1002888911

301

Spraioozciania i recenzje

z trzema powiatami mazurskimi, wchodzącymi od 1954 r. w skład woj. białostockiego (ełcki, gołdapski i olecki). Poza zasięgiem badań autora znalazły się: północna Warmia, Powiśle i Lubawskie.

Praca składa się z 3 rozdziałów: I. Części składowe chałupy; II. Rozplanowanie wnętrza chałupy; III. Wierzenia i przesądy, związane z budową chałupy; z przedmowy i wstępu pióra autora, zawierającego opis dotychczasowego stanu badań, podstawowe składniki środowiska geograficznego, historii osadnictwa, kształtów osiedli i zagród.

Za podstawę źródłową posłużyły autorowi uzyskane w terenie wyniki badań etnograficznych z lat 1953—1960 w czasie których przebadał autor około 800 obiektów budownictwa drewnianego, uzupełniając wyniki badań poszukiwaniami archiwalnymi. W badaniach terenowych posługiwał się autor „Kwestionariuszem nad budownictwem wiejskim”, opracowanym przez prof. dr J. Gajka i korzystał z materiału naukowego w tym zakresie, znajdującego się w Zakładzie Etnografii IHKM PAN we Wrocławiu.

W pracy autor starał się odpowiedzieć na następujące problemy: 1. Wykazanie oryginalności form architektury i ciesiołki wiejskiej na Mazurach i Warmii;

2.    Ukazanie specyficznych cech tego budownictwa na tle rozwoju dziejowego obu regionów; 3. Ustalenie klasyfikacji typologicznej chałup wiejskich oraz różnic lokalnych; 4. Przedstawienie oceny wkładu kulturowego elementu polskiego w procesie kształtowania się form budownictwa ludowego; 5. Krytyczne ustosunkowanie się dotychczasowego stanu badań w tym zakresie.

Autor zwrócił uwagę na potrzebę badania tradycyjnego budownictwa ludowego na Mazurach i Warmii, bowiem jak ustalił to, ziemie te już od najdawniejszych czasów były terenem krzyżujących się wpływów i oddziaływań: mazowieckich, chełmińskich, kurpiowskich, białoruskich, litewskich, jak również niemieckich oddziaływań kulturowych przenikających tu zwłaszcza z ziem północnych dawnych Prus Wschodnich. W związku z tym Fr. Klonowski starał się uzasadnić rozmiary tych ostatnich wpływów.

Ważnymi osiągnięciami autora są ustalenia fachowe w zakresie ważniejszych odmian składowych części badanych chałup (konstrukcja ścian i ich geneza, drzwi i okna, szeroki komin czyli „czarna kuchnia”, deskowanie szczytów, dach i podłoga, rozplanowanie chałup), ustalenia w zakresie typologii występujących odmian budownictwa podcieniowego oraz ustalenia form budownictwa w zakresie rozwarstwienia stanowego (chałupy chłopów, zagrodników i chałupników).

W zakresie konstrukcji ścian i ich genezy, autor wyszedł od ustaleń współczesnych w oparciu o natężenie ilościowego występowania obiektów drewnianych w terenie. Wskazał przy tym na występujące bogactwo architektonicznych form konstrukcji ściany nie spotykanych na ziemiach północnej Polski, a także w kraju macierzystym, którym dla badanych terenów było Mazowsze.

Autor wskazał, iż specyfiką w zakresie budownictwa na badanych terenach jest budownictwo podcieniowe z przewagą form podcienia szczytowego, które pełniło tu funkcję dekoracyjną i nie posiada obecnie większego znaczenia funkcjonalnego. Podcienia te wyróżniają się jednak zdaniem autora od podcieni w budownictwie mieszkalnym Kaszub, Kujaw, ziem: dobrzyńskiej i chełmińskiej — ale są one jednak genetycznie z nimi spokrewnione. Ulegały one tu różnym przekształceniom i przetrwały w postaci reliktu dłużej niż w kraju macierzystym.

Na ziemiach środkowej i południowej Warmii wyróżnił autor następujące typy chałup podcieniowych: 1. Z wystawką podcieniową; 2. Z podcieniem narożnym;

3.    Z podcieniem szczytowym; 4. Z wnęką podcieniową.

Na s. 189—203 omówione zostały tradycyjne chałupy zagrodników, chałupni-