plik


ÿþNajlepsze Dostpne Techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Sfinansowano ze [rodków Narodowego Funduszu Ochrony Zrodowiska i Gospodarki Wodnej na zamówienie Ministra Zrodowiska Ministerstwo Zrodowiska Warszawa, kwiecieD 2005 r. Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Praca wykonana przez WS ATKINS-POLSKA Sp. z o.o. na zamówienie Ministerstwa Zrodowiska Niniejsze opracowanie nie stanowi wytycznych proceduralnych czy technicznych i nie jest dokumentem referencyjnym, a jedynie pomocniczym materiaBem informacyjnym. Ewentualne szkody wynikajce z zastosowania zawartych w nim tre[ci nie mog by podstaw do roszczeD w stosunku do autorów niniejszego opracowania Ministerstwo Zrodowiska Warszawa, kwiecieD 2005 r. Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej SPIS TREZCI Streszczenie................................................................................................................................ 4 1. Zagadnienia formalne......................................................................................................... 5 1.1 Cel, zakres i metody pracy ................................................................................................... 5 1.2 Koncepcja IPPC i BAT ........................................................................................................ 5 1.3 Pozwolenia zintegrowane w Polsce ..................................................................................... 6 1.4 Ogólne informacje o bran|y mleczarskiej............................................................................ 8 2. Podstawowe oddziaBywania na [rodowisko przemysBu mleczarskiego ........................... 10 2.1 Skrócony opis podstawowych procesów produkcji: .......................................................... 10 2.2 Krótka charakterystyka typowych procesów pomocniczych ............................................. 19 2.3 GBówne oddziaBywania na [rodowisko oraz sposób ich ograniczania ............................... 23 3. PrzykBady technik zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeD...................................... 29 3.1 Zagadnienia ogólne ............................................................................................................ 29 3.2 Gospodarka odpadowa ....................................................................................................... 30 3.3 Gospodarka wodno-[ciekowa ............................................................................................ 31 3.4 Gospodarka energetyczna .................................................................................................. 35 3.5 Emisje do powietrza ........................................................................................................... 35 4. Wybrane wskaznikowe warto[ci proponowane przez BREF........................................... 36 5. Monitoring........................................................................................................................ 38 6. yródBa dodatkowych informacji ....................................................................................... 39 Rys.1 Schemat blokowy produkcji mleka spo|ywczego ......................................................... 43 Rys.2 Schemat technologiczny produkcji sera......................................................................... 44 Rys.3 Schemat blokowy produkcji mleka w proszku .............................................................. 45 Rys.4 Schemat technologiczny CIP ......................................................................................... 46 3 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Streszczenie Celem niniejszego opracowania jest przybli|enie problematyki ochrony [rodowiska w przemy[le mleczarskim pracownikom administracji publicznej zaanga|owanym w proces wydawania pozwolenia zintegrowanego oraz przybli|enie operatorom instalacji do produkcji mleka lub wyrobów mleczarskich wymogów zwizanych ze zintegrowanym zapobieganiem i ograniczaniem zanieczyszczeD [rodowiska. W niniejszym opracowaniu przedstawiono ogóln charakterystyk typowych, najcz[ciej spotykanych procesów produkcyjnych: mleka spo|ywczego, serów twarogowych, serów dojrzewajcych, mleka w proszku, masBa, [mietany i [mietanki, napojów mlecznych ( jogurtu, kefiru). Przedstawiono charakterystyczne dla bran|y a zwizane z oddziaBywaniami na [rodowisko procesy pomocnicze: utrzymywanie czysto[ci, systemy chBodnicze, gospodarka paliwowa i energetyczna oraz gospodarka wodna. Omówiono tak|e zasadnicze oddziaBywania na [rodowisko powodowane przez przetwórstwo mleka: m.in. zu|ycie wody i energii, [cieki, odpady i produkty uboczne. W oparciu gBównie o wersj robocz dokumentu BREF dla przemysBu spo|ywczego oraz w konsultacji z czBonkami Technicznej Grupy Roboczej przy Ministrze Zrodowiska i na podstawie przytoczonej w materiaBach zródBowych literatury przedmiotu przedstawiono mo|liwe do zastosowania w bran|y przykBady technik zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeD. Wskazano na rodzaj dziaBaD, które zostaBy uznane w dokumencie BREF za sprzyjajce speBnieniu wymogów najlepszej dostpnej techniki w zakBadach przetwórstwa mleka. Przytoczono parametry, które zalecane s do monitorowania przy wdra|aniu i stosowaniu najlepszej dostpnej techniki. Obowizkiem uzyskania pozwolenia zintegrowanego objte zostaBy, na mocy przepisów wykonawczych do ustawy Prawo Ochrony Zrodowiska, m.in.: instalacje do produkcji mleka lub wyrobów mleczarskich o zdolno[ci przetwarzania (obliczonej jako warto[ [rednia w stosunku do produkcji rocznej) ponad 200 ton mleka na dob. Operatorzy nowych instalacji zobowizani s posiada pozwolenie przed rozpoczciem dziaBalno[ci, natomiast instalacji istniejcych, których u|ytkowanie rozpoczto przed dniem 31.10.2000r. maj obowizek uzyska pozwolenie do 30.06.2006r. Operatorzy instalacji istniejcych, których u|ytkowanie rozpoczto po dniu 30.10.2000r. winni byli uzyska pozwolenie do 31.04. 2004r. Brak pozwolenia powoduje wstrzymanie u|ytkowania instalacji, decyzj pod rygorem natychmiastowej wykonalno[ci. Niniejsze opracowanie nie stanowi wytycznych proceduralnych czy technicznych i nie jest dokumentem referencyjnym, a jedynie pomocniczym materiaBem informacyjnym. 4 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej 1. Zagadnienia formalne 1.1 Cel, zakres i metody pracy Wykonanie niniejszej pracy zostaBo sfinansowane ze [rodków Narodowego Funduszu Ochrony Zrodowiska i Gospodarki Wodnej na zamówienie Ministra Zrodowiska, w oparciu o umow zawart pomidzy Ministrem Zrodowiska, WS Atkins  Polska Sp. z o.o. oraz Narodowym Funduszem Ochrony Zrodowiska i Gospodarki Wodnej. Celem niniejszego opracowania jest przybli|enie problematyki ochrony [rodowiska w przemy[le mleczarskim pracownikom administracji publicznej zaanga|owanym w proces wydawania pozwolenia zintegrowanego oraz przybli|enie operatorom instalacji do produkcji mleka lub wyrobów mleczarskich wymogów zwizanych ze zintegrowanym zapobieganiem i ograniczaniem zanieczyszczeD [rodowiska. Niniejsze opracowanie nie stanowi wytycznych proceduralnych czy technicznych i nie jest dokumentem referencyjnym, a jedynie pomocniczym materiaBem informacyjnym. Ewentualne szkody wynikajce z zastosowania zawartych w nim tre[ci nie mog by podstaw do roszczeD w stosunku do autorów niniejszego opracowania. Podstawowym zródBem informacji przy tworzeniu niniejszego opracowania byBa druga wersja robocza dokumentu BREF1 dla przemysBu spo|ywczego. Ponadto korzystano z materiaBów wymienionych w rozdziale 5. Zarówno zakres pracy jak i jej poszczególne etapy byBy konsultowane z czBonkami Technicznej Grupy Roboczej ds. produkcji i przetwórstwa |ywno[ci i [rodków spo|ywczych (TGR), a w szczególno[ci dziaBajc w ramach TGR grup przedstawicieli przemysBu mleczarskiego (pod egid Krajowego Zwizku SpóBdzielni Mleczarskich, Krajowego Stowarzyszenia Mleczarzy oraz Zwizku Prywatnych Przetwórców Mleka). Wykorzystano tak|e informacje dotyczce porównania wielko[ci parametrów charakteryzujcych produkcje zalecanych w dokumencie BREF oraz osiganych przez polskie zakBady mleczarskie. Autorzy opracowania dzikuj CzBonkom TGR przemysBu mleczarskiego za czas i zaanga|owanie w pozyskiwanie i weryfikowanie informacji wykorzystanych w niniejszej pracy. Obecna wersja pracy uwzgldnia zmiany wprowadzone na |yczenie Komisji Odbioru przy Ministerstwie Zrodowiska. 1.2 Koncepcja IPPC i BAT Koncepcja IPPC wi|e si z nowym podej[ciem do zagadnieD ochrony [rodowiska i korzystania z zasobów [rodowiska. U podstaw Dyrektywy IPPC2 legBa ch stworzenia warunków uczciwej konkurencji w obrbie poszczególnych bran| we wszystkich krajach czBonkowskich Unii Europejskiej, a zarazem zapewnienie mo|liwie jak najwy|szego stopnia ochrony [rodowiska jako caBo[ci. 1 Dokumenty referencyjne, zwane BREF (ang.: BAT Reference Document), tworzone przez techniczne grupy robocze przy Europejskim Biurze IPPC, zawieraj informacje o stanie poszczególnych sektorów i mo|liwych do zastosowania technologiach skutkujcych minimalnym obci|eniem [rodowiska. Dokumenty te s jedynie wytycznymi i nie stanowi wi|cych standardów ani nie narzucaj technologii, a tym bardziej nie stanowi przepisu prawa. 2 Dyrektywa 96/61/WE  dotyczca zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeD ang. Integrated Pollution Prevention and Control ). 5 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Nowatorskie podej[cie Dyrektywy do zagadnieD ochrony [rodowiska polega tak|e na zwikszeniu roli i odpowiedzialno[ci zakBadów produkcyjnych za ochron [rodowiska, w tym wybór optymalnego sposobu chronienia [rodowiska jako caBo[ci. ZakBady s zobowizane wdra|a najlepsze dostpne techniki (tzw. BAT od angielskiego pojcia Best Available Techniques). Interpretacja pojcia  BAT rodzi wiele kontrowersji. Pod tym pojciem nie nale|y bowiem rozumie jednej lub kilku konkretnych, zalecanych technik czy te| technologii wytwarzania, ale okre[lony sposób prowadzenia dziaBaD zwizanych z produkcj, gwarantujcy wysoki poziom ochrony [rodowiska jako caBo[ci. Zakres dziaBaD dotyczy nie tylko bezpo[redniej produkcji, ale tak|e zaopatrzenia w surowce, ich magazynowania oraz nadzorowania, monitorowania, sprawozdawania i informowania o wynikach. W obrbie tej samej bran|y zakBady mog stosowa ro|ne techniki i technologie pod warunkiem, |e s w stanie udowodni, i| dla danego zakBadu stanowi one najlepsz dostpna technik, powoduj peBn zgodno[ z wymogami formalnymi oraz zapewniaj ochron [rodowiska jako caBo[ci. Do czasu uchwalenia dyrektywy IPPC ochrona [rodowiska nastawiona byBa na zabezpieczenie poszczególnych elementów (wody, powietrza, gleby, flory i fauny) lub zabezpieczenie przed okre[lonymi uci|liwo[ciami (odpadami, promieniowaniem, haBasem czy wibracjami). Taka  sektorowa ochrona powodowaBa czsto, |e zmniejszenie zanieczyszczenia jednego elementu [rodowiska pocigaBo za sob zwikszone zanieczyszczenie innego; nie uwzgldniaBa te| niekorzystnych przeksztaBceD zanieczyszczeD, powstajcych przy ich przedostawaniu si z jednego komponentu [rodowiska do innego, ani nie obejmowaBa zjawisk i procesów przekraczajcych granice jednego elementu [rodowiska. ZrodziBo to potrzeb stworzenia nowych instrumentów prawnych, zapewniajcych caBo[ciowe, czyli zintegrowane, podej[cie do zapobiegania i ograniczania emisji zanieczyszczeD. 1.3 Pozwolenia zintegrowane w Polsce Ustawa Prawo Ochrony Zrodowiska3 z dnia 27 kwietnia 2001 roku (Dz.U. Nr 62, poz. 627 z pózniejszymi zmianami) po raz pierwszy wprowadziBa do polskiego prawa ide zintegrowanego zarzdzania korzystaniem ze [rodowiska, zawart w dyrektywie 96/61/WE. Kluczowym elementem wdra|ania IPPC jest procedura uzyskiwania zintegrowanych pozwoleD. Pozwolenia takie wydawane s w formie decyzji administracyjnej, na wniosek prowadzcego instalacj. W odniesieniu do instalacji, dla których istnieje obowizek uzyskania zintegrowanego pozwolenia brak takiego pozwolenia powoduje wstrzymanie u|ytkowania instalacji w drodze decyzji, pod rygorem natychmiastowej wykonalno[ci. Podobne konsekwencje rodzi eksploatowanie instalacji z naruszeniem warunków pozwolenia zintegrowanego przez okres przekraczajcy 6 miesicy. Rodzaje instalacji, których prowadzenie wymaga uzyskania zintegrowanego pozwolenia okre[la Rozporzdzenie Ministra Zrodowiska z dnia 26 lipca 2002r. w sprawie rodzajów instalacji mogcych powodowa znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo [rodowiska jako caBo[ci (Dz.U. nr 122, poz.1055). W rozporzdzeniu tym wymieniono ponad 40 rodzajów instalacji, zgrupowanych w 6 kategoriach. W[ród nich znajduj si tak|e (punkt 6.6 zaBcznika do rozporzdzenia) instalacje do produkcji mleka lub wyrobów mleczarskich o zdolno[ci przetwarzania 3 zwana dalej POS 6 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej (obliczonej jako warto[ [rednia w stosunku do produkcji rocznej) ponad 200 ton mleka na dob. Zdolno[ przetwarzania rozumiana jest jako najwiksza ilo[ okre[lonego surowca, która mo|e by przetworzona w normalnych warunkach pracy instalacji. ZakBady, w których funkcjonuj instalacje speBniajce powy|sze warunki powinny rozpocz przygotowywania wniosku o wydanie pozwolenia zintegrowanego. W przypadku instalacji nowych istnieje obowizek posiadana takiego pozwolenia przed rozpoczciem eksploatacji instalacji, natomiast w przypadku instalacji istniejcych termin uzyskania pozwolenia uzale|niono od terminu rozpoczcia u|ytkowania instalacji (Rozporzdzenie Ministra Zrodowiska z dnia 26 wrze[nia 2003r. w sprawie pózniejszych terminów do uzyskania pozwolenia zintegrowanego - Dz.U. nr 177, poz.1736): " do 31.04. 2004r.  dla instalacji, których u|ytkowanie rozpoczto po 30.10.2000r. " do 30.06.2006r. - dla instalacji, których u|ytkowanie rozpoczto przed dniem 31.10.2000r. WedBug zapisów POS oraz Rozporzdzenia Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004r. w sprawie okre[lenia rodzajów przedsiwzi mogcych znaczco oddziaBywa na [rodowisko oraz szczegóBowych uwarunkowaD zwizanych z kwalifikowaniem przedsiwzi do sporzdzenia raportu o oddziaBywaniu na [rodowisko (Dz.U. nr 257, poz.2573) organem kompetentnym do wydania pozwolenia zintegrowanego dla instalacji do produkcji mleka lub wyrobów mleczarskich o zdolno[ci produkcyjnej nie ni|szej ni| 50 ton rocznie jest starosta. Nale|y podkre[li, |e np. standardy najlepszej dostpnej techniki (BAT) czsto okre[laj zu|ycia mediów (wody, prdu etc.) w odniesieniu do wydajno[ci konkretnej instalacji. Zweryfikowanie speBnienia tych wymogów wi|e si czsto z konieczno[ci opomiarowania instalacji (wBa[nie instalacji, a nie zakBadu jako caBo[ci). Proces zidentyfikowania wszystkich instalacji podlegajcych wymogom IPPC oraz okre[lenia, gdzie znajduj si ich  wej[cia i  wyj[cia (tzw. delimitacja) jest procesem o kluczowym znaczeniu dla procesu ustalania wielko[ci zawartych w pozwoleniu i czsto warto przeprowadzi delimitacje kilka razy, tak aby okre[li wielko[ci optymalne z punktu widzenia ochrony [rodowiska jako caBo[ci oraz bezpieczeDstwa procesu produkcyjnego. Wymogi IPPC omawiane w niniejszej pracy s wymogiem dodatkowym, nie zwalniaj z przestrzegania pozostaBych przepisów ani ich nie zastpuj. Oznacza to na przykBad, |e lokalizacja nowych inwestycji podlega wymogom wynikajcym z przepisów dotyczcych planowania przestrzennego i budownictwa (w tym procesowi oceny oddziaBywania na [rodowisko), pobór wody podlega rygorom zawartym w Prawie wodnym, etc. Pod uwag nale|y tak|e wzi przepisy sanitarne, techniczne normy bran|owe, zapisy lokalnych planów zagospodarowania przestrzennego etc. Wymogi wymienionych przepisów nie bd szczegóBowo omawiane w ramach niniejszej pracy. Zintegrowane zapobieganie i ograniczanie zanieczyszczeD stanowi nowy sposób podej[cia do wydawania pozwoleD [rodowiskowych, oznacza odej[cie od praktykowanego do tej pory rozBcznego traktowania emisji do powietrza, haBasu, odpadów, odprowadzania [cieków oraz emisji promieniowania. Zwizana z nim procedura wymaga zarówno od wnioskodawcy (operatora instalacji) jak i od urzdników administracji publicznej nowego podej[cia. Wnioskodawca musi m.in. sam zaproponowa dopuszczalne wielko[ci emisji i parametry techniczne dziaBania instalacji (m.in. wskazniki energochBonno[ci i materiaBochBonno[ci) oraz zaproponowa procedury ich kontroli i monitorowania. Wnioskodawca powinien równie| wykaza, |e stosowane lub proponowane przez niego rozwizania s zgodne z BAT, co jest niekiedy trudne ze wzgldu na ograniczon 7 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej dostpno[ wielu danych. Przygotowanie wniosku wymaga do[wiadczenia technicznego oraz umiejtno[ci wyboru najkorzystniejszej dla danego zakBadu strategii. Informacje na temat interpretacji zapisów prawa (oraz inne zagadnienia zwizane z procedur ubiegania si o zintegrowane pozwolenie, m.in. szczegóBowy opis zawarto[ci wniosku wraz z przykBadowym formularzem) zawarte s w  Wytycznych do sporzdzenia wniosku o wydanie pozwolenia zintegrowanego , a szczegóBowe procedury w dokumencie  Zalecana procedura wydawania pozwoleD zintegrowanych - wskazówki metodyczne . Dokumenty te zostaBy opracowane w ramach polsko - duDskiego projektu  Pomoc dla Polski we wdra|aniu Dyrektywy 96/61/WE w sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczeniu zanieczyszczeD (IPPC) i dostpne s na stronach internetowych http://www.mos.gov.pl:1092/preview/pl/ippc-ps_index.html . Na wzór grup technicznych dziaBajcych przy Europejskim Biurze IPPC Minister Zrodowiska w 2002 roku utworzyB techniczne grupy robocze ds. IPPC. W skBad grup wchodz przedstawiciele zakBadów, organizacji bran|owych i jednostek naukowo- badawczych oraz administracji publicznej. Celem dziaBania grup jest wypracowanie polskich wytycznych bran|owych dotyczcych najlepszych dostpnych technik. SkBad osobowy poszczególnych grup oraz informacje o dziaBalno[ci grup mo|na odnalez pod adresem internetowym: http://www.mos.gov.pl:1092/preview/pl/tgr.html . Jedn z pierwszych grup, które podjBy dziaBania byBa grupa ds. produkcji i przetwórstwa |ywno[ci i [rodków spo|ywczych. Od wiosny 2004r. w ramach tej grupy i pod egid Krajowego Zwizku SpóBdzielni Mleczarskich, Krajowego Stowarzyszenia Mleczarzy oraz Zwizku Prywatnych Przetwórców Mleka powstaBa podgrupa zajmujca si zagadnieniami zwizanym z przemysBem mleczarskim. 1.4 Ogólne informacje o bran|y mleczarskiej Produkcja i przetwórstwo mleka w Polsce speBnia wa|n rol w rolnictwie, przemy[le spo|ywczym i gospodarce |ywno[ciowej kraju. Polska jest 3 na [wiecie producentem mleka (w Polsce powstaBo okoBo 2% [wiatowej produkcji mleka w 2003r.) oraz 5 na [wiecie eksporterem mleka (Sznajder, 2004r.). Dominujc rol w polskiej produkcji i przetwórstwie odgrywa mleko krowie. WedBug informacji zawartych w  Informatorze adresowym mleczarstwa 2003/2004 w Polsce dziaBaj zakBady produkcji mleczarskiej zrzeszone w okoBo 350 przedsibiorstwach mleczarskich. Podobnie jak w wikszo[ci innych krajów Europejskich na rynku dziaBa spora liczba niewielkich zakBadów oraz mniej liczna grupa zakBadów o znaczcej produkcji, w tym zakBady przetwarzajce 40tys. do 800tys. litrów mleka dziennie. CzBonkowie TGR liczb najwikszych zakBadów, bez wtpienia podlegajcych wymogom IPPC, oszacowali na midzy 40 a 50. S to zarówno spóBdzielnie mleczarskie jak i zakBady sprywatyzowane., w tym wchodzce w skBad znanych koncernów. Dane dotyczce lat 2000 - 2003 zamieszczone w  Roczniku Statystycznym 2003 wskazuj na nieznaczny wzrost ilo[ci przetwarzanego mleka oraz wyrazny wzrost ilo[ci produktów mleczarskich. Dane te [wiadcz o znacznym postpie technicznym i organizacyjnym jaki dokonaB si w bran|y mleczarskiej oraz o rosncej efektywno[ci wykorzystania surowca (mleka) w przemy[le mleczarskim. Wybrane dane statystyczne zamieszczono w tabeli 1.1. 8 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Tabela 1.1 Produkcja wyrobów mleczarskich w latach 2000  2003 [GUS] wyroby 2000r. 2001r. 2002r. % zmiana w okresie 2000-2002r. mleko pBynne przetworzone [mln l] 1787 1845 1861 +4 masBo oraz inne tBuszcze otrzymywane z 139 154 158 +14 mleka [tys.t] sery i twarogi [tys.t] 475 510 535 +13 w tym: ser [wie|y niedojrzewajcy i twaróg 262 275 286 +9 sery podpuszczkowe dojrzewajce 148 167 183 +24 Bran|a mleczarska obejmuje zakBady o zró|nicowanym asortymencie produkcji. Najcz[ciej spotykane produkty to: " mleko spo|ywcze (m.in. mleko o ró|nej zawarto[ci tBuszczu, mleko zagszczone, mleko o przedBu|onej trwaBo[ci UHT) " sery twarogowe (m.in. twaróg, twaro|ki homogenizowane i termizowane) " sery dojrzewajce (twarde, póBmikkie i mikkie) " mleko w proszku (o ró|nej zawarto[ci tBuszczu) " masBo " [mietana i [mietanka " napoje mleczne (m.in. ma[lanka, jogurt, kefir) ZakBady zró|nicowane s nie tylko je[li chodzi o profil i asortyment produkcji ale tak|e pod wzgldem mocy produkcyjnych oraz stosowanych procesów. Uwarunkowania te s bardzo istotne w procesie ustalanie kryteriów BAT dla konkretnego zakBadu. Zgodnie z zapisami BREF, w przypadku zakBadów przemysBu spo|ywczego, w tym mleczarskich m.in. wBa[nie z uwagi na ró|norodno[ stosowanych technologii, przy analizie BAT mniejsze zastosowanie maj kryteria zwizane z normatywnym poziomem emisji, dominujc natomiast role odgrywa sposób zarzdzania instalacj (tak na etapie projektowania jak i eksploatacji). Okre[lenie warunków pozwolenia zintegrowanego nastpuje dla ka|dego przypadku indywidualnie, biorc pod uwag uwarunkowania lokalne, w tym rodzaj instalacji i sposób w jaki jest zarzdzana, jej poBo|enie w terenie i lokalny stan [rodowiska. W przypadku instalacji istniejcych nale|y ponadto wzi pod uwag ich stan ekonomiczny i techniczne mo|liwo[ci poprawy. O ró|norodno[ci asortymentu produkcji przemysBu mleczarskiego [wiadczy mog choby charakterystyki produktów zawarte w Codex Alimentarius (dostpne np. pod adresem internetowym: http://www.polishdairy.com.pl/ ). 9 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej 2. Podstawowe oddziaBywania na [rodowisko przemysBu mleczarskiego Specyficzn cech przemysBu spo|ywczego, w tym mleczarskiego, jest zale|no[ jako[ci surowców, a co za tym idzie i produktów, od jako[ci [rodowiska. Tym samym ochrona [rodowiska jest nie tylko obowizkiem zakBadów tej bran|y przemysBu, ale tak|e le|y w ich |ywotnym interesie. Warto tak|e podkre[li, |e w[ród odpadów i emisji znaczn wikszo[ stanowi substancje ulegajce biodegradacji. Z uwagi na charakterystyczne dla bran|y zró|nicowanie zakBadów proces prowadzony w konkretnej mleczarni mo|e odbiega od przedstawionej poni|ej ogólnej charakterystyki procesu produkcji. Podane przy opisie produkcji informacje, w tym dotyczce najbardziej istotnych oddziaBywaD na [rodowisko generowanym podczas danego procesu, nale|y traktowa jedynie jako ogólna charakterystyk, nie za[ wymogi, które powinny charakteryzowa ka|dy zakBad. 2.1 Skrócony opis podstawowych procesów produkcji: Mleko spo|ywcze  Mleko spo|ywcze oznacza mleko nadajce si do bezpo[redniej konsumpcji przez ludzi. Mleko takie powinno speBnia szereg wymagaD, a mianowicie (DBu|ewscy, 1996): " nie mo|e zawiera drobnoustrojów chorobotwórczych ani wytwarzanych przez nie toksyn lub innych substancji obcych w ilo[ci zagra|ajcej zdrowiu konsumentów, " charakteryzowa si wBa[ciwymi cechami organoleptycznymi (zapachem, smakiem, barw, jednorodnym wygldem), " zawiera jak najmniej zmienione podstawowe skBadniki od|ywcze (biaBko tBuszcz, cukier) i uzupeBniajce (sole mineralne, witaminy) w proporcjach wystpujcych w normalnym mleku lub w ilo[ciach korzystnych z punktu widzenia fizjologii od|ywiania si ludzi, " wykazywa wymagan trwaBo[ uwarunkowan odpowiednim stopniem czysto[ci mikrobiologicznej, skBadem chemicznym i wBa[ciwym opakowaniem. Do zakBadu mleczarskiego zwykle dostarczane jest surowe schBodzone mleko. Niekiedy zakBady wykorzystuj tak|e mleko pasteryzowane lub nawet wstpnie przetworzone. Surowe schBodzone mleko jest odwirowywane, pasteryzowane, standaryzowane, homogenizowane, odpowietrzane, chBodzone i pakowane. Uproszczony schemat technologiczny produkcji mleka spo|ywczego przedstawiono na rysunku 1 (zamieszczonym na koDcu opracowania). Mleko surowe, ze wzgldu na zawarto[ skBadników pokarmowych i wody, stanowi doskonaB po|ywk dla drobnoustrojów  je[li nie zostanie po udoju szybko schBodzone do temperatury 6-10 C, podlega niekontrolowanym procesom ukwaszania (psuje si). Istnieje wiele typów wirówek: czyszczcych (samooczyszczajcych si, baktofugacyjnych), odtBuszczajcych, odtBuszczajco-normalizujcych, czyszczco- 10 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej homogenizujcych (tzw. klaryfiksatorach). We wszystkich tych urzdzeniach oczyszczanie mleka przez wirowanie oparte jest na zasadzie rozdzielania czstek o ró|nej gsto[ci dziki sile od[rodkowej. Czstki o gsto[ci wikszej od mleka (np. zanieczyszczenia mechaniczne, leukocyty, fragmenty komórek nabBonka mlekotwórczego, cz[ drobnoustrojów) odrzucane s w kierunku od osi obrotów i zbieraj si w postaci osadu (szlamu) w peryferyjnej cz[ci bka wirówki (tzw. komorze szlamowej) . Wirówki czyszczone s z powstajcego osadu automatycznie lub rcznie. Nowoczesne typy wirówek dziki specjalnej konstrukcji s czyszczone w trakcie pracy, bez konieczno[ci przerywania procesu wirowania dla usunicia osadu. Osad z wirówek mo|e by wykorzystywany do celów paszowych, bywa odprowadzany do [cieków lub (po pasteryzacji lub dezynfekcji) usuwany na wysypisko. Zniszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych oraz powodujcych psucie si mleka osiga si przez ogrzewanie. Proces ogrzewania w zale|no[ci od czasu jego trwania nazywany jest pasteryzacj lub sterylizacj. Pasteryzacja to ogrzewanie mleka do temperatury nie przekraczajcej 100 C. Istnieje kilka metod pasteryzacji, ró|nicych si temperatura, do jakiej mleko jest ogrzewane oraz czasem przetrzymywania go w tej temperaturze (im wy|sza temperatura, tym krótszy czas przetrzymywania, i odwrotnie). Podstawow temperatur pasteryzacji jest temperatura nie ni|sza ni| 72 C. Sterylizacja to ogrzewanie mleka w warunkach niszczcych najbardziej ciepBooporne bakterie i ich przetrwalniki, tj. w temperaturach ponad 100C. Jedna z metod sterylizacji polega na bByskawicznym ogrzaniu mleka do temperatury 135-150C na bardzo krótki czas (nawet poni|ej sekundy) i pakowanie w sterylne opakowania. Metoda ta okre[lana jest jako UHT (akronim angielskiego okre[lenia Ultra High Temperature). Mleko UHT mo|e by produkowane w systemach bezpo[rednich lub po[rednich. W systemach po[rednich (podgrzewanie do temperatury ponad 135 C na 1 sekund) stosowane s rozmaitego rodzaju wymienniki ciepBa. W systemie bezpo[rednim mleko mieszane jest z par w proporcjach wagowych 10:1; mleko jest nastpnie chBodzone, a para odzyskiwana w procesie rozpr|ania pró|niowego. Zarówno woda grzewcza w pasteryzatorach jak i woda chBodzca z reguBy kr| w obiegach zamknitych. Zawarto[ poszczególnych skBadników od|ywczych w surowym mleku jest zmienna i zale|y m.in. od takich czynników jak rasa krów, okres laktacji, sposób |ywienia i udoju krów etc. Standaryzacja (normalizacja) polega na regulowaniu gBównie zawarto[ci tBuszczu poprzez dodanie odpowiedniej ilo[ci mleka (lub [mietanki) o wy|szej lub ni|szej zawarto[ci tBuszczu. W surowym mleku kuleczki tBuszczowe wypBywaj na powierzchni mleka i tworz warstw [mietany. W mleku pasteryzowanym Bcz si w gronka, a w kraDcowych przypadkach grudki zma[lonego tBuszczu. Zma[laniu si mo|na zapobiec poprzez proces homogenizacji - sztuczne rozbicie grudek, tak aby [rednica nowoutworzonych kuleczek byBa nie wiksza od 2 µm. Proces tez prowadzony jest w urzdzeniu zwanym homogenizatorem, wykorzystujcym zjawisko przyczepno[ci i lepko[ci przy przepBywie homogenizowanego pBynu, z du| prdko[ci, przez wsk szczelin (przeByw burzliwy, tarcie, kawitacja). Mleko zagszczone jest dodatkowo sBodzone, repasteryzowane, a nastpnie zagszczane w wielostopniowej wyparce. Para u|ywana jest w pierwszym stopniu wyparki 11 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej oraz do repasteryzacji, natomiast w kolejnych stopniach wyparki mog by wykorzystane spr|one opary. Sery twarogowe Sery [wie|e (niedojrzewajce) powstaj z mleka standaryzowanego i pasteryzowanego, czasami homogenizowanego (patrz produkcja mleka spo|ywczego). Do mleka dodawane s sole wapniowe (najcz[ciej chlorek wapniowy), w celu przywrócenia równowagi soli mineralnych, zachwianej na skutek pasteryzacji mleka. Chlorek wapniowy dziaBa jako [rodek wspomagajcy koagulacj. Koagulacja jest to [cicie mleka, w skutek czego wydziela si serwatka i skrzep serowy. Po dodaniu kultur bakteryjnych mleko ogrzewane jest w wannach twaro|karskich, gdzie przechodzi okoBo 12-16 godzinny okres inkubacji w temperaturze okoBo 28C. Po koagulacji skrzep ogrzewany jest do temperatury 37-45 C, pakowany w tkaniny i prasowany lub przenoszony do ogrzewanych kadzi, w których przechodzi proces granulacji. Odci[nity skrzep mo|e by wzbogacony o dozwolone dodatki smakowe (przyprawy, substancje aromatyzujce, cukier itp.). W systemach automatycznych lub póBautomatycznych gstwa twarogowa jest rozBadowywana i prasowana w wykonanych z tworzywa sztucznego formach. Sery termizowane produkuje si w ten sam sposób, ale z dodatkow faz ogrzewania do 60 C po odwirowaniu (co pozwala na dBu|szy okres przechowywania). Wykorzystywana woda grzewcza kr|y w obiegu zamknitym. Produktem ubocznym powstajcym w tym procesie jest kwasowa serwatka (najcz[ciej gromadzona w specjalnych zbiornikach) oraz odpady powstajce w trakcie pakowania, tBoczenia i transportu serów. Osad z wirówek z tego etapu procesu (biaBko) najcz[ciej wykorzystywany jest w dalszych etapach procesu produkcyjnego. Sery dojrzewajce Sery dojrzewajce poddawane s dBu|szej obróbce. Tak jak ser [wie|y s [cinane w odpowiedniej temperaturze przez kwas mlekowy wytwarzany przez wyselekcjonowane szczepy bakterii lub/i enzym koagulujcy np. podpuszczk. PowstaBy skrzep jest nastpnie odsczany, city i formowany w sposób specyficzny dla danego gatunku sera. Nastpnie jest on przechowywany do momentu uzyskania odpowiedniej tekstury  najdBu|ej le|akujce sery mog dojrzewa nawet kilka lat (np. parmesam), wikszo[ serów jednak le|akuje zdecydowanie krócej: najcz[ciej okoBo 6 tygodni. Proces technologiczny produkcji serów mikkich dojrzewajcych skBada si z etapów przygotowania mleka, zaprawiania podpuszczk i krzepnicia, obróbki skrzepu i gstwy serowej, solenia, dojrzewania i pielgnacji oraz wykaDczania i przechowywania dojrzaBych serów (Derengiewicz, 1997). Przygotowanie mleka polega na jego oczyszczeniu, pasteryzacji i standaryzacji. Jako dodatkowa obróbka mleka serowarskiego stosowana bywa termizacja (ogrzewanie mleka w temperaturze 60-65C w czasie 15-30s). Standaryzacja i homogenizacja s wa|nymi etapem produkcji serowarskiej. Warunkiem uzyskanie produktu koDcowego o jednorodnym skBadzie jest stosowanie do produkcji serów surowca o staBej jako[ci. Jest to szczególni ewa|ne w przypadku procesów wykonywanych w systemach zautomatyzowanych oraz przy zastosowaniu urzdzeD o dziaBaniu cigBym. 12 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Po standaryzacji, pasteryzacji (termizacji) i homogenizacji mleko serowarskie jest podgrzewane do temperatury zaprawiania (okoBo 30 C), a nastpnie wprowadza si do niego dodatki: farb serowarsk (barwnik ro[linny), chlorek wapnia, zakwas z czystych kultur oraz szczepionki stosowane przy produkcji danego rodzaju sera. Po osigniciu wBa[ciwej kwasowo[ci mleko zaprawia si podpuszczk, pod wpBywem której mleko  krzepnie (na skutek wytrcania si kazeiny przechodzi ze stanu pBynnego w stan |elu). W czasie krzepnicia mleka pod wpBywem podpuszczki nastpuj kolejno po sobie reakcje enzymatyczna (zaatakowanie przez podpuszczk frakcji kappa- kazeiny i zamiana jej na kappa-parakazein przez odszczepienie od niej rozpuszczonego makroglokopeptydu) i fizykochemiczna (wBa[ciwe krzepnicie mleka). Szybko[ krzepnicia podpuszczki zale|y od wielu czynników, a mianowicie od ilo[ci podpuszczki w stosunku do mleka, temperatury mleka, jego kwasowo[ci, zawarto[ci jonów wapnia w mleku i innych. W produkcji serów mikkich mleko najcz[ciej zaprawia si podpuszczka w temperaturze 29-33 C Po dodaniu podpuszczki i odpowiednich kultur mleko jest dokBadnie mieszane, a nastpnie jego ruch wirowy jest wstrzymywany (np. przez zanurzenie w wannie na krótki okres specjalnych blach lub zastawek), aby otrzyma prawidBowej jako[ci skrzep. Skrzep podpuszczkowy stanowi jednolita galaretowat mas, w której serwatka uwiziona jest w strukturze |elu. W procesie przechodzenie skrzepu w mas serow (tzw. synerezie) skrzep ulega kurczeniu wydzielajc serwatk. Uchwycenie wBa[ciwej zwizBo[ci skrzepu jest bardzo wa|ne, poniewa| zarówno skrzep zbyt sBaby jak i zbyt zwizBy powoduje straty tBuszczu i kazeiny. Obróbce mechanicznej poddaje si skrzep, który uzyskaB zwizBo[ wymagan dla danego rodzaju sera. Dalsza obróbka skrzepu polega na jego krojeniu, osuszaniu (usuwaniu nadmiaru serwatki), formowaniu i ociekaniu. KsztaBt, rozmiar i waga sera powinny odpowiada podmiotowym normom jako[ciowym. Z reguBy sery mikkie, dojrzewajce od powierzchni w gBb masy i zawierajce stosunkowo du|o wody posiadaj ksztaBt o mo|liwie du|ej powierzchni w stosunku do objto[ci. Serom twardym dojrzewajcym w caBej masie, nadaje si z reguBy ksztaBt charakteryzujcy si maB powierzchnia w stosunku do objto[ci. W du|ych zautomatyzowanych serowniach w celu zapewnienia optymalnych warunków ociekania serów stosowane s tunele klimatyzacyjne, zapewniajce utrzymanie wymaganej temperatury podczas ociekania oraz automatyczne przemieszczanie si form z serami na transporterach. Po odciekniciu i uformowaniu sery poddaje si soleniu, co nadaje serom wBa[ciwy im smak, zwiksza trwaBo[, podnosi strawno[, wzmacnia skórk oraz reguluje proces dojrzewania. Solenie uBatwia wydzielanie si sera z serwatki, a tym samym reguluje wilgotno[ i kwasowo[ miszu. W zale|no[ci od rodzaju produkowanych serów i wymaganej zawarto[ci soli w gotowym produkcie stosowane s ró|ne metody solenia: dodatek soli do mleka serowarskiego, solenie w ziarnie, solenie w masie, solenie na sucho, wstrzykiwanie solanki do sera oraz solenie w solance. Po zakoDczeniu solenia sery poddaje si procesowi osuszania. W zale|no[ci od rodzaju sera suszenie prowadzi si od jednego do kilku dni w temperaturze 16-19 C, przy wilgotno[ci wzgldnej powietrza 75-85%. Po osuszeniu sery przenosi si do dojrzewalni. W czasie dojrzewania w serach zachodzi wiele zBo|onych przemian fizycznych i biochemicznych, w wyniku których osigaj one typowe dla danego rodzaju sera cechy: smak zapach, wygld mi|szu 13 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej i skórki. Sery mikkie dojrzewaj w temperaturze 10-18C i przy okoBo 90-97% wilgotno[ci wzgldnej, jednak warunki i czas trwania oraz wykonywane zabiegi pielgnacyjne (np. odwracanie, zwil|anie etc.) dostosowywane s do rodzaju serów. Cykl produkcyjny serów twardych rozpoczyna si od odwirowania i normalizacji mleka (w produkcie finalnym wymagana jest wysoka zawarto[ tBuszczu), nastpnie mleko jest pasteryzowane, chBodzone, normalizowane i (w miar potrzeby) repasteryzowane. W zbiornikach koagulacyjnych do mleka dodaje si podpuszczk i kultury bakteryjne, a czasem w charakterze substancji wspomagajcej chlorek wapnia. Po oddzieleniu si skrzepu mlecznego dodaje si wod w celu usunicia nadmiaru serwatki. RozcieDczon serwatk i skrzep przepompowuje si do prasy i poddaje prasowaniu podstawowemu. Nastpnie produkt jest krojony i przenoszony do form prasowania wtórnego. Po wyjciu z form prasowania wtórnego sery s przycinane i zanurzane w solance (na okoBo dwie doby), a nastpnie pBukane i suszone, pakowane i umieszczane w dojrzewalni (na okoBo 6 tygodni). Niektóre rodzaje serów po umyciu i wysuszeniu poddaje si parafinowaniu parafin plastyczn. Przed parafinowaniem sery s obmywane 2,5% roztworem kwasu octowego i osuszane. Stosowane tak|e bywa dojrzewanie serów w torebkach z folii termokurczliwej lub pakowanie pró|niowe oraz pakowanie przez zawijanie w papier lub foli. Sery maBych wymiarów s czsto dalej konfekcjonowane i pakowane (np. w opakowania zbiorcze). Uproszczony schemat technologiczny produkcji serów przedstawiono na rysunku 2 (zamieszczonym na koDcu opracowania). W procesie powstaj produkty uboczne w postaci sBodkiej serwatki, odpadów skrzepu mlecznego oraz okrawków serów. Solanka z wanien solankowych jest wymieniana raz na rok, a nawet raz na kilka lat (filtrowanie, dezynfekcja, uzupeBnianie st|enia soli i regulacja pH pozawala na dBu|szy cykl wykorzystania solanki). DBugie wykorzystanie solanki przynosi tak|e korzy[ci technologiczne: stara, u|ywana solanka ma wiksz pojemno[ buforow ni| solanka nowa  sery sol si lepiej i trac mniej rodzimych substancji mineralnych oraz ulegaj mniejszemu odwodnieniu ni| w przypadku solanki [wie|o sporzdzonej. Modyfikacje sposobu produkcji serów zwizane s ze specyficznymi ich odmianami. Na przykBad przy produkcji serów typu pasta filata skrzep jest podgrzewany, rozcigany a| stanie si gBadki i elastyczny. Nastpnie ponownie jest zbijany i formowany w odpowiedni ksztaBt, schBadzany a czasem przechowywany przez kilka dni w solance. W ten sposób wytwarzana jest Mozzarella i Provolone, które zachowuj tekstur drobnych niteczek pozostaBych po sposobie obróbki. Natomiast przy produkcji serów gBboko ple[niowych typu Blue do mleka lub do skrzepu dodaje si zarodniki ple[ni Penicillium requeforti lub podobnego szczepu dajcego ple[D o barwie zielonkawo-niebieskiej. Podczas le|akowania ser jest nakBuwany cienkimi igBami, aby uBatwi dostp powietrza wspomagajcego rozwój po|danych ple[ni i umo|liwi opuszczenie zgromadzonego w skrzepie dwutlenku wgla. Podobnie wytwarzane s sery typu Brie i Camember z t jednak ró|nic, |e nale| one do serów powierzchniowo pokrywanych odpowiedni mieszank ple[ni lub/i dro|d|y, które utrzymuj si na skórce powodujc, |e ser przechodzi mocnym smakiem i aromatem. Mleko w proszku Mleko w proszku otrzymuje si z mleka [wie|ego przez niemal caBkowite odparowanie wody (do kilku procent zawarto[ci). Zale|nie od sposobu suszenia mleko 14 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej w proszku mo|e mie posta drobnych ziarenek ([rednicy kilkunastu mikrometrów) lub nieforemnych pBatków. Proces technologiczny produkcji mleka w proszku skBada si z nastpujcych etapów (Pawlik, 1996) : " oczyszczenia i standaryzacji (normalizacji) " pasteryzacji wstpnej i ozibiania " pasteryzacji wtórnej i zagszczania " homogenizacji (w przypadku mleka w proszku peBnego) " suszenia i wychBadzania " pakowania Oczyszczanie i normalizacja przebiegaj w sposób analogiczny jak w przypadku mleka spo|ywczego. W produkcji mleka w proszku, które ma by produktem o du|ej trwaBo[ci stosuje si bardzo silna pasteryzacj, w tym ogrzewanie przez bardzo krótki okres (nawet uBamek sekundy) do temperatur ponad 100 C (w niektórych przypadkach nawet 150 C). W przypadku dBugotrwaBego (kilkana[cie godzin) przechowywania mleka przed zagszczeniem i suszeniem stosuje si pasteryzacje dwukrotnie: po oczyszczeniu mleka i tu| przed zagszczeniem. Zagszczenie mleka przed suszeniem jest podyktowane zarówno wzgldami ekonomicznymi jak i technologicznymi. Wstpne zagszczanie znacznie obni|a zu|ycie ciepBa (pary), koniecznego do odparowania wody z mleka. Na odparowanie 1 kg wody w wyparce potrzeba mniej ni| 0,40 kg pary, a w suszarce rozpyBowej okoBo 2 kg. Zagszczanie mleka przed suszeniem znacznie skraca czas suszenia, co zwiksza wydajno[ urzdzeD suszarniczych. Ponadto proszek uzyskany z mleka zagszczonego jest ci|szy i w zwizku z tym potrzebna jest mniej opakowaD. Z mleka niedostatecznie zagszczonego otrzymuje si proszek zbyt drobny, pulchny, o du|ej zawarto[ci powietrza. Produkt taki zajmuje wiksz objto[ i wykazuje mniejsza trwaBo[ i rozpuszczalno[. Z kolei nadmierne skoncentrowanie skBadników suchej masy ujemnie wpBywa na biaBka mleka, w skrajnym przypadku nawet przyczyniajc si do krystalizacji laktozy, co uniemo|liwia wykonywanie dalszych zabiegów technologicznych. Proces zagszczania przeprowadzany jest w urzdzeniu wyparnym. Istnieje szereg rodzajów i typów wyparek (cyrkulacyjne, warstwowe, opadowe, z wykorzystaniem lub bez wykorzystania oparów etc.). W wyparkach cyrkulacyjnych mleko w du|ej objto[ci jest wielokrotnie zawracane (cyrkulowanie), natomiast w wyparkach warstwowych objto[ zagszczanego produktu jest niewielka i odparowanie mo|e nastpi bez konieczno[ci wielokrotnego zawracania. Powszechnie stosowane (Pawlik, 1996) s wyparki opadowe: urzdzenia wyparne typu warstwowego z filmem opadajcym (mleko przepBywa przez komor grzejn cienk wrzc strug). W praktyce wykorzystywane s urzdzenia w których szeregowo poBczonych jest kilka komór grzejnych (wyparki trój- i piciostopniowe). Mleko przeznaczone do suszenia zagszcza si okoBo 4-5 krotnie, do osignicia zawarto[ci suchej masy w granicach 50%. Suszenie mleka mo|e si odbywa w systemie kontaktowym na urzdzeniach walcowych (mleko w proszku walcowe) lub w systemie powietrznym z udziaBem urzdzeD rozpylajcych (mleko w proszku rozpyBowe). Suszenie walcowe wykorzystuje si przewa|nie w produkcji mleka odtBuszczonego na cele paszowe. 15 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej W suszarkach walcowych suszenie mleka (lub serwatki) odbywa si na powierzchni obracajcego si walca ogrzewanego od wewntrz par. Na powierzchni walca tworzy si cienka warstwa wysuszonego mleka, która zeskrobywana jest specjalnymi no|ami, mielona i przesiewana. Urzdzenia walcowe maj prosta budow, s Batwe w obsBudze i ekonomiczne, jednak otrzymywany t metod proszek wykazuje niska rozpuszczalno[ i mniejsz warto[ biologiczn (denaturacja biaBek, wskutek ogrzewania mleka powy|ej 100 C). Jednak w nowoczesnych suszarkach walcowych mo|na uzyska produkt, którego rozpuszczalno[ i warto[ od|ywcza s podobne jak suszonego metoda rozpyBow. Suszenie rozpyBowe polega na rozpylaniu drobnych kropelek mleka w ogrzanym powietrzu, co skutkuje momentalnym odparowaniem wody. Czynnikiem suszcym jest oczyszczone powietrze ogrzane do temperatury 150-200C. Proszek mleczny opada na dno komory i podawane jest bezpo[rednio do zbiornika lub poddawane dalszym zabiegom (ozibianie, przesiewanie, aglomeracja). W wyniku procesu powstaje jednolity proszek mleczny wysokiej jako[ci, dajcy po rozpuszczeniu mleko pBynne o niemal niezmienionych w stosunku do surowca cechach biologicznych i organoleptycznych. Suszenie rozpyBowe charakteryzuje si zarazem du|ym zu|yciem energii cieplnej, zBo|on konstrukcj suszarek i zajmowaniem znacznej przestrzeni produkcyjnej. Suszenie mleka powinno odbywa si w warunkach ustalonych dla danego typu urzdzenia oraz tak, by zawarto[ wody w gotowym produkcie odpowiadaBa stawianym mu wymaganiom. Podstawowym kontrolowanym parametrem jest temperatura powietrza wlotowego do komory suszarniczej oraz powietrza wylotowego (przed cyklonem), przy czym optymalna wysoko[ temperatury zale|y midzy innymi od rodzaju produkowanego wyrobu mlecznego. Z komory suszarniczej mleko jest kierowane przez system cyklonów lub filtrów rkawowych do odbieralników którym przechowywany jest przed pakowaniem. Odzyskiwany pyB mleczny zawracany jest do procesu produkcyjnego. Proszek opuszczajcy komor suszarnicz powinien by schBodzony do temperatury nie przekraczajcej 25C - magazynowanie mleka w proszku o wy|szej temperaturze grozi zamianami pogarszajcymi jego jako[ (utlenianie i wytopienie tBuszczów, obni|enie rozpuszczalno[ci i zwil|alno[ci). Do ogrzewania pierwszego stopnia wyparki u|ywana jest para wodna, natomiast do ogrzewania kolejnych stopni  skroplone opary. W procesie powstaj kondensaty z wyparki, [cieki chBodnicze (w przypadku stosowania otwartego obiegu wody) oraz odpady z fragmentów opakowaD. Uproszczony schemat technologiczny produkcji mleka w proszku przedstawiono na rysunku 3 (zamieszczonym na koDcu opracowania). Analogiczny proces mo|e by stosowany do sproszkowania sBodkiej serwatki z produkcji serów dojrzewajcych. Te same ogólne zasady stosuje si tak|e przy produkcji mleka w proszku typu  instant oraz granulowanego. Mleko granulowane ma wiksze ni| mleko instant ziarenka proszku, a mniejsz mas nasypow. Przy produkcji mleka w proszku instant podsuszone mleko, zawierajce okoBo 7% wody podlega instantyzacji (aglomerowaniu). Granulacj mleka przeprowadza si w komorze nawil|ajcej (nawil|anie par nasycon).PowstaBe du|e ziarenka proszku s nastpnie suszone, przesiewane i dosuszane. Mleko w proszku peBne w procesie instantyzacji jest dodatkowo traktowane na ciepBo rozpylonym roztworem lecytyny. Lecytyna dziaBa jak emulgator  mleko Batwo zwil|a si w wodzie i ulega natychmiastowemu rozpuszczeniu. 16 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej MasBo MasBo wyrabia si ze [mietanki pasteryzowanej nie ukwaszonej (tzw. masBo [mietankowe) lub [mietanki ukwaszonej (czyli [mietany) po dodaniu czystych kultur bakterii kwasu mlekowego; masBo tzw. wiejskie jest wyrabiane ze [mietany nie pasteryzowanej, zwykle silnie naturalnie ukwaszonej. MasBo powstaje w procesie tzw. zma[lania, prowadzonym w sposób periodyczny lub cigBy. Zmietana jest schBadzana, a nastpnie umieszczona w bbnach obrotowych, zwanych masielnicami. Podczas zma[lania nastpuje spienienie [mietanki (lub [mietany) i Bczenie kuleczek tBuszczowych w bryBki masBa, a nastpnie wygniatanie. MasBo mo|e by produkowane przy u|yciu sBodkiej [mietany (z dodatkiem zakwasu lub bez) lub tez [mietany kwa[nej. Przy produkcji masBa ze sBodkiej [mietany powstaje ma[lanka, która po pasteryzacji mo|e by sprzedawana jako napój (ma[lanka z kwa[nej [mietany nie mo|e by pasteryzowana, bo zbyt Batwo ulega koagulacji), zarazem jednak w tym procesie nastpuje wiksza utrata tBuszczu (1,2 % tBuszczu w sBodkiej ma[lance, a jedynie 0,3% w ma[lance kwa[nej). W procesie powstaje mniej wicej tyle samo masBa co ma[lanki, jednak|e proporcje te bywaj zmienne w zale|no[ci od zawarto[ci tBuszczu w [mietanie i wydajno[ci ma[lnicy. Po odcigniciu ma[lanki, masBo jest pBukane, prasowane i pakowane. W podobny sposób produkowane jest masBo serwatkowe  z wykorzystaniem tBuszczu odzyskanego z serwatki w procesie odwirowania. Powstajca w procesie ma[lanka mo|e by przetwarzana lub wykorzystywana jako pasza. W procesie pakowania powstaj nieznaczne ilo[ci odpadów opakowaniowych. Zmietana i [mietanka Zmietanka uzyskiwana jest w procesie odwirowywania mleka [wie|ego. Odwirowana [mietanka jest pasteryzowana, odpowietrzana, homogenizowana i pakowana. Zmietana kwa[na produkowana jest poprzez dodanie do [mietany sBodkiej zakwasu i poddania jej okoBo 12 godzinnej fermentacji. Produkowane jest kilka rodzajów ukwaszonej [mietanki, ró|nicych si zawarto[ci tBuszczu i stosowanymi czynno[ciami technologicznymi (m.in. warunkami homogenizacji i ukwaszania). Zwarto[ powietrza w mleku mo|e przekracza 10% (powietrze zwizane chemicznie, zdyspergowane i rozpuszczone). Przy produkcji mlecznych napojów fermentowanych zawarto[ powietrza powinna by jak najmniejsza  bowiem nadmierna zawarto[ powietrza zwiksza tendencje do wydzielania serwatki. Ponadto znaczna zawarto[ powietrza mo|e powodowa zakBócenia w pracy wirówek i homogenizatorów oraz utrudnia wymian ciepBa (tworzenie si osadów na pBytach pasteryzatorów). Przed procesem pasteryzacji lub repasteryzacji produktów dodawane tak|e bywaj stabilizatory zagszczajce lub biaBka serwatkowe. Jogurt Jogurt jest bodaj najbardziej rozpowszechnionym na [wiecie mlecznym napojem fermentowanym. Uzyskuje si go ukraszajc mleko tworzcymi ukBad symbiotyczny mikroorganizmami (paBeczkami i ziarniakami). Ziarniaki wytwarzaj kwas mrówkowy i pirogronian oraz dwutlenek wgla z obecnego w mleku mocznika, co stymuluje wzrost paBeczek. Z kolei paBeczki powoduj uwalnianie z mleka peptydów i aminokwasów (walina, metionina, lizyna, histydyna, kwas glutaminowy etc.), które wykorzystuj do 17 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej swojego wzrostu ziarniaki, oznaczajce si sBabymi zdolno[ciami proteolitycznymi (Dzwolak et al., 2000). Jogurt mo|e by produkowany metod zbiornikow (tzw. jogurt mieszany) lub termostatow (tzw. jogurt staBy), w wielu odmianach ró|nicych si zawarto[ci tBuszczu i suchej masy, struktur, konsystencj, rodzajami dodatków, cechami smakowo- zapachowymi oraz sposobem utrwalania. Mleko przeznaczone do produkcji jogurtu jest normalizowane, ogrzewane, homogenizowane w temperaturze okoBo 55C, i pasteryzowane w temperaturze ponad 90 stopni. Po pasteryzacji nastpuje schBodzenie do okoBo 40C i zaszczepienie kulturami bakterii (szczepionka lub zakwas kultur jogurtowych). Proces fermentacji trwa kilka godzin (okoBo 4), jednak czas, tempo i stopieD ukwaszenia mleka podczas inkubacji zale| m.in. od skBadu, aktywno[ci i ilo[ci dodanego zakwasu oraz temperatury inkubacji. Zaszczepione mleko jest inkubowane do momentu wytworzenia skrzepu i osignicia |danej kwasowo[ci. Wytworzony jogurt jest delikatnie mieszany i podawany do ogrzewacza , a nastpnie do maszyny pakujcej w przypadku jogurtów mieszanych. W produkcji jogurtu staBego zaszczepione mleko pakuje si w opakowania jednostkowe, w których zachodzi proces inkubacji. Do jogurtów smakowych dodawane s dodatki smakowo zapachowe, a niekiedy do mleka dawane bywaj zagszczacze i stabilizatory. Jogurt mieszany jest podstawa do produkcji jogurtu pitnego. Jogurt pitny bywa ponadto utrwalany w procesie sterylizacji UHT. Taki rodzaj jogurtu charakteryzuje sie wiksz trwaBo[ci, jednak utrwalone cieplnie jogurty nie zawieraj |ywych komórek bakterii oraz wikszo[ci enzymów, co powoduje znaczne pogorszenie efektu pro biotycznego. Kefir Kefir jest napojem fermentowanym otrzymywanym poprzez ukwaszenie mleka przy u|yciu ziaren kefirowych (tzw. grzybków kefirowych), zawierajcych mikroogranizamy zdolne do przeprowadzenia zarówno fermentacji mlekowej (bakterie) jak i alkoholowej (dro|d|e). Kefir mo|e by produkowany metoda termostatow lub zbiornikow, przy czym pocztek procesu jest taki sam w obu metodach (Dzwolak et al., 2000). Mleko poddawane jest pasteryzacji (w temperaturze okoBo 85C), repasteryzacji (w temperaturze okoBo 95C), nastpnie jest schBadzane i dodawany jest zakwas kefirowy. W metodzie termostatowej zaszczepione mleko jest pakowane w opakowania jednostkowe i inkubowane w temperaturze ponad 20 C do osignicia wymaganej kwasowo[ci, a otrzymywany kefir poddawany jest dojrzewaniu w temperaturze okoBo 10C przez 1 do 3 dni, po czym produkt jest schBadzany i pakowany. W metodzie zbiornikowej zaszczepienie mleka odbywa si w zbiornikach fermentacyjnych, przy takich samych jak w metodzie termostatowej parametrach. Po wytworzeniu kefiru jest on schBadzany do temperatury okoBo 15 C w zbiorniku lub ochBadzaczu rurowym, a nastpnie pakowany w opakowania jednostkowe i poddawany dojrzewaniu w temperaturze okoBo 10C przez 1 do 3 dni, po czym produkt jest schBadzany i pakowany. Czas dojrzewania kefiru (1 do 3 dni) znaczco wpBywa na jego cechy organoleptyczne. 18 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Zasadniczymi odpadami w opisanych powy|ej procesach produkcyjnych napojów mlecznych s odpady produkcyjne przy zmianie asortymentu (najcz[ciej wykorzystywane jako dodatki paszowe) oraz odpady opakowaniowe. 2.2 Krótka charakterystyka typowych procesów pomocniczych Utrzymywanie czysto[ci Decydujce znaczenie w przemy[le mleczarskim ma higiena |ywno[ci. Zarówno surowiec jak i póBprodukty oraz gotowe wyroby stanowi doskonaBa po|ywk dla drobnoustrojów, a przestrzeganie higieny produkcji jest nieodzownym warunkiem wBa[ciwego przebiegu procesu technologicznego i uzyskania gotowego wyrobu o wymaganej jako[ci. Jako[ wyrobów mleczarskich normowana jest w szeregu przepisów i norm (midzynarodowych, krajowych i zakBadowych). PeBne i aktualne ich zestawienie przekracza zakres i objto[ niniejszej pracy  jednak|e w rozdziale 6 podano zródBa informacji na ten temat (w tym internetowe). Wymogi dotyczce standardów obowizujcych produkty przeznaczone do spo|ycia narzucaj m.in. zasady dotyczce metod i czstotliwo[ci mycia. Najcz[ciej stosowanym rozwizaniem s centralne stacje mycia wykorzystujce tzw. metod CIP (od angielskiej nazwy metody: clean in place; czasem stosowany bywa polski akronim CSM: centralna stacja mycia). Zasada dziaBania systemu polega na wydzieleniu w zakBadzie urzdzeD sBu|cych do mycia i dezynfekcji jako osobnego zespoBu, usytuowanego tak, aby zapewni jak najkrótsz drog przewodom odprowadzajcym i doprowadzajcym [rodki myjce ze stacji CIP do przeznaczonych do mycia poszczególnych linii produkcyjnych i urzdzeD. W skBad wyposa|enie stacji zbiorniki na robocze roztwory myjce (alkaliczne i kwa[ne) i dezynfekcyjne, zbiorniki na st|one roztwory [rodków myjcych i dezynfekcyjnych wraz z pompami dozujcymi, urzdzenia pBytowe do ogrzewania wody i roztworów roboczych, pompy, zawory regulujce ci[nienie i kierunki przepBywu oraz przewody Bczce ze sob urzdzenia stacji, jak tez stacje z obiektami przeznaczonymi do mycia. Mycie w systemie CIP oznacza mycie instalacji technologicznej bez konieczno[ci jej demonta|u. Czynnik myjcy zostaje doprowadzony do mytego obiektu i przepBywa przez jego wszystkie elementy, myjc je. Roztwory myjce czsto kr| w obiegu zamknitym i wykorzystywane s kilkakrotnie (mo|liwo[ zastosowania obiegu zamknitego zale|na jest przede wszystkich od mo|liwo[ci dotrzymania standardów higieny |ywno[ci przy stosowanej w konkretnym zakBadzie technologii produkcji). Cykl mycia obejmuje najcz[ciej wstpne pBukanie wod, mycie kolejnymi roztworami myjcymi oraz pBukanie, koDcowe pBukanie i osuszenie instalacji. Stosowane by mog zarówno stacje CIP dla poszczególnych linii technologicznych jak i centralne, obsBugujce caBy zakBad. Uproszczony schemat technologiczny CIP przedstawiono na rysunku 4 (zamieszczonym na koDcu opracowania). ChBodzenie Mleko i zawarte w nim skBadniki stanowi doskonaBe podBo|e do intensywnego rozwoju i wzrostu wielu grup drobnoustrojów, gBównie bakterii dro|d|y i ple[ni. Dla niektórych drobnoustrojów chorobotwórczych mleko staje si równie| substancja po[redniczc w ich przenoszeniu, ponadto w mleku mog funkcjonowa ró|ne formy wirusów bdcych paso|ytami u|ytecznych w przemy[le mleczarskim bakterii kwasu 19 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej mlekowego (Gaworski, Kupczyk, 2001). ChBodzenie ma za zadanie utrudnienie rozwoju tym niepo|danym mikroorganizmom. Podstawowe elementy BaDcuch chBodniczego w produkcji mleczarskiej to: " schBadzanie mleka surowego bezpo[rednio po udoju w gospodarstwie " transport mleka przy zachowaniu odpowiednich warunków termicznych przewozu " schBadzanie w procesie przetwarzania mleka " transport póBproduktów i produktów w miejscu ich wytwarzania przy zachowaniu odpowiednich warunków termicznych " skBadowanie produktów w odpowiednich warunkach termicznych " transport produktów do miejsca ich dystrybucji przy zachowaniu odpowiednich warunków termicznych " przechowywanie produktów w miejscu ich dystrybucji w odpowiednich warunkach termicznych " przechowywanie produktów w miejscu ich konsumpcji w odpowiednich warunkach termicznych Wspóln cech wikszo[ci technologii wytwarzania produktów mleczarskich jest [cisBego przestrzegania zasad BaDcucha chBodniczego na wszystkich etapach poprzedzajcy przetwórstwo. Przedmiotem analizy w ramach niniejszej pracy jest chBodzenie zwizane z procesem przetwarzania mleka. Z uwagi na ró|norodno[ wymogów technologii stosowanych do produkcji poszczególnych wyrobów na etapie produkcji stosowane s bardzo ró|ne rozwizania sposobów chBodzenia (np. z uwagi na specyficzne wymogi dojrzewania serów etc.). Skrajnym przykBadem jest np. produkcja wBoskiego sera Parmigiano-Reggiano, w której schBodzenie mleka po zakoDczeniu udoju jest równoznaczne z dyskwalifikacja surowca do dalszego przerobu (specyfika wymagaD wobec mikroflory mleka surowego). Urzdzenia chBodnicze sBu| do chBodzenia wody do niskich temperatur oraz utrzymywania wBa[ciwych temperatur w magazynach chBodniczych. Stosowane mog by agregaty chBodzce poszczególne instalacje lub pomieszczenia oraz jednostki centralne. obsBugujce wiele instalacji. Stosowane w poszczególnych zakBadach rozwizania ró|ni si co do typu instalacji chBodzcej, jej sposobu dziaBania oraz stanu utrzymania  dlatego zagadnienia te powinny by analizowane ka|dorazowo w kontek[cie danego zakBadu i jego otoczenia. Dobór wBa[ciwych wskazników eksploatacyjnych, zapewniajcych wysok efektywno[ systemu chBodniczego w zakBadzie polega na okre[leniu potrzebnej dla danego zakBadu wydajno[ci urzdzeD chBodniczych, w oparciu o bilans cieplny uwzgldniajcych Bczn wydajno[ zainstalowanych urzdzeD chBodniczych oraz zapotrzebowanie na chBodzenie i obci|enie urzdzeD chBodniczych w cigu doby. Wielko[ zapotrzebowania zakBadu mleczarskiego na czynnik chBodzcy wynika z asortymentu produkowanych wyrobów. Najbardziej rozpowszechnionym w zastosowaniu czynnikiem chBodniczym jest woda lodowa, w mniejszym stopniu glikol i amoniak. Wod lodow w zakBadzie mleczarskim wytwarza si w spr|arkowym ukBadzie chBodniczym, w którym czynnikiem roboczym jest najcz[ciej amoniak. Czynnik chBodzcy jest spr|any w spr|arce, ulega skraplaniu w skraplaczu, skd ciepBo jest odprowadzane przy wykorzystaniu wody i/lub powietrza. OchBodzony ciekBy czynnik jest dBawiony w zaworze dBawicym do ci[nienia parowania, gdzie nastpuje obni|enie jego temperatury. Parujc w parowniku przy niskim ci[nieniu 20 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej odbiera ciepBo z ochBodzonej powierzchni lub dodatkowego czynnika chBodniczego (np. wody lodowej). W przypadku systemów dziaBajcych na bazie amoniaku oddziaBywanie instalacji na [rodowisko zale|y od jej szczelno[ci oraz poziomu bezpieczeDstwa. W instalacjach chBodniczych w zakBadach mleczarskich wod lodow zazwyczaj uzyskuje si z akumulacyjnego zasobnika  zimna . Zasada dziaBania zasobnika polega na zamra|aniu lodu na powierzchni parownika, stanowicego podstawowy element wymiennika ciepBa. Woda obiegowa przepBywajc wzdBu| powierzchni parownika ochBadza si i jest wprowadzana do instalacji chBodniczej zakBadu. Dziki zastosowaniu rozwizania polegajcego na akumulacji zimna istnieje mo|liwo[ pokrycia zwikszonego zapotrzebowania na [rodek chBodzcy w krótkotrwaBych okresach zapotrzebowania cieplnego (niekiedy kilkakrotnie przekraczajcego wydajno[ urzdzenia chBodniczego). Mo|liwe jest to dziki staBej produkcji lodu na powierzchni parownika, zarówno w okresie wikszego jak i mniejszego zapotrzebowania na wod lodow, co pozwala na zmniejszenie mocy silników spr|arek agregatów chBodniczych. Nowoczesne urzdzenia do gromadzenia zimna s na ogóB w peBni zautomatyzowane. Wa|nym elementem BaDcucha produkcji i zarazem chBodzenia mleka s zbiorniki. Wymiary zbiorników, rodzaje mieszadeB, ukBady pomiarowe i sterujce oraz inne elementy konstrukcyjne i cechy eksploatacyjne (np. wydajno[) s na ogóB dostosowane do indywidualnych wymagaD danych linii produkcyjnych i wielko[ci zakBadu przetwórczego. W zbiornikach magazynowych ogólnego przeznaczenia stosowana jest najcz[ciej dwupBaszczowa konstrukcja z izolacj ciepln. Zbiorniki procesowe wykonywane s czsto jako konstrukcje trójpBaszczowe, z wBasnym pBaszczem wodnym do którego zale|nie od stosowanej technologii produkcji i jej wymagaD, doprowadza si par wodn lub wod lodow. W zakBadach przetwórstwa mleczarskiego stosowane s pBytowe, rurowe i skrobakowe wymienniki ciepBa. Wymienniki pBytowe zbudowane s z zestawu pByt o profilowanej, falistej powierzchni. Midzy pBytami znajduj si kanaBy, którymi z jednej strony pByty przepBywa mleko, a z drugiej czynnik roboczy (np. woda lodowa lub woda gorca). Wymienniki pBytowe mog osiga wysok sprawno[ odzyskiwania ciepBa (nawet do 97%) przy ró|nicy temperatury midzy pBynami wynoszcej tylko 1C, charkteryzuj si jednak du|ymi oporami przepBywu i ograniczeniem w zakresie teperatur pracy (do okoBo 180 C). Rurowe wymienniki ciepBa stosowane s gBównie w procesach sterylizacji i pasteryzacji mleka. Wymienniki takie skBadaj si z moduBów, które mog by Bczone. Ka|dy moduB skBada si z wykonanego z rury pBaszcza zewntrznego i umieszczonego w nim wkBadu z 1 do 16 rur, którymi przepBywa poddawaniu obróbce produkt. Liczba zestawionych w komplecie roboczym rur decyduje o warto[ci wspóBczynnika wymiany ciepBa (im wiksza powierzchnia wymiany, tym efektywniejszy proces). Wymienniki skrobakowe s stosowane w procesach obróbki termicznej, w trakcie których dochodzi do przywierania przy[ciennej warstwy obrabianego produktu do powierzchni zespoBu roboczego lub te| zmienia si stan skupienia cieczy (masy) podlegajcej obróbce. Wymiennik zbudowany jest z cylindra otoczonego pBaszczem, do którego doprowadza si czynnik grzewczy lub chBodzcy. Wewntrz cylindra znajduje si obrotowe mieszadBo skrobakowe. Zalet tego typu wymiennika jest niskie zapotrzebowanie na ci[nienie dostarczanego produktu podlegajcego obróbce. 21 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Produkcyjne chBodnie magazynowe pod wzgldem konstrukcyjnym i eksploatacyjnym nie ró|ni si od typowych chBodni skBadowych. ChBodnia, oprócz klimatyzowanych magazynów towarów, skBada si z maszynowni i pomieszczeD pomocniczych (socjalnych, sanitarnych, laboratoryjnych, warsztatowych etc.). Zciany magazynu chBodniczego s pokrywane materiaBem termoizolacyjnym, ograniczajcym straty chBodu (energii). Gospodarka paliwowa i energetyczna W przemy[le mleczarskim zu|ywane s istotne ilo[ci energii cieplnej, dlatego te| niektóre z zakBadów posiadaj wBasne ciepBownie. Rodzaj wykorzystywanego paliwa oraz efektywno[ stosowanych urzdzeD s ró|norodne. Wiele zakBadów korzysta z energii elektrycznej dostarczanej przez spóBki elektroenergetyczne. Zu|ycie zarówno energii cieplnej jak i energii elektrycznej w zakBadach jest bardzo zró|nicowane, co wynika z rozmaitego profilu produkcji poszczególnych zakBadów mleczarskich oraz ich ró|norodnego wyposa|enia technicznego (parku maszynowego). W wikszo[ci zakBadów zu|ycie energii elektrycznej i cieplnej jest monitorowane dla caBego zakBadu, stosunkowo rzadziej w rozbiciu na poszczególne linie lub cigi produkcyjne. Bilanse ciepBa dla zakBadów nie s powszechni wykonywane. Za instalacje powodujce najwiksze zu|ycie ciepBa i energii uznaje si powszechnie linie produkcyjne mleka skondensowanego i mleka w proszku. Istotne w skali zakBadu zu|ycie energii elektrycznej jest te| powodowane przez spr|arki (kompresory) urzdzeD chBodniczych oraz areatory powierzchniowe w zakBadowych oczyszczalniach [cieków. Gospodarka wodna PrzemysB mleczarski charakteryzuje si istotnym zapotrzebowaniem na wod: zu|ywana jest ona do procesów ogrzewania, mycia oraz do procesów produkcyjnych. ZakBady korzystaj zarówno z uj wBasnych jak i z sieci wodocigowych. Woda do procesów produkcyjnych speBnia musi wymagania jako[ciowe odpowiadajce standardom wody do picia. Ze wzgldu na bezpieczeDstwo produkcji czsto podwy|szone wymogi jako[ciowe stawiane s tak|e wodzie nie wykorzystywanej bezpo[rednio do produkcji, ale która mo|e mie kontakt z urzdzeniami produkcyjnymi. WedBug danych za 2002r. (GUS, 2003) przy produkcji artykuBów mleczarskich zu|yto 23,8 hektometrów sze[ciennych wody, co stanowi okoBo 23% zu|ycia w produkcji artykuBów spo|ywczych i napojów oraz 3,5% zu|ycia wody w przetwórstwie przemysBowym. Niemal caBa zu|ywana woda pochodziBa z uj podziemnych, za[ zdecydowana wikszo[ z uj wBasnych zakBadów. Ilo[ zu|ywanej wody zale|na jest od profilu produkcji i parku maszynowego. Podstawow metod ograniczania zu|ycia wody jest stosowanie obiegów zamknitych, jednak|e zasadniczym priorytetem w przemy[le spo|ywczym pozostaje bezpieczeDstwo produkcji zwizane z higien |ywno[ci. WedBug danych za 2002r. (GUS, 2003) przy produkcji artykuBów mleczarskich powstaBo 23,3 hektometrów sze[ciennych [cieków , z czego 11,4 hektometrów [cieków wymagajcych oczyszczania odprowadzane zostaBo bezpo[rednio do wód lub do ziemi. Dominujc form oczyszczania byBo oczyszczanie biologiczne (83% oczyszczanych [cieków). Oczyszczanie mechaniczne stosowane byBo w odniesieniu do 0,3 hektolitra 22 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej [cieków. W 2002r. nie stosowano oczyszczania chemicznego (lub dotyczyBo ono mniej ni| 0,1 hektolitra [cieków), natomiast 0,1 hektolitra [cieków wymagajcych oczyszczania i odprowadzanych bezpo[rednio do wód powierzchniowych lub do ziemi nie byBo oczyszczanych. OkoBo poBowa ilo[ci [cieków odprowadzanych z przemysBu mleczarskiego nie jest odprowadzana bezpo[rednio do wód lub do ziemi, lecz do systemów kanalizacji . W tym przypadku, w zale|no[ci od charakterystyki zbiorczej oczyszczalni [cieków oraz rodzaju pozostaBych [cieków trafiajcych do danego systemu zbiorczego, [cieki z przemysBu mleczarskiego mog stanowi tak zagro|enie (wysoki Badunek zanieczyszczeD) jak i wspomaganie systemu oczyszczania (po|ywka umo|liwiajca korzystne u[rednienie [cieków ubogich w substancje biogenne). 2.3 GBówne oddziaBywania na [rodowisko oraz sposób ich ograniczania Zu|ycie energii PrzemysB mleczarski charakteryzuje si znacznym zu|yciem energii i wody. Zu|ycie energii w zakBadach zale|y w du|ej mierze od profilu produkcji, a spotykane wielko[ci s dosy zró|nicowane. PrzykBadowe wielko[ci zu|ycia energii w przeliczeniu na litr przetwarzanego mleka dla wybranych krajów skandynawskich (za dokumentem BFER) podano w tabeli.2.1. Dokument BREF podaje, |e zwikszone zu|ycie energii charakteryzuje zakBady produkujce masBo oraz mleko w proszku, a tak|e lody. WedBug informacji zebranych w ramach prac Technicznej Grupy Roboczej przy Ministrze Zrodowiska zakBady funkcjonujce w Polsce charakteryzuj si zu|yciem energii w tym samym przedziale wielko[ci. WedBug analizy sektorowej polskiego sektora mleczarskiego (FAPA, 1998) jednostkowe zu|ycie energii elektrycznej waha si od 0,6 do 8 MWh na 1 ton produktu. Zró|nicowanie wielko[ci zu|ycia energii wynika nie tylko z rozmaito[ci wielko[ci i asortymentu produkcji, ale tak|e ró|nego sposobu opomiarowania zakBadu, analogicznego do ró|norodnych mo|liwych sposobów delimitacji instalacji (np. uwzgldnienie zu|ycia energii w zakBadowej oczyszczalni [cieków etc.). Zró|nicowanie potwierdziBy tak|e wyniki przeprowadzonej na potrzeby niniejszego opracowania ankiety. Tabela. 2.1. Zu|ycie energii w przykBadowych zakBadach mleczarskich [BREF] Zu|ycie energii [kWh/l przetworzonego mleka] Produkt Szwecja Dania Finlandia Norwegia Polska** mleko i 0,11  0,34 0,07-0,09 0,16-0,28 0,45 0,05- 0,06 napoje (8)* (3)* (8)* (1)* (2)* mleczne ser i 0,15  0,34 0,12  0,18 0,27-0,82 0,21 0,06 serwatka (4)* (4)* (3)* (1)* (1) * mleko w 0,18  0,65 0,3-0,71 0,28-0,92 0,29- 0,34 0,05 - 0,09 proszku, ser (7)* (3)* (2)* (2)* (6)* i/lub napoje mleczne * w nawiasach podano liczb zakBadów w danej kategorii ** wedBug wyników ankiety opracowanej na potrzeby TRG przy Ministrze Zrodowiska 23 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Jak wyda z danych zamieszczonych w tabeli 2.1 wielko[ci [redniego zu|ycia energii s nie tylko ró|ne dla poszczególnych rodzajów profilów produkcji wyrobów mleczarskich, ale tak|e ró|ni si w poszczególnych krajach. Wynika to mo|e zarówno z ró|nych wymogów przepisów krajowych (np. konieczno[ uzyskania wy|szego stopnia oczyszczania [cieków) jak i ze specyfiki i wymagaD norm dotyczcych bezpieczeDstwa |ywno[ci (np. wymagajcych dodatkowej pasteryzacji lub dBu|szych cykli mycia) oraz specyficznych gustów konsumentów i wynikajcych z nich wymogów produkcji (np. dBu|sze lub krótsze okresy dojrzewania serów, sie dystrybucji wymagajca dBu|szego okresu magazynowania w chBodniach etc.). Nale|y podkre[li, ze dokument BREF nie podaje wielko[ci  wskaznikowych , a jedynie przykBadowe poziomy zu|ycia energii. Dostpne w BREF dane dotycz jedynie zu|ycia energii (i wody) w krajach skandynawskich, natomiast nie podano tego typu informacji dla pozostaBych krajów Unii Europejskiej. Informacje podane w tabeli maj charakter wyrywkowy - zwraca uwag niska liczba zakBadów, która udostpniBa dane (mo|na si domy[la, |e byBy to zakBady o stosunkowo niskich wspóBczynnikach zu|ycia energii). Dokument BREF w przypadku bran|y mleczarskiej nie d|y do wyznaczenia wielko[ci progowych czy normatywnych zu|ycia energii w przetwórstwie mleka, a raczej do wskazania rodzajów dziaBaD, które nale|y podj dla wBa[ciwego zarzdzania energi w zakBadzie (podobnie jak wod, surowcem, odpadami etc.). OkoBo 80% zu|ywanej przez zakBady przemysBu mleczarskiego energii to energia pochodzce ze spalania paliwa, wykorzystywana w postaci pary wodnej i ciepBej wody. PozostaBe zu|ycie energii to energia elektryczna potrzebna do utrzymywania ruchu linii produkcyjnych, systemów chBodzcych, wentylacji i o[wietlenia. Zu|ycie wody Dominujc role w zu|yciu wody odgrywaj procesy mycia i czyszczenia. Faktyczne zu|ycie wody zale|y od wielko[ci zakBadu i instalacji, stosowanej technologii produkcji oraz technologii zastosowanej w procesie mycia. PrzykBadowe wielko[ci zu|ycia wody w przeliczeniu na litr przetwarzanego mleka dla wybranych krajów skandynawskich (za dokumentem BREF) podano w tabeli 2.2. WedBug informacji z pozostaBych krajów czBonkowskich zu|ycie wody ksztaBtuje si w granicach 1 do 5 l wody/ kg przetworzonego mleka. WedBug informacji zebranych w ramach prac Technicznej Grupy Roboczej przy Ministrze Zrodowiska zakBady funkcjonujce w Polsce charakteryzuj si zu|yciem wody w tym samym przedziale wielko[ci. WedBug analizy sektorowej polskiego sektora mleczarskiego (FAPA, 1998) jednostkowe zu|ycie wody waha si od 3 do 20 l na litr przetwarzanego mleka, a przecitnie wynosi 6l/l. Aktualnie za technicznie osigalne, cho niezbyt czsto spotykane, uznaje si warto[ci 0,8 do 1,1 l wody / kilogram przetwarzanego mleka. W tabeli 2.2. podano tak|e przedziaBy wielko[ci zu|ycia wody w polskich zakBadach, otrzymane w odpowiedziach na opracowan na potrzeby niniejszej pracy ankiety. Nale|y jednak zwróci uwag na nisk liczb respondentów (porównywaln jednak z liczba respondentów przegldu, którego wyniki przytoczono w dokumencie BREF). 24 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Tabela 2.2. Zu|ycie wody w przykBadowych zakBadach mleczarskich [BREF] Zu|ycie wody [l/l przetworzonego mleka] Produkt Szwecja Dania Finlandia Norwegia Polska** mleko i 0,98-2,8 0,60  0,97 1.2  2,9 4,1 0,5  0,75 napoje (8)* (3)* (8)* (1)* (1)* mleczne ser i 2,0  2,5 1.2  1.7 2,0  3,1 2,5  3,8 2,22 serwatka (4)* (5)* (2)* (2)* (1)* mleko w 1,7  4,0 0,69  1,9 1,4  4,6 4,6  6,3 1,8  5,3 proszku, ser (7)* (3)* (2)* (2)* (5)* i/lub napoje mleczne * w nawiasach podano liczb zakBadów w danej kategorii ** wedBug wyników ankiety opracowanej na potrzeby TRG przy Ministrze Zrodowiska Podobnie jak w przypadku zu|ycia energii podane w tabeli wielko[ci nale|y traktowa jedynie jako wskaznikowe, mówice o wielko[ciach mo|liwych do osignicia, ale nie koniecznie powszechnie osiganych. Zu|ycie [rodków chemicznych Zasadniczym procesem, w którym stosowane s [rodki chemiczne jest mycie i czyszczenie. WedBug informacji zawartej w BREF dominujc rol odgrywaj NaOH oraz HNO3, których zu|ycie ksztaBtuje si w granicach od 0,2 do 0,9 kg na m3 przetwarzanego mleka dla wodorotlenku oraz 0,1 do 1 kg na m3 przetwarzanego mleka dla kwasuw przypadku produkcji mleka spo|ywczego i napojów mlecznych oraz odpowiednio 0,4  5,4 (wodorotlenek) i 0,6  3,8 (kwas) w przypadku produkcji serów. W zakBadach przetwarzajcych serwatk, gdzie wykorzystuje si procesy wymiany jonowej, ultra- i nano-filtracji, stosowane s tak|e kwasy ortofosforwy, siarkowy i chlorowodorowy, oraz wodorotlenek potasu i podchloryn sodu. W obiegach wody i [rodków myjcych stosowane jest tak|e dodawanie czynników chelatujcych (takich jak np. EDTA), które zapobiegaj wytrcaniu i osadzaniu si wapnia i magnezu, a zarazem wspomagaj dziaBanie [rodków bakteriobójczych. Nie stwierdzono dotychczas bezpo[redniego negatywnego oddziaBywania EDTA na zdrowie ludzi, jednak|e wiadomo |e substancja ta mo|e powodowa uwalnianie metali ci|kich z osadów, a tym samym negatywnie oddziaBywa na [rodowisko wodne. Nale|y jednak podkre[li, |e dotychczas nie znaleziono równie skutecznego [rodka chelatujcego, a próby zastpienia EDTA przez inne czynniki chelatujce lub substancje enzymatyczne nie powiodBy si. W procesie mycia i dezynfekcji, w tym w stacjach CIP, powszechnie stosowane s [rodki pianotwórcze i dezynfekcyjne, o rozmaitym skBadzie i ró|nych nazwach handlowych. 25 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Odpady i produkty uboczne W przemy[le mleczarskim powstaj znaczne ilo[ci odpadów opakowaniowych (papier, palety, plastik) oraz odpadów generowanych przez wszelkie dziaBania przemysBowe (zu|yte smary, baterie, [wietlówki, osady z oczyszczalni [cieków) . Charakterystyczne dla bran|y s tak|e powstajce w procesie produkcji produkty uboczne takie jak: " serwatka " osady z wirówek i innych urzdzeD " skrzepy, kawaBki serów " produkty z ró|nych wzgldów nie odpowiadajce normom i standardom. Z uwagi na warto[ spo|ywcz tego typu materiaBów bywaj one czsto wykorzystywane jako surowiec lub póBprodukt np. w produkcji paszy dla zwierzt. Stosowanie takiego podej[cia jest zgodne z lasowan przez BREF zasad ograniczania ilo[ci zanieczyszczeD oraz mo|liwie najbardziej efektywnego wykorzystania surowca. W zale|no[ci od uwarunkowaD lokalnych  np. lokalny rynek zbytu etc.  ten sam materiaB mo|e by w jednym zakBadzie traktowany jako produkt uboczny, w innym za[ jako odpad. Przewa|ajca cz[ odpadów staBych podlega recyklingowi lub deponowana jest na skBadowiskach odpadów, znacznie rzadziej stosowane jest kompostowanie lub spalanie. Przytaczane przez BREF dane dotyczce zarówno ilo[ci powstajcych odpadów jak i sposobów ich unieszkodliwiania raz jeszcze wskazuj na ogromn ró|norodno[ stosowanych w zakBadach rozwizaD oraz stanowi kolejne uzasadnienie proponowanego w dokumencie BREF oparcia dowodu na stosowanie BAT w przemy[le mleczarskim przede wszystkim na sposobie zarzdzania aspektami [rodowiskowymi w zakBadzie, a nie na  bran|owych wskaznikach liczbowych (których ustalenie z uwagi na du|y rozrzut wielko[ci nie jest celowe). PrzykBadowe ilo[ci powstajcych odpadów w przeliczeniu na 1000 litrów przetwarzanego mleka dla wybranych krajów skandynawskich (za dokumentem BFER) podana w tabeli 2.3. Tabela 2.3. Ilo[ci odpadów w przykBadowych zakBadach mleczarskich [BREF] Produkt Aczna ilo[ z czego odpadów recykling spalanie kompostowanie skBadowanie produkcyjnych [kg/1000 l) mleko i 1,7 - 14 5 - 41% 0 - 48% 0  14% 14  95% napoje (13)* mleczne ser, 0,5 - 10 1  91 % 0  80% 0  2% 9  88% serwatka. (17)* mleko w proszku * w nawiasach podano liczb zakBadów w danej kategorii Z uwagi na Batwo[ rozkBadu odpadów, odpady produkcyjne deponowane na skBadowisku powinny podlega obróbce wstpnej (dezyfekcja, pasteryzacja etc.). Zarówno 26 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej jednak z uwagi na efektywno[ wykorzystania surowca jak i z ze wzgldu na potencjaln uci|liwo[ odpadu oraz zgodnie z zasad pierwszeDstwa zapobiegania zanieczyszczeniu przez ograniczaniem ujemnych skutków potencjalnie powodowanych przez dane zanieczyszczenie nale|y d|y do wykorzystania wszystkich mo|liwych produktów ubocznych. Zcieki Zcieki s powszechnie uznawane za najbardziej istotny aspekt [rodowiskowy przemysBu mleczarskiego. Ilo[ciowo dominuj [cieki z procesów mycia i czyszczenia, w których znajduje si [rednio 3 do 4 % podlegajcego przeróbce mleka. Straty mleka nastpuj zarówno w trakcie procesu rozpoczynania produkcji po periodycznym czyszczeniu lub przy zmianie asortymentu, jak i na skutek rozlania lub nieszczelno[ci. Mleko i produkty mleczarskie charakteryzuj si wysokim BZT  typowe warto[ci podano w tabeli 2.4 . Tabela 2.4. BZT wybranych produktów mleczarskich [BREF] Produkt BZT5 [mg/kg produktu] mleko 104000 mleko odtBuszczone 67000 [mietana 399000 jogurt 91000 serwatka 34000 Podane w tabeli warto[ci obrazuj jak istotne znaczenie w przemy[le mleczarskim ma zapobieganie przedostawania si surowca lub produktów do [cieków, w tym zapewnienie szczelno[ci wszystkich poBczeD oraz sprawnego i mo|liwie dokBadnego opró|niania instalacji. nawet niewielka ilo[ surowca lub produktu w [ciekach powoduje znaczcy wzrost Badunku [cieków. Do najwa|niejszych zanieczyszczeD charakterystycznych dla [cieków przemysBu mleczarskiego nale|: zmienny wspóBczynnik pH, wysokie zawarto[ci BZT5, tBuszczów oraz zawiesiny ogólnej. SkBad [cieków, a zatem i Badunek zanieczyszczeD, jest ró|ny w zale|no[ci od profilu produkcji, w tym np. sposobu wykorzystania serwatki (wykorzystywana do celów spo|ywczych lub paszowych mo|e by sBodka serwatka). Dla zobrazowania wpBywu wykorzystania serwatki na Badunek zanieczyszczeD w [ciekach zakBadów mleczarskich podano przekBadow charakterystyk [cieków nieoczyszczonych w przypadku zastosowania oraz nie zastosowania wykorzystania serwatki. 27 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Tabela 2.5. Charakterystyka [cieków z produkcji serów [BREF] parametr zakBad odzyskujcy zakBad nie odzyskujcy serwatk serwatki mg/l BZT5 2397 5312 ChZT 5312 20559 tBuszcze 96 463 NcaBkowity 90 159 PcaBowity 26 21 Odzysk lub wykorzystanie serwatki znacznie wpBywa na obni|enie BZT i ChZT [cieków oraz obni|a zawarto[ w [ciekach tBuszczów i zwizków azotu. Zarazem mo|liwo[ wykorzystania serwatki zale|y w znacznym stopniu od lokalnego popytu na ten, stosunkowo nietrwaBy, produkt. Nale|y tak|e uwzgldni np. dodatkowe zu|ycie energii konieczne dla utrwalenie produktu (wyjtkowo energochBonne jest np. suszenie serwatki). Stosowanie technologii CIP w znaczcy sposób obni|a zu|ycie wody, jednak powoduje powstawanie [cieków wyraznie zasadowych i wyraznie alkalicznych, z kolejnych cykli mycia. St|enie zanieczyszczeD w [ciekach zale|y nie tylko od profilu produkcji, ale tak|e od sposobu zarzdzania wod (obiegi zamknite, monitorowanie szczelno[ci instalacji). Nale|y pamita, |e stosowanie wodooszczdnych technologii skutkuje mniejsz ilo[ci [cieków, lecz zarazem wy|szym st|eniem zanieczyszczeD w [ciekach. Emisje do powietrza i odory oraz haBas Zasadnicze emisje do powietrza to emisje z kotBowni zakBadowych, typowe dla procesu spalania: dwutlenek wgla, tlenki azotu, dwutlenek siarki. W zakBadach, w których produkowane jest mleko w proszku lub sproszkowana serwatka, do atmosfery emitowany mo|e by pyB. Skuteczn metoda ograniczania tego typu emisji jest stosowanie odpylania (filtrów lub cyklonów). Obiegi chBodnicze dziaBaj w oparciu o systemy amoniakalne lub zwizki halonowe. Przy prawidBowej eksploatacji instalacji nie powinny by one zródBem istotnych emisji. Rozwizania techniczne instalacji np. praca instalacji na podci[nieniu, mog przyczyni si do dodatkowego zwikszenia bezpieczeDstwa instalacji z punktu widzenia ochrony [rodowiska. Przy prawidBowym funkcjonowaniu instalacji zakBady przemysBu mleczarskiego nie s zródBem uci|liwo[ci odorowej. OddziaBywanie takie pojawi si mo|e np. w przypadku nieszczelno[ci amoniakalnej instalacji chBodzcej lub na skutek zaburzeD w dziaBaniu lub zBej gospodarki osadowej w zakBadowej oczyszczalni [cieków ([cieki mleczarskie maj skBonno[ do szybkiej fermentacji). OddziaBywanie na [rodowisko akustyczne poza terenem zakBadu (haBas [rodowiskowy) nie jest z reguBy postrzegany jak problem w zakBadach bran|y mleczarskiej. HaBas generowany przez urzdzenia chBodnicze (np. spr|arki) lub procesy 28 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej produkcyjne (np. wirowanie, proszkowanie) mo|e jednak by zródBem uci|liwo[ci w przypadku bliskiego ssiedztwa terenów chronionych akustycznie. Zagadnienie to dotyczy w szczególny sposób tzw.  mleczarni miejskich , istniejcych zakBadów, produkujcych wyroby o krótkim czasie przechowywania i z tego powodu czsto zlokalizowanych w pobli|u gsto zaludnionych o[rodków, które rozwijajc si dodatkowo przybli|aBy si do zakBadu. 3. PrzykBady technik zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeD 3.1 Zagadnienia ogólne Dokument BREF, w zgodzie z zaBo|eniami tworzcymi koncepcj zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeD, zakBada pierwszeDstwo zapobiegania zanieczyszczeniom u zródBa. W przemy[le spo|ywczym istotnymi opcjami zmniejszenia oddziaBywaD na [rodowisko zwizanego z procesem produkcyjnym s, midzy innymi: " zaprojektowanie instalacji tak, aby uBatwi spByw przy opró|nieniu instalacji " przedBu|enie (o kilka minut, np. 5) czasu przeznaczonego na opró|nienie instalacji " dokBadniejsze okre[lanie przej[cia produkt  woda w procesie mycia " pBukanie pod ci[nieniem " wypychanie resztek produktów spr|onym powietrzem " dostosowanie objto[ci wanien i innych naczyD procesowych w caBym cigu produkcyjnym " maksymalne wykorzystanie odpadów np. jako paszy lub karmy dla zwierzt " stosowanie wymienników ciepBa o wysokiej sprawno[ci (powy|ej 90%) " zarzdzanie instalacj uwzgldniajce minimalizowanie wpBywu na [rodowisko poprzez: efektywne korzystanie z surowców i energii w miar mo|liwo[ci stosowanie obiegów zamknitych, odzysku i procedur minimalizujcych powstawanie odpadów przeciwdziaBanie wystpieniu awarii wdro|enie i stosowanie systemu zarzdzania [rodowiskiem (w szczególno[ci udokumentowanych procedur, komunikowania si oraz zobowizania do cigBej poprawy) Zarówno projektowanie jak i eksploatowanie urzdzeD w sposób uBatwiajcy spByw ma na celu ograniczenie ilo[ci surowców, póBproduktów, produktów ubocznych lub produktów pozostajcych w urzdzeniach produkcyjnych. Tym samym ograniczana jest ilo[ zanieczyszczeD wypBukiwanych z urzdzeD produkcyjnych i trafiajcych do [cieków lub uznanych za odpady. Temu samemu celowi sBu|y oczyszczanie urzdzeD (w tym przewodów) spr|onym powietrzem. DokBadne okre[lenie momentu, gdy w procesie pBukania w przewodzie znajduje si jeszcze produkt (mo|liwy do wykorzystania np. jako produkt uboczny, dodatek paszowy etc), a kiedy ju| woda pBuczca, pozwala na skierowanie poszczególnych partii do wBa[ciwego wykorzystania i zarazem powoduje bardziej efektywne wykorzystanie surowca oraz ogranicza ilo[ powstajcych odpadów i Badunek [cieków. 29 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Dostosowanie objto[ci instalacji do wielko[ci produkcji pozwala na ograniczenie zarówno energii (procesy podgrzewania etc.) jak i wody oraz [rodków czyszczcych (mycie). W przemy[le spo|ywczym do substancji, które mog mie istotne oddziaBywania na [rodowisko zalicza si preparaty stosowane do czyszczenia i mycia oraz zwizki chelatujce i chBodziwa. Zagadnienia te zostaBy wstpnie omówione we wcze[niejszej cz[ci niniejszego opracowania. W przypadku zakBadów mleczarskich zagadnienia zwizane z przeciwdziaBaniem powa|nym awariom w du|ej mierze koncentruj si na wBa[ciwej eksploatacji konserwacji i nadzorze nad systemami chBodniczymi  w szczególno[ci wykorzystujcymi amoniak oraz wBa[ciwym magazynowaniu i wykorzystywaniu [rodków chemicznych u|ywanych w procesie produkcyjnym oraz do mycia. System zarzdzania [rodowiskiem (wdro|ony i funkcjonujcy, ale nie koniecznie certyfikowany) traktowany jest w dokumencie BREF jako jedna z mo|liwych metod zapewniania bezpiecznego dla [rodowiska sposobu funkcjonowania instalacji. PrzykBadowe etapy zwizane z tworzeniem i funkcjonowaniem systemu zarzdzania [rodowiskiem to: " zobowizanie zarzdu do podjcia dziaBaD i ich zaplanowanie " analiza procesu produkcyjnego i zidentyfikowanie zwizków przyczynowo- skutkowych powstawania odpadów " ocena celów i wyznaczenie granic systemu " okre[lenie mo|liwych opcji ograniczania ilo[ci odpadów " porównanie wyznaczonych opcji pod katem mo|liwo[ci ich wdro|enia " wdro|enie wybranych opcji " zobowizanie do cigBej poprawy 3.2 Gospodarka odpadowa Zagadnieniem wspólnym dla wielu dziaBów przemysBu spo|ywczego jest powstawanie odpadów opakowaniowych. WedBug danych brytyjskich (BREF) koszty opakowaD to okoBo 13% kosztów produkcji. Wymagania dotyczce pakowania wynikaj w du|ej mierze z przepisów sanitarnych, ale tak|e z preferencji odbiorców oraz potrzeby zaznaczenia w Batwo czytelny sposób marki producenta. Ograniczenie zu|ycia opakowaD mo|liwe jest przy zastosowaniu opakowaD zwrotnych, jednak|e wi|e si to z konieczno[ci ich transportu do zakBadu oraz potrzeb ich mycia i dezynfekcji. Te procesy s tak|e materiaBo- i energochBonne i nie pozostaj bez wpBywu na [rodowisko. Analiz pozwalajc na wybór optymalnego rozwizania przeprowadza si indywidualnie dla ka|dej analizowanej instalacji. Dyrektywa IPPC szczególn uwag zawraca na ograniczenie ilo[ci powstajcych odpadów oraz efektywnego wykorzystania surowca. Ograniczanie ilo[ci odpadów i optymalizacja zu|ycia surowca wymaga systemowego podej[cia do zagadnienia obejmujcego etapy znane z systemów zarzdzania [rodowiskiem. Analizowany w ramach dokumentu BREF przykBadowy bilans materiaBowy dla zakBadu produkujcego mleko spo|ywcze wskazuje na straty surowca w postaci odpadów produkcyjnych rzdu 1% (jest to wyjtkowo dobry wynik). Najwiksze straty przypisane zostaBy stacjom CIP na etapie przygotowania surowca oraz na etapie produkcji (po 0,3% 30 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej strat w ka|dej ze stacji) i przepeBnieniu w procesie pakowania 0,2%. Najmniejsze straty (po 0,1%) nastpiBy w tym zakBadzie w procesie produkcji oraz na skutek rozlania przy pakowaniu. W przypadku stacji CIP zmniejszenie strat surowca mo|liwe jest poprzez opomiarowanie (np. przepBywu i przewodno[ci elektrycznej) pozwalajce na zoptymalizowanie przej[cia z etapu mycia do etapu napeBniania surowcem i odwrotnie. Takie dziaBania nie tylko ograniczaj straty surowca, ale tak|e st|enia zanieczyszczeD w odprowadzanych [ciekach. Systemy pomiarowe, m.in. wykorzystujce przewodno[ elektryczn, pozwalaj tak|e na lepsze wykorzystanie detergentów w systemie CIP. W przemy[le spo|ywczym istotnymi opcjami zmniejszenia oddziaBywaD na [rodowisko zwizanych z powstawaniem odpadów s, midzy innymi: " efektywne opró|nianie instalacji (zaprojektowanie instalacji tak, aby uBatwi spByw, przedBu|enie czasu spBywu, etc.) " dokBadniejsze okre[lanie przej[cia produkt  woda w procesie mycia " pBukanie pod ci[nieniem " wypychanie resztek produktów spr|onym powietrzem " dostosowanie objto[ci wanien i innych naczyD procesowych w caBym cigu produkcyjnym do wielko[ci produkcji " maksymalne wykorzystanie produktów ubocznych oraz odpadów np. jako paszy lub karmy dla zwierzt (np. wykorzystanie jako dodatków paszowych partii produktów powstajcych przy zmianie asortymentu na linii produkcyjnej) DziaBania te przyczyniaj si nie tylko do ograniczenia ilo[ci odpadów ale tak|e (w wikszo[ci) do ograniczenia oddziaBywania instalacji na inne komponenty [rodowiska (np. ograniczenie Badunku [cieków), dlatego wymieniono je tak|e w rozdziale 3.1. 3.3 Gospodarka wodno-[ciekowa Gospodarka wodno-[ciekowa w zakBadzie ma na celu ograniczenie zarówno zu|ycia wody jako surowca, jak i oddziaBywania [cieków na [rodowisko wodne poprzez ograniczanie ilo[ci [cieków i Badunku zanieczyszczeD, eliminowanie ze strumienia [cieków substancji uznanych za szczególnie szkodliwe dla [rodowiska, stosowanie obiegów zamknitych i wielokrotnego wykorzystania wody oraz optymalne oczyszczanie [cieków przed wprowadzeniem ich do [rodowiska. W przemy[le spo|ywczym woda wykorzystywana jest bezpo[rednio w procesie produkcji oraz w urzdzeniach chBodniczych i grzewczych. Wodzie u|ywanej w procesie produkcji stawiane by mog ró|ne wymagania w zale|no[ci od sposobu jej wykorzystania. Woda, która ma mie kontakt z produktami spo|ywczymi (np. woda wykorzystywana przy uruchamianiu linii produkcji cigBej, wypBukiwaniu produktów z instalacji, woda u|ywana do rozpuszczania dodatków stosowanych w procesie produkcyjnym, etc.) musi speBnia co najmniej wymagania stawiane wodzie do picia. Ze wzgldów bezpieczeDstwa produkcji wod o takich parametrach stosuje si do wszelkich operacji, dotyczcych urzdzeD lub powierzchni bezpo[rednio lub po[rednio majcych kontakt z produktami spo|ywczymi. Wzgldy bezpieczeDstwa produkcji i wymagania sanitarne stanowi ograniczenia dla stosowania obiegów zamknitych wody lub wielokrotnego wykorzystania wody w procesie produkcji. 31 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Woda kotBowa powinna charakteryzowa si nisk twardo[ci. Je[li w procesie produkcyjnym wykorzystywana jest para, która ma bezpo[redni kontakt z produktem spo|ywczym, pozostaBe parametry wody wykorzystywanej do tworzenia pary powinny odpowiada wodzie do picia. SzczegóBowe wymagania dotyczce systemów chBodniczych zawarto w osobnym dokumencie BREF dotyczcym systemów chBodzenia przemysBowego. W przemy[le spo|ywczym stosowane s zarówno otwarte jak i zamknite systemy chBodzce. Systemy otwarte charakteryzuje znacznie wiksze zu|ycie wody. Analiza ilo[ci wykorzystywanej wody oraz mo|liwo[ci jej ograniczenia przeprowadzana jest indywidualnie dla ka|dego zakBadu. Podstaw do efektywnego zarzdzania wod jest okre[lenie ilo[ci wody u|ywanej na poszczególne potrzeby oraz wymagaD jako[ciowych dotyczcych zarówno zu|ywanej wody jak i odprowadzanych [cieków. Dla ka|dego ze zidentyfikowanych procesów zu|ywajcych wod i produkujcych [cieki nale|y przeprowadzi analiz okre[lajca mo|liw redukcj zu|ycia wody oraz ilo[ci i Badunku powstajcych [cieków. W przypadku kilku linii produkcyjnych o ró|nym profilu produkcji lub stosujcych ró|n technologi analiz nale|y przeprowadzi dla ka|dej z linii czy instalacji. PrzykBadowe efekty ograniczenia zu|ycia wody to [za dokumentem BREF]: " wprowadzenie obiegu zamknitego wody w obiegu chBodniczym, w obiegu grzewczym oraz w poszczególnych etapach mycia: redukcja zu|ycia do 90% (w porównaniu ze zu|yciem wody w analogicznym pod wzgldem wielko[ci i profilu produkcji zakBadem, który nie stosowaBby obiegów zamknitych) " wprowadzenie systemu CIP: redukcja zu|ycia do 60% (w porównaniu ze zu|yciem wody w analogicznym pod wzgldem wielko[ci i profilu produkcji zakBadem, który nie stosowaBaby systemu CIP) " optymalizacja systemu CIP: redukcja zu|ycia do 30% " wprowadzenie czyszczenia pod ci[nieniem: redukcja zu|ycia do 20% " automatyczne odcicie wody: redukcja zu|ycia do 15% (w porównaniu ze zu|yciem wody w analogicznym pod wzgldem wielko[ci i profilu produkcji zakBadem, w którym woda odcinana jest rcznie) Do ograniczenia ilo[ci i Badunku [cieków w zakBadach przemysBu mleczarskiego przyczyni si mog m.in. nastpujce dziaBania: " minimalizacja zu|ycia wody poprzez optymaln konfiguracj i Bczny projekt pasteryzatora, wirówki i jednostki homogenizacyjnej (wspólny ukBad ogrzewania i chBodzenia) " ograniczanie rozlania przy podBczaniu i rozBczaniu instalacji " wyposa|enie zbiorników i wanien w czujniki przelania " szybkie wykrywanie i natychmiastowe usuwanie przecieków w instalacjach surowcowych i produktowych (mleko i przetwory mleczne) " zapewnienie odpowiednich spadków sprzyjajcych spBywowi grawitacyjnemu (co skutkuje lepszym opró|nieniem instalacji i ograniczeniem Badunku [cieków) " zapobieganie odprowadzaniu drobnych odpadów produktu do [cieków (traktowanie ich jako surowiec paszowy lub odpady staBe) " przetwarzanie lub wykorzystanie serwatki (a nie odprowadzanie jej do [cieków) " odsalanie [cieków sBonych przed odprowadzeniem ich do kanalizacji 32 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej " stosowanie przedmuchiwania spr|onym powietrzem przed pBukaniem (co zwiksza efektywno[ opró|niania instalacji, a tym samym ogranicza Badunek zanieczyszczeD odprowadzanych do [cieków) " wykorzystanie automatycznego pomiaru mtno[ci do zminimalizowania strat produktu w cyklach CIP (precyzyjne okre[lenie momentu zakoDczenia pBukania) " maksymalne odzyskanie rozcieDczonego, ale nie zanieczyszczonego produktu z pierwszego pBukania cyklu CIP (o ile pierwsze pBukanie wykonywane jest czyst wod) " wykorzystanie wody z ostatniego pBukania do pierwszego pBukania w kolejnym cyklu " zastosowanie po[redniego ogrzewania parowego do produkcji produktów sterylizowanych (udoskonalenie procesu zwracania skroplin); wykorzystanie skroplin z procesu chBodzenia, z wyparek oraz suszenia np. jako wody kotBowej " zmniejszenie zapotrzebowania na wod do chBodzenia w procesie UHT poprzez optymalizacj regulacji temperatur i odzyskiwania ciepBa z produktu " wykorzystanie podgrzanej wody z procesu chBodzenia do mycia (w tym w procesie CIP) " stosowanie do mycia urzdzeD ci[nieniowych i dysz oraz automatycznych wyBczników wody na dyszach (co pozwala na skuteczne czyszczenie przy znacznym zmniejszeniu zu|ycia wody) Wskazane jest tak|e podejmowanie dziaBaD, które cho nie ograniczaj ilo[ci [cieków, ograniczaj ich szkodliwe oddziaBywania na [rodowisko. Do tego typu dziaBaD nale|, m.in. : " rozdzielny system [ciekowy (wody opadowe, chBodnicze, bytowe, [cieki przemysBowe) " stosowanie zbiorników wyrównawczych (ze wzgldu na wystpujce w cyklu produkcyjnym ró|nice w objto[ci, przepBywie i Badunku [cieków); nale|y zapewni mieszanie i natlenianie [cieków w zbiorniku, by zapobiec procesom beztlenowym " gromadzenie [cieków o wysokiej zawarto[ci cz[ci staBych (np. osady z systemu CIP) w zbiornikach i stopniowe odprowadzanie ich do systemu kanalizacyjnego " neutralizacja [cieków kwa[nych i zasadowych " stosowanie sit lub krat do usunicia ze strumienia [cieków cz[ci staBych " zmiatanie lub zgarnianie cz[ci staBych i wykorzystanie jako dodatków paszowych, nawozowych lub unieszkodliwiane jako odpadów (a nie spBukiwanie ich do kanalizacji) " wstpne podczyszczanie [cieków (np. flotacja) z mo|liwo[ci wykorzystania osadów np. jako dodatków nawozowych lub paszowych Ze wzgldu na du|y Badunek zawarty w [ciekach wikszo[ mleczarni stosuje jak[ form oczyszczania wstpnego lub podczyszczania, a nastpnie dwu lub trzy stopniowe oczyszczanie. Oczyszczanie wstpne polega najcz[ciej na wychwytywaniu tBuszczu, usuwaniu czstek staBych oraz u[rednianiu warto[ci BZT i wspóBczynnika pH (znaczna koncentracja tBuszczów mo|e osBabi skuteczno[ kolejnych etapów procesu oczyszczania [cieków). W procesie oczyszczania [cieków z przemysBu mleczarskiego stosowane s zarówno procesy tlenowe jak i beztlenowe, przy czym z reguBy procesy beztlenowe stosowane s 33 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej w odniesieniu do [cieków o wysokiej warto[ci BZT5 (powy|ej 1500, a nawet 3000 mg/l). W[ród metod tlenowych najcz[ciej stosowane s zBo|a zraszane oraz osad czynny. Oczyszczanie [cieków metodami tlenowymi wi|e si z powstawaniem znacznych ilo[ci osadów, które musz by gromadzone i unieszkodliwianie. Zcieki oczyszczone odprowadzane do odbiornika uznaje si za speBniajce wymogi dobrej praktyki, o ile dotrzymane s parametry podane w tabeli 3.1. Ponadto [cieki te musz speBnia wymogi zawarte w przepisach i decyzjach administracyjnych regulujcych odprowadzanie [cieków do wód lub do ziemi. Tabela 3.1. Parametry oczyszczonych [cieków z przemysBu spo|ywczego [BREF] oraz porównanie z wymogami polskiego prawa najwy|sze dopuszczalne warto[ci parametr st|enie po oczyszczaniu wskazników zanieczyszczeD dla proponowane w BREF oczyszczonych [cieków przemysBowych * BZT5 [mg/l] <50 25 ChZT [mg/l] <250 125 zawiesina [mg/l] <50 35 pH 6-9 6,5  9 tBuszcz [mg/l] <10 - azot ogólny [mg/l] <10 ustalane indywidualnie** fosfor ogólny [mg/l] <5 2 bakterie Coli [MPN/100 ml] 400 - * za Rozporzdzeniem Ministra Zrodowiska z dnia 8 lipca 2004 w sprawie warunków, jakie nale|y speBni przy wprowadzaniu [cieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla [rodowiska wodnego (DZ.U. nr 168 poz.1763) ** wedBug rozporzdzenia wielko[ dopuszczalna ustalana indywidualnie dla instalacji typu IPPC w zale|no[ci od stosowanej technologii i lokalizacji instalacji Z przeprowadzonego w tabeli 3.2 porównania wynika, |e obowizujce w chwili przygotowywania niniejszego opracowania przepisy s dla wikszo[ci parametrów ostrzejsze ni| wymogi BREF. Nale|y podkre[li, |e w dokumencie BREF dla przemysBu spo|ywczego unika si podawania wielko[ci liczbowych parametrów, zdecydowanie preferujc wskazanie sposobu postpowania (zarzdzania zakBadem). Zarazem jednak ogóln zasad, sBuszna tak|e w przypadku przemysBu spo|ywczego, jest wymóg zgodno[ci z przepisami danego kraju i posiadanymi decyzjami administracyjnymi jako warunek konieczny uznania technologii zakBadu za zgodn z wymogami BAT. W przypadku zakBadów odprowadzajcych [cieki do systemów kanalizacji zbiorczej konieczne jest dotrzymywanie warunków umowy z administratorem lub wBa[cicielem systemu kanalizacji. Zgodnie z ogóln zasad ochrony [rodowiska jako caBo[ci odprowadzane do kanalizacji [cieki powinny mie takie parametry, aby nie zakBócaBy procesów oczyszczania [cieków, a tym samym nie przyczyniaBy si do pogorszenia stanu wód odbiornika. 34 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej 3.4 Gospodarka energetyczna Efektywna gospodarka energetyczna nie tylko zmniejsza obci|enie [rodowiska, ale tak|e redukuje koszty jednostkowe produkcji. Wskaznikiem tej efektywno[ci jest zu|ycie energii na jednostk produktu. Dla porównania zu|ycia energii przy produkcji ró|nych asortymentów stosowany bywa tak|e wskaznik zu|ycia energii na jednostk przetwarzanego surowca, nale|y jednak|e podkre[li, |e poszczególne produkty powstaj w procesach o zró|nicowanych mo|liwo[ciach obni|enia zu|ycia energii. Podobnie jak w przypadku zu|ycia wody podstawow rol odgrywa okre[lenie zu|ycia energii na poszczególne cele oraz zidentyfikowanie mo|liwo[ci i sposobów ograniczenia tego zu|ycia. WedBug informacji czBonków technicznej grupy roboczej przy Europejskim Biurze IPPC w Sewilli w wielu zakBadach mo|liwa jest redukcja zu|ycia energii o 5 do 15 % jedynie poprzez efektywne zarzdzanie energi (bez stosowania modernizacji urzdzeD technicznych). Wy|sza poprawa efektywno[ci energetycznej mo|liwa jest np. poprzez: " modernizacj kotBowni, izolacj na przewodach doprowadzajcych par oraz gorca wod, " optymalizacj temperatury chBodzenia w chBodniach, " popraw szczelno[ci przewodów i pomieszczeD, " wyBczanie zbdnych urzdzeD " powtórne wykorzystanie np. wody odparowanej w wyparkach lub zastpienie systemu TVR (thermal recompression of vapours  termiczne spr|anie pary) systemem MVR (mechanical compression of vapours - mechaniczne spr|anie pary), " stosowanie pomp ciepBa oraz wykorzystanie procesu chBodzenia do podgrzewania wody do mycia lub wstpnego podgrzewania pBynów do innych procesów (np. ciepBa serwatka u|ywana do wstpnego podgrzania mleka w procesie produkcji sera) " stosowanie wymienników ciepBa o wysokiej sprawno[ci (powy|ej 90%). W przypadku zakBadów korzystajcych z wBasnych kotBowni do obni|enia zu|ycia energii przyczyni si mo|e zastosowanie kogeneracji (produkcji ciepBa i energii elektrycznej we wspólnym procesie). OpBacalno[ stosowania tego rozwizania zale|y jednak od lokalnego rynku energii oraz od wielko[ci i profilu produkcji (zapotrzebowania na ciepBo i energi elektryczn). 3.5 Emisje do powietrza Zgodnie z zasad zapobiegania emisji zanieczyszczeD nale|y przede wszystkim zapobiega powstawaniu emisji poprzez u|ywanie substancji i produktów o niskim potencjale emisyjnym, stosowanie procesów o systemowo ograniczonej emisji, a dopiero jako metoda ostateczna - stosowanie systemów odpylania i oczyszczania gazów odlotowych. Zasadniczym zródBem emisji w zakBadach mleczarskich s z reguBy kotBownie zakBadowe. Ograniczenie emisji mo|liwe jest poprzez dobór paliwa (np. stosowanie wgla o niskiej zawarto[ci siarki i popioBu lub przej[cie na opalanie gazem), stosowanie kotBów o wysokiej sprawno[ci, stosowanie filtrów, cyklonów lub sorbentów. 35 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Emisjami procesowymi w przemy[le mleczarskim mog by emisje z suszarek w procesie proszkowania mleka lub serwatki oraz emisje z linii pakowania produktów w proszku. Ograniczenie pylenia jest w przypadku tych procesów opBacalne, bowiem wychwytywane przy u|yciu filtrów pyBy mog by zawracane do produkcji. Emisje do atmosfery z systemów chBodzenia maj miejsce gBównie w przypadku nieszczelno[ci lub nieprawidBowego funkcjonowania instalacji chBodniczych. Ograniczanie i zapobieganie emisjom polega przede wszystkim na regularnej konserwacji i kontroli systemu chBodzenia, zastosowaniu procedur szybkiego wykrywania i reagowania na przecieki. Zagadnieniem zwizanym z emisj do powietrza jest uci|liwo[ odorowa. Podobnie jak w przypadku wszystkich innych zanieczyszczeD, nale|y przede wszystkim zapobiega powstawaniu odorów, poprzez wBa[ciwe zarzdzanie odpadami i [ciekami. Z uwagi na instalacje chBodzenia oraz funkcjonowanie magazynów zagadnieniem istotnym dla zakBadów mleczarskich, poBo|onych w ssiedztwie obszarów zamieszkaBych, mo|e by emisja haBasu. Ograniczanie uci|liwo[ci haBasu w przypadku nowych inwestycji polega przede wszystkim na lokalizowaniu ich we wikszej ni| zasig oddziaBywania odlegBo[ci od obszarów chronionych akustycznie oraz dobór urzdzeD generujcych niski poziom haBasu. Do technicznych [rodków ograniczajcych zasig haBasu nale| m.in. stosowanie przegród o zwikszonej izolacyjno[ci akustycznej, zamiana wentylatorów na wentylatory o wikszej liczbie Bopatek (wy|sza czstotliwo[, mniejszy zasig haBasu). 4. Wybrane wskaznikowe warto[ci proponowane przez BREF Wstpna wersja dokumentu BREF dla przemysBu spo|ywczego zawiera zalecenia ogólne dotyczce rozwizaD stosowanych w przemy[le spo|ywczym w ogóle oraz zalecenia dotyczce poszczególnych rodzajów przemysBu. Zalecenia te dotycz najcz[ciej sposobu postpowania, nie zawieraj natomiast granicznych warto[ci emisyjnych (z nielicznymi wyjtkami). Ogóln zasad stosowan we wszystkich dokumentach BREF jest wymóg zgodno[ci z zapisami przepisów - zarówno dyrektyw europejskich jak i przepisów krajowych. Zalecenia zawarte w dokumentach BREF dotycz najlepszych dostpnych technik, przy czym dla niektórych rodzajów instalacji (nielicznych w przypadku przemysBu spo|ywczego) podane s zalecane poziomy emisji. Wymagania dotyczce standardów imisyjnych wynikaj z przepisów regulujcych jako[ [rodowiska. Bardzo znaczny nacisk poBo|ono na sposób zarzdzania zakBadem produkcyjnym, poczwszy od jego zaprojektowania poprzez eksploatacj. Za po|dane (cho nie konieczne) uznano posiadanie wdro|onego (cho nie koniecznie certyfikowanego) systemu zarzdzania [rodowiskiem, takiego jak EMAS lub ISO 14001, oraz regularne (roczne) przygotowywanie raportu dotyczcego istotnych aspektów [rodowiskowych zakBadu. Zgodnie z ogóln zasad zintegrowanego podej[cia do [rodowiska preferowane s metody zapobiegajce zanieczyszczeniu, przed metodami ograniczajcymi skutki zanieczyszczenia. Dlatego te| dokument BREF zwraca uwag na wBa[ciwy dobór materiaBów stosowanych w produkcji bdz w procesach pomocniczych, takich jak substancje stosowane w obiegach chBodzcych i materiaBy opakowaniowe. 36 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Do dziaBaD, które uznano za sprzyjajce speBnieniu wymogów BAT dla przemysBu mleczarskiego, zaliczono: " ograniczanie rozlewania i nieszczelno[ci w produkcji " zaprojektowanie i wykonanie instalacji z uwzgldnieniem samospBywu " wyposa|enie zbiorników w systemy pomiarowe i alarmowe (przepeBnienie, nieszczelno[ci) " opracowanie i stosowanie procedury opró|niania zbiorników i przewodów przed rozBczeniem " segregowanie u zródBa odpadów, które mog by wykorzystane jako pasza dla zwierzt " zapobieganie ponownemu dostawaniu si do [cieków cz[ci staBych oddzielonych w procesie przetwarzania " poprawa wstpnego oczyszczania surowca (ograniczenie czsto[ci mycia wirówek) " gospodarka materiaBowa nastawiona na ograniczenie zu|ycia wody " minimalizowanie strat surowca i produktu przy ka|dorazowym napeBnianiu instalacji " stosowanie cigBego procesu pasteryzowania jako obni|ajcego wodo- i energochBonno[ " stosowanie automatycznego i cigBego procesu czyszczenia " wydzielanie odpadów sBonych ze strumienia pozostaBych odpadów " stosowanie procedur i opomiarowania minimalizujcych ilo[ produktów pozostajcych w instalacji przed cyklem CIP " maksymalizowanie odzysku rozcieDczonych lecz nie zanieczyszczonych produktów z pocztkowej fazy CIP " ponowne wykorzystanie wód chBodniczych i kondensatów " optymalizacja procesu pod ktem zu|ycia energii na podgrzewanie i chBodzenie " stosowanie mechanicznego lub termicznego spr|ania oparów " maksymalne odparowanie wody przy produkcji mleka w proszku (mniejsze zu|ycie energii w wyparkach ni| w suszarkach) " stosowanie fluidalnych zBó| suszcych " emisje z suszenia mleka poni|ej 5 mg/m3 (mo|liwe od osignicia poziomy emisji sigaj 0,028 g/t mleka w proszku ) W materiaBach wstpnej wersji BREF przytoczono tak|e uznawane aktualnie za dobr praktyk poziomy zu|ycia wody i energii w zakBadach mleczarskich oraz ilo[ci powstajcych odpadów i sposób ich wykorzystania. Warto[ci te podano w rozdziale 2.3 niniejszej pracy. Nale|y jednak|e podkre[li, |e speBnienie wymogów BAT jest w przypadku ka|dego zakBadu przedmiotem odrbnej analizy. Tym samym zawarte w niniejszym opracowaniu warto[ci czy wskazane rozwizania techniczne lub organizacyjne stanowi jedynie przykBady efektów i rozwizaD, które mog by stosowane, nie stanowi za[ ogólnie obowizujcego standardu czy wymogu. 37 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej 5. Monitoring Monitorowanie ma na celu cigB kontrole nad przebiegiem procesu i jego oddziaBywaniem na [rodowisko. Monitorowaniu podlegaj wic wskazniki, które pozwalaj na zarzdzania najbardziej istotnymi oddziaBywaniami zakBadu na [rodowisko. Przy wyborze monitorowanych parametrów nale|y wic wzi pod uwag zarówno zu|ycie surowców jak i emisje, stosowane technologie (w tym wymogi wynikajce z re|imów technologicznych) oraz lokalne warunki [rodowiskowe. W[ród parametrów zalecanych do monitorowania przy wdra|aniu i stosowaniu najlepszej dostpnej technologii w przemy[le mleczarskim nale|y wymieni: " jednostkowe zu|ycie wody i energii " efektywno[ wykorzystania surowca (jednostkowe straty) " st|enie zanieczyszczeD w [ciekach oczyszczonych " jednostkowa ilo[ odpadów produkcyjnych PrzemysB mleczarski jest przemysBem wodochBonnym, dlatego zu|ycie wody jest istotnym parametrem charakteryzujcym proces. Zarazem jest to wielko[, której [ledzenie pozwala na wBa[ciwe interpretowanie np. zmian w st|eniu zanieczyszczeD w [ciekach (im mniejsze zu|ycie wody, tym wiksze st|enie zanieczyszczeD w [ciekach surowych). Z uwagi na wysokie warto[ci BZT mleka oraz produktów mleczarskich podane w tabeli 2.4) efektywne wykorzystanie surowca jest wa|nym elementem ochrony [rodowiska w przemy[le mleczarskim. Podstawowe parametry wskaznikowe charakteryzujce [cieki mleczarskie podano w tabeli 3.1. S to BZT5, ChZT, zawiesina, PH, azot ogólny, fosfor ogólny. Sposób przeprowadzenia monitoringu w odniesieniu do [cieków reguluje Rozporzdzenie Ministra Zrodowiska z dnia 8 lipca 2004 r. w sprawie warunków, jakie nale|y speBni przy wprowadzaniu [cieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla [rodowiska wodnego (Dz. U. nr 168, poz.1763). Rozporzdzenie to okre[la m.in. czstotliwo[ pobierania próbek metodyki referencyjne analizy i sposób oceny czy [cieki odpowiadaj wymaganym warunkom. Zgodnie z zapisem rozporzdzenia pobory prób [cieków oraz pomiary ich ilo[ci i jako[ci powinny by przeprowadzane w regularnych odstpach czasu (z czstotliwo[ci nie mniejsz ni| raz na dwa miesice) w miejscu w którym [cieki s odprowadzane do wód lub w innym miejscu reprezentatywnym dla ilo[ci i jako[ci [cieków. Zapis ten jest szczególnie istotny w przypadku analizy [cieków z instalacji, je[li pozwoleniem zintegrowanym nie jest objty caBy zakBad. 38 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej 6. yródBa dodatkowych informacji Wymienione akty prawne i materiaBy zródBowe nie stanowi peBnej listy przepisów czy informacji, z którymi nale|y si zapozna np. przygotowujc wniosek o wydanie zintegrowanego pozwolenia. Akty prawne PeBen tekst unijnej dyrektywy 96/61/WE w sprawie zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i kontroli (IPPC) w jzyku polskim dostpny jest m.in: " http://www.ippc-ps.pl/poland/dyrektywa_pl.php " 96/61/WE teksty polskich aktów prawnych dostpne s na stronach Internetowego Systemu Informacji Prawnej Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej, pod adresem http://isip.sejm.gov.pl/PRAWO.nsf?OpenDatabase teksty aktów prawnych oraz projektów aktów prawnych zwizanych z ochron [rodowiska s dostpne na stronach Ministerstwa Zrodowiska, pod adresem:, http://www.mos.gov.pl Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony [rodowiska (Dz.U. 2001 nr 62, poz. 627; z pózniejszymi zmianami) Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o wprowadzeniu ustawy  Prawo ochrony [rodowiska, ustawy o odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 100 poz. 1085, z pózniejszymi zmianami) Rozporzdzenie Ministra Zrodowiska z dnia 26 lipca 2002r. w sprawie rodzajów instalacji mogcych powodowa znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo [rodowiska jako caBo[ci (Dz.U. nr 122, poz.1055) Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004r.. w sprawie okre[lenia rodzajów przedsiwzi mogcych znaczco oddziaBywa na [rodowisko oraz szczegóBowych uwarunkowaD zwizanych z kwalifikowaniem przedsiwzi do sporzdzenia raportu o oddziaBywaniu na [rodowisko (Dz.U. nr 257, poz.2573) Rozporzdzenie Ministra Zrodowiska z dnia 4 listopada 2002r. w sprawie wysoko[ci opBat rejestracyjnych (Dz.U. nr 190, poz. 1591) Rozporzdzenia Ministra Zrodowiska z dnia 8 kwietnia 2003r. w sprawie rodzajów instalacji, dla których prowadzcy mog ubiega si o ustalenie programu dostosowawczego (Dz.U. nr. 80, poz. 731) Rozporzdzenie Ministra Zrodowiska z dnia 26 wrze[nia 2003 r. w sprawie pózniejszych terminów do uzyskania pozwolenia zintegrowanego (Dz.U. nr 177, poz.1736) Ustawa z dnia 18 lipca 2001r. Prawo wodne. (Dz.U.01.115.1229) Rozporzdzeniem Ministra Zrodowiska z dnia 8 lipca 2004 w sprawie warunków, jakie nale|y speBni przy wprowadzaniu [cieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla [rodowiska wodnego (DZ.U. nr 168 poz.1763) Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach. (Dz.U.01.62.628) Ustawa z dnia 16 wrze[nia 1982r. Prawo spóBdzielcze (Dz. U. Nr 188, poz. 1848) Ustawa z dnia 19 listopada 1999r. Prawo dziaBalno[ci gospodarczej (Dz.U. nr 101, poz. 1178) 39 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Ustawa z dnia 11 maja 2001r. o warunkach zdrowotnych |ywno[ci i |ywienia Dz. U. Nr 63, poz. 634) Ustawa z dnia 6 wrze[nia 2001 r. o regulacji rynku mleka i przetworów mlecznych. (Dz. U. z dnia 12 listopada 2001 r., Dz. U. Nr 129, poz.1446 wraz z pózn. zm.) Rozporzdzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 grudnia 2002 r. w sprawie badania mleka. (Dz. U. Nr 230, poz. 1931) Rozporzdzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 20 sierpnia 2003 r. w sprawie szczegóBowych zasad prowadzenia rejestru podmiotów skupujcych i rejestru dostawców (Dz. U. Nr 163, poz. 1583) Rozporzdzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 4 lutego 2004 r. w sprawie krajowej kwoty mlecznej, krajowej rezerwy krajowej kwoty mlecznej oraz krajowego wspóBczynnika przydziaBu indywidualnej kwoty mlecznej (Dz. U. Nr 18, poz. 175) Rozporzdzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 6 lutego 2004 r. w sprawie wzoru rejestru mleka i przetworów mlecznych, szczegóBowych zasad jego prowadzenia oraz wzoru informacji rocznej o ilo[ci wykorzystanego mlek (Dz. U. Nr 35, poz. 318) Rozporzdzenie Rady (WE) NR 1255/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wspólnej organizacji rynku mleka i przetworów mlecznych Rozporzdzenie Rady (WE) NR 1787/2003 z dnia 29 wrze[nia 2003 r. zmieniajce rozporzdzenie (WE) nr 1255/1999 w sprawie wspólnej organizacji rynku mleka i przetworów mlecznych Komisja Wspólnot Europejskich, Dokument Roboczy Komisji; Przewodnik Dostosowania Prawa do Prawa Unii Europejskiej w Dziedzinie Ochrony Zrodowiska. Cz[ci 2 F. Ograniczenie ZanieczyszczeD PrzemysBowych i Zarzdzanie Ryzykiem - materiaBy dostpne pod adresem http://www.mos.gov.pl/mos/news/materialy_inform/przewodnik_/przewodnik.html#f_ograniczenie MateriaBy informacyjne i pomocnicze strona internetowa IPPC Polska, pod egid Ministerstwa Zrodowiska: http://www.mos.gov.pl:1092/preview/pl/ippc-ps_index.html dostpne materiaBy to m.in: " Interpretacje wymagaD prawnych " Formularz wniosku o wydanie pozwolenia zintegrowanego " Wytyczne do sporzdzenia wniosku o pozwolenie zintegrowane strona internetowa Europejskiego Biura IPPC w Sewilli: http://eippcb.jrc.es Document BREF: Integrated Pollution Prevention and Control (IPPC). Reference Document on Food, Drink and Milk (draft 2, may 2003). http://eippcb.jrc.es/pages/FActivities.htm Wybrane dokumenty i strony internetowe w jzyku polskim, dotyczce IPPC oraz bran|y mleczarskiej FAPA (1998) Ochrona Zrodowiska w przemy[le spo|ywczym (w szczególno[ci tom dotyczce przemysBu mleczarskiego), Publikacja ze [rodków Unii Europejskiej programu PHARE bdcych w dyspozycji Fundacji Pomocy dla Rolnictwa (FAPA) Projekt P9312/04- 02 40 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki SpoBecznej (2003)  Metodyka identyfikacji i okre[lania wymagaD Najlepszych Dostpnych Technik dla instalacji przemysBowych TBumaczenia brytyjskich materiaBów szkoleniowych Environment Agency: (materiaBy przygotowane w ramach projektu  Twinning in Enforcement ; Wytyczne horyzontalne H1. Zintegrowane Zapobieganie i Ograniczanie ZanieczyszczeD (IPPC). Ocena Zrodowiskowa i Wybór Najlepszych Dostpnych Technik (BAT). [dostpne pod adresem: http://eco.wsatkins.com.pl/pol/main.htm ] Portal internetowy  Polski Sektor Mleczarski http://www.polishdairy.com.pl/ Portal internetowy  Polskie mleko http://www.polskiemleko.pl/ Strona  Rynek mleka Agencji Rynku Rolnego http://www.arr.gov.pl/index.php?idDzialu=00059 Wybrane strony internetowe w jzyku angielskim, dotyczce IPPC w bran|y mleczarskiej: Wytyczne sektorowe ograniczania zanieczyszczeD (przemysB mleczarski) opracowane przez World Bank Group http://wbln0018.worldbank.org/essd/essd.nsf/GlobalView/PPAH/$File/55_dairy.pdf Wytyczne sektorowe ograniczania zanieczyszczeD (przemysB mleczarski) opracowane przez brytyjsk Agencje Zrodowiska http://www.environment- agency.gov.uk/netregs/sectors/457023/458488/?version=1&sectorid=457023 Wytyczne sektorowe ograniczania zanieczyszczeD (przemysB mleczarski) opracowane przez UNEP http://www.agrifood-forum.net/publications/guide/index.htm Wytyczne sektorowe ograniczania zanieczyszczeD (przemysB mleczarski) opracowane przez UNIDO https://www.unido.org/NCPC/Sector/Sector.cfm?ISICCode=1520 DEFRA4,  Integrated Pollution Prevention and Control: a Practical Guide  dostpne pod adresem internetowym: http://www.defra.gov.uk/environment/ppc/ippcguide/22.htm Inne wykorzystane materiaBy Derengiewicz W., (1997), Technologia serów mikkich, Biblioteczka majstra mleczarskiego, Oficyna Wydawnicza  Ho|a , Warszawa DBu|ewska A., DBu|ewski M. (1996), Technologia mleka spo|ywczego, Biblioteczka majstra mleczarskiego, Oficyna Wydawnicza  Ho|a , Warszawa Dzwolak W., Ziajka S., Chmura S., Baranowska M., (2000), Produkcja mlecznych napojów fermentowanych, Biblioteczka majstra mleczarskiego, Oficyna Wydawnicza  Ho|a , Warszawa 4 Department for Environment, Food and Rural Affairs 41 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Gaworczyk M. i Kupczyk A. (2001), AaDcuch chBodniczy w produkcji mleczarskiej, Biblioteczka majstra mleczarskiego, Oficyna Wydawnicza  Ho|a , Warszawa GUS (2004) Rocznik Statystyczny RP GUS (2003) Ochrona [rodowiska 2003 Instytut Mleczarstwa (1997), Zbiór norm zakBadowych  Mleko i przetwory mleczarskie Krajowe Stowarzyszenie Mleczarzy, Informator adresowy mleczarstwa 2003/2004, Oficyna Wydawnicza  Ho|a , Warszawa Pawlik S (1996), Produkcja koncentratów mlecznych, Biblioteczka majstra mleczarskiego, Oficyna Wydawnicza  Ho|a , Warszawa Staniewski B. (1997) , Wyrób masBa, Biblioteczka majstra mleczarskiego, Oficyna Wydawnicza  Ho|a , Warszawa Sznajder, M. Zwiatowy rynek mleka , prezentacja na II Forum  Polska spóBdzielczo[ mleczarska w Unii Europejskiej - szanse i zagro|enia. , 17-19 wrze[nia 2004, Augustów {uraw J., Chojnowski W., Jsiak Z. (1997), Technologia serów twardych i póBtwardych, Biblioteczka majstra mleczarskiego, Oficyna Wydawnicza  Ho|a , Warszawa Wykaz skrótów BAT  ang. Best Available Techniques- najlepsza dostpna technika BREF - ang.: BAT Reference Document - dokument referencyjny BAT BZT  biochemiczne zapotrzebowanie tlenu ChZT  chemiczne zapotrzebowanie tlenu CIP  ang. clean in place; patrz CSM CSM - centralna stacja mycia Dz.U.  Dziennik Ustaw EDTA - sól wapniowo-disodowa kwasu etyleno-diaminotetraoctowego, wersenian wapniowo-sodowy EIPPCB  ang. European IPPC Bureau - Europejskie Biuro IPPC 42 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej Surowe mleko podgrzewanie wstpne wirowanie Przygotowanie mleka pasteryzacja standaryzacja chBodzenie mleko pasteryzowane i standaryzowane zbiornik zbiornik stabilizator energia cieplna podgrzewanie wstpne i elektryczna ciepBo odpadowe zbiornik po[redni energia elektryczna ciepBo, wyparka para, powietrze, woda kondensat [cieki, haBas woda chBodnia zbiornik ciepBo zbiornik mleko zagszczone [ obróbka UHT ] mleko w proszku zagszczone mleko UHT Rys.1 Schemat blokowy produkcji mleka spo|ywczego 43 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej mleko podgrzewanie wstpne przygotowanie wirówka [rodki dezynfekcyjne dezynfekcja / mikrofiltracja podgrzewacz pasteryzacja podgrzewacz przygotowanie standaryzacja [mietana odtBuszczone mleko chBodzenie pasteryzowane, standaryzowane mleko podpuszczka, energia Zbiorniki koagulacyjne /wanny elektryczna zakwas woda chlorek wapnia sBodka serwatka skrzep i serwatka energia elektryczna prasowanie skrzep odpadowy okrawki [cieki, haBas blok skrzepu energia elektryczna kpiel w solance solanka [cieki woda, powietrze, ciepBo dojrzewalnia [cieki, ciepBo, powietrze okrawki sera energia elektryczna prasowanie i przycinanie [cieki energia elektryczna, chBodziwo chBodnia przetworzenie/ haBas, [cieki wykorzystanie ser Rys.2 Schemat technologiczny produkcji sera 44 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej zagszczone, standaryzowane mleko energia elektryczna pyB, haBas suszenie rozpyBowe para wodna zBo|e wbudowane zBo|e zewntrzne woda lodowa skropliny pyB powietrze sita pyB, powietrze cyklon pakowarka pyB, filtr tkaninowy powietrze, energia elektryczna odpady pyB, para wodna powietrze, haBas pasza mleko w proszku Rys.3 Schemat blokowy produkcji mleka w proszku 45 Najlepsze dostpne techniki (BAT) wytyczne dla bran|y mleczarskiej koniec produkcji opró|nianie urzdzeD z produktu woda mieszalnik mieszanka: produkt/ woda produkt [cieki pBukanie wstpne woda [cieki opró|nianie urzdzeD [cieki roztwór myjcy mycie: etap pierwszy (etap I) ciepBo odpadowe roztwór myjcy opró|nianie urzdzeD (etap I) roztwór myjcy woda (etap I) pBukanie po[rednie [cieki mycie etap drugi roztwór myjcy ciepBo odpadowe (etap II) opró|nianie urzdzeD roztwór myjcy (etap II) roztwór myjcy pBukanie po[rednie woda (etapII) i [cieki opró|nianie urzdzeD [cieki pBukanie koDcowe woda do picia obieg pBuczcy [cieki opró|nianie urzdzeD obieg pBuczcy [cieki pocztek produkcji Rys.4 Schemat technologiczny CIP 46

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
1 Wytyczne dla Europy Åšrodkowej
1 Wytyczne dla pilota autokaru
Bankowość centralna na świecie wytyczne dla referatów zaliczeniowych
2002 wytyczne dla sedziow
2004 wytyczne dla liniowych
System uszczelniejacy FERMACELL wytyczne dla wykonawców
Lista kontrolna dla BRANZY POLIGRAFICZNEJ I WYDAWNICTW
wytyczne2010 dla dzieci

więcej podobnych podstron