572 757. Bremner, J.D. (1999). Acute and chronic responses to psychological trauma: Where do Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=24 Bremner, J.D. (1999). Acute and chronic responses to psychological trauma: Where do we go from here? American Journal of Psychiatry, 156 (3), 349 351. Breslau, N., Davis, C.G., Andreski, P., Peterson, E.L., Schultz, L.(1997a). Sex differences in posttraumatic stress disorder. Arch. Gen. Psychiatry, 54, 1044 1048. Breslau, N., Davis, G. C., Peterson, E. L., Schultz, L. (1997b). Psychiatric sequelae of posttraumatic stress disorder in women. Arch. Gen. Psychiatry, 54, 81 87. Burges, A.W., Holmstrom, L. (1974). Rape trauma syndrom. American Journal of Psychiatry, 131, 981 986. Davidson, S. (1981). Clinical and psychoterapeutic experience with survivors and their families. The Family Physican, 10(2), 313 321. Harel, Z. (1983). Coping with stress and adaptation: The impact of the Holocaust on survivors. Society and Walfare, 5, 221 230. Helmreich, W.B. (1992). Against all odds: Holocaust survivors and the successful lives they made in America. New York: Simon & Schuster. Helzer, J.E., Robins, L.N., McEvoy, L. (1987). Post-traumatic stress disorder in the general population: Findings of the Epidemiological Catchment Area Survey. New England Journal of Medicine, 317, 1630 1634. Herman, J.L. (1998). Przemoc: Uraz psychiczny i powrót do równowagi. GdaDsk: GdaDskie Wydawnictwo Psychologiczne. Kardiner, A. (1941). The traumatic neuroses of war. New York: Hoeber. Keane, T.M., Caddell, J.M., Taylor, K.L. (1988). Mississippi Scale for Combat-Related Posttraumatic Stress Disorder: Three studies in reliability and validity. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 56, 85 90. Kempe, R.S., Kempe, C.H. (1978). Child abuse. Cambridge, MA: Harvard University Press. Kessler, R.C., Sonnega, A., Bromet, E., Hughes, M., Nelson, C.B. (1995). Posttraumatic stress disorder in the National Comorbidity Survey. Arch. Gen. Psychiatry, 52, 1048 1060. Kulka, R.A., Schlenger, W.E., Fairbank, J.K., Hough, R.L., Jordan, B.K., Marmar, C.R., Weiss, D.S. (1990). Trauma and the Vietnam war generation. New York: Brunner/Mazel. Lis Turlejska, M. (1998a). Traumatyczny stres: Koncepcje i badania. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Lis-Turlejska, M. (1998b). WspóBwystpowanie nadu|ywania/uzale|nienia od alkoholu i zespoBu stresu pourazowego (PTSD). Nowiny Psychologiczne, 2, 37 40. Lomranz, J. (1995). Endurance and living: Long-term effects of the Holocaust. W: S.E. Hobfoll i M.W. De Vries, Extreme stress and communities: Impact and intervention. Boston: Kluver Academic Publishers. Marcus, P. (1994). Life afirmation in Holocaust survivors. Contemporary Psychology, 39, 3, 262 263. McFarlane, A., Yehuda, R. (1995). Reselience, vulnerability and the course of posttraumatic reactions. W: B.A. Van der Kolk, A.C. McFarlane i L. Weisaeth (red.): Traumatic stress: The effects of overwhelming experience on mind, body, and society. New York: The Guilford Press. Najavits, L.A., Gastfriend, D.R., Barber, J.P., Reif, S., Muenz L.R., Blaine, J., Frank, A., Crits-Christoph, P., Thase, M., Weiss, R.D. (1998). Cocaine dependence with and without PTSD among subjects in the National Institute on Drug Abuse Collaborative Cocaine Treatment Study. American Journal of Psychiatry, 155(2), 214 219. Norris, F.H. (1992). Epidemiology of trauma: Frequency and impact of different potentially traumatic events on different demographic groups. Journal of Consulting Clinical Psychology, 60, 409 418. Ochberg, M.F. (1995). Post-traumatic therapy. W: G.S. Everly, J.M. Lating (red.): Psychotraumatology: Key papers and core concepts in post-traumatic stress. New York: Psychologia.edu.pl :: portal psychologiczny http://www.ipz.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=24 Psychotraumatology: Key papers and core concepts in post-traumatic stress. New York: Plenum. Peterson, K.C., Prout, M.F., Schwarz, R.A. (1991). Post-traumatic stress disorder: A clinician's guide. New York: Plenum Press. Shalev, A.Y. (1995). Stress versus traumatic stress: From acute homeostatic reactions to chronic psychopathology. W: B.A. van der Kolk, A.C. McFarlane i L. Weisaeth (red.): Traumatic stress: The effects of overwhelming experience on mind, body, and society. New York: The Guilford Press. Shalev, A.Y., Peri, T., Caneti, L., Schreiber, S. (1996). Predictors of PTSD in injured trauma survivors. American Journal of Psychiatry, 53, 219 224. Solcoff, N. (1981). Children of survivors of the Nazi Holocaust: A critical review of the literature. American Journal of Orthopsychiatry, 51, 29 42. Stein, M., Walker, J.R., Hazen, A.L., Forde, D.R. (1997). Full and partial posttraumatic stress disorder: Findings from a community survey. American Journal of Psychiatry, 154(8), 1114 1119. van der Kolk, B.A. (1996a). The complexity of adaptation to trauma: Self-regulation, stimulus discrimination and characterological development. W: B.A. van der Kolk, A.C. McFarlane i L. Weisaeth (red.): Traumatic stress: The effects of overwhelming experience on mind, body, and society. New York: The Guilford Press. van der Kolk, B.A. (1996b). The body keeps the score: Approaches to the psychobiology of posttraumatic stress disorder. W: B.A. van der Kolk, A.C. McFarlane i L. Weisaeth (red.): Traumatic stress: The effects of overwhelming experience on mind, body, and society. New York: The Guilford Press. van der Kolk, B.A. (1997). The psychobiology of PTSD. Journal of Clinical Psychiatry, 58, 21 22. van der Kolk, B.A., McFarlane, A.C. (1996). The black hole of trauma. W: B.A. van der Kolk, A.C. McFarlane i L. Weisaeth (red.): Traumatic stress: The effects of overwhelming experience on mind, body, and society.New York: The Guilford Press. Walker, L. (1979). The battered women. New York: Harper & Row. Weathers, F.W., Litz, B.T. Herman, D.S., Huska, J.A., Keane, T.M. (1993). The PTSD Checklist: reliability, validity and diagnostic utility. Paper presented at the annual meeting of the International Society for Traumatic Stress Studies. San Antonio, TX.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Konsekwencje traumatycznego stresu CZ IIa
sesja 3 Psychozabawa autodiagnoza poziomu stresu
pojęcie stresu w medycynie i w psychologii
Psychologia kryzysu 10 trauma
(eBook PL psychologia, medytacja, zdrowie) Podstawy zwalczania stresu fragm
Socjologiczne konsekwencje freudowskiej koncepcji psychoanalizy
Psychologia stresu 6
psychologia stresu rozdz 2 3
PSYCHOLOGIA STRESU2 (2)

więcej podobnych podstron