plik

��Winston Churchill. Przyw�dztwo wybitnego m��a stanu Autor: Steven F. Hayward T�umaczenie: S�awomir Kupisz ISBN: 978-83-246-1618-3 Tytu� orygina�u: Churchill on Leadership: Executive Success in the Face of Adversity Format: A5, stron: 280 Rwiat potrzebuje wielkich przyw�dc�w " OdpowiedzialnoS� i si�a " Perswazja i inspiracja " Odwaga i optymizm Steven F. Hayward Ksi��ka udowadnia, �e zasady, jakimi kierowa� si� Churchill, �atwo daj� si� przenieS� w dzisiejszy Swiat biznesu. (& ) JeSli pomin�� kontekst polityczny, takim �yciorysem m�g�by szczyci� si� ka�dy z wielkich przyw�dc�w wszech czas�w Business Time Im dalej wstecz spogl�damy, tym lepiej widzimy przysz�oS� Winston Churchill Biznesmen na wojnie Kim jest Winston Churchill dla wsp��czesnych? Pewne jest, �e to wci�� nie tylko mglista posta� z po��k�ych kart historii. To bez w�tpienia genialny strateg, wielki dyplomata i legendarny przyw�dca. Reprezentowa� sob� znacznie wi�cej ni� tylko Swiat polityki. Premier Wielkiej Brytanii by� prawdziwym cz�owiekiem renesansu, autorem wielu ksi��ek historycznych i uzdolnionym malarzem z dyplomem Kr�lewskiej Akademii Sztuk Pi�knych. Czego dziS mo�emy nauczy� si� od tego m��a stanu z dusz� biznesmena? Winston Churchill by� nade wszystko b�yskotliwym wizjonerem. Posiada� wybitn� umiej�tnoS� perswazji oraz racjonalnej oceny sytuacji. To przymioty charakteryzuj�ce wszystkich wielkich przyw�dc�w, zar�wno na arenie politycznej, jak i w Swiecie biznesu. Umiej�tnoS� inspirowania, przekonywania, zg��biania niejasnoSci i studzenia konflikt�w, a przy tym zdolnoS� do ogarni�cia wszystkich zagadnie� stanowi�cych struktur� organizacji, stanowczoS�, zaufanie iwskazywanie w�aSciwej drogi - w dzisiejszym Swiecie szczeg�lnie potrzebujemy tak wybitnych postaci. Przyk�ad Churchilla dostarczy Ci mn�stwo materia�u do przemySle�. Lekcje legendarnego lidera " Sztuka wojny w Swiecie biznesu - poznawanie regu�. " Wyci�ganie wniosk�w z pope�nionych b��d�w i pora�ek. " Zarz�dzanie ludxmi i samym sob�. " Kwestie odpowiedzialnoSci w strukturach w�adzy. " Fundamenty retoryki i zasady komunikacji. SPIS TREZCI Przedmowa 7 WPROWADZENIE Zwiat polityki i [wiat interesu, czyli czego liderzy w biznesie mog nauczy si od wielkich m|�w stanu 15 ROZDZIAA 1. Klucze, czyli jak zrozumie Churchilla 27 ROZDZIAA 2. Churchill na szczytach wBadzy: Kr�tki przegld kariery Winstona Churchilla na stanowiskach publicznych 53 ROZDZIAA 3. W obliczu pora|ki. Wycigamy wnioski z bBd�w 61 ROZDZIAA 4. Churchill i administracja: Odpowiedzialno[ i organizacja 83 ROZDZIAA 5. Churchill i personel: Zarzdzanie ludzmi i samym sob 109 ROZDZIAA 6. SiBa decyzji: Proces my[lowy Churchilla 133 ROZDZIAA 7. Churchill i komunikatywno[ 157 ROZDZIAA 8. Osobowo[ Churchilla: Finalizacja przyw�dztwa 177 6 WINSTON CHURCHILL ROZDZIAA 9. Churchill innowator i wynalazca 199 ROZDZIAA 10. Tre[ ponad form: Moralno[ cel�w, przeznaczenie i siBa osobistego przyw�dztwa 213 DODATEK Biograficzny zarys kariery Churchilla na stanowiskach kierowniczych 231 Bibliografia 267 Podzikowania 271 Skorowidz 273 ROZDZIAA 3. W OBLICZU PORA{KI Wycigamy wnioski z bBd�w W nieszcz[ciach powinni[my znajdowa zr�dBa naszej przyszBej siBy. WINSTON S. CHURCHILL, 1938 62 WINSTON CHURCHILL UNIKANIE RYZYKA TO W BIZNESIE prosta droga do po- ra|ki. Jednak uchylanie si przed ryzykiem w polityce to metoda przetrwania na stanowisku i niemal gwarancja wieloletniej kariery. Podj wyzwanie i przegra jest w [wiecie polityki o wiele bardziej niebezpieczne ani|eli w biznesie. W biznesie bowiem jeste[ w stanie szybko odzyska przychylno[ akcjonariuszy i klient�w, o ile tylko szybko otrz[niesz si z klski i odrobisz straty. Przypomnij sobie klap New Coke Coca-Coli czy niepowodzenie modelu Edsel Forda. W przypadku polityki sprawa ma si inaczej: oponenci za wszelk cen bd usiBowa pomniejszy Twoje zasBugi, a wyolbrzy- mi pora|ki i bBdy. Nierzadko bywa tak, |e nieznaczne potknicia s pitnowane o wiele mocniej ani|eli prawdziwe katastrofy. Chur- chill zaobserwowaB: W [wiecie wielkiego biznesu du|e bBdy wyba- cza si lub te| same, niezauwa|one, odchodz one w niepami. Je[li jednak wzi pod lup pewne kwestie natury politycznej z naszego podw�rka, dotrze do nas, |e nieznaczne przewinienia s karane niewsp�Bmiernie do skutk�w . To jedna z przyczyn, dla kt�rych politycy tak niechtnie podejmuj si jakiegokolwiek ryzyka i dla kt�rych wsp�Bczesny aparat administracyjny usiBuje zminimalizowa grozb niepowodzenia poprzez pozbawion jakichkolwiek racjo- W obliczu pora|ki 63 nalnych podstaw biurokracj. Niech do uprawiania polityki bez- barwnej i pozbawionej ryzyka, jak przejawiaB Churchill przez caB swoj karier, stanowiBa jeden z najbardziej znamiennych atrybu- t�w jego przyw�dztwa. ZmiaBo[ i skBonno[ do podejmowania ryzyka byBy istot jego geniuszu, stanowiBy jednak dla niego tak|e i ci|ar, doprowadzajc go niemal do upadku. Nauka, jak wycignB z bBd�w i kryzys�w, kt�re byBy jego udziaBem na wczesnym etapie kariery, walnie przyczyniBa si do jego sukcesu jako przy- w�dcy czasu II wojny [wiatowej. Politycy s r�wnie ekscytujcy jak wojna i niemal tak samo niebezpieczni napisaB niegdy[ Churchill. W prawdziwej woj- nie giniesz tylko raz, w polityce mo|esz zosta zabity po wielokro . Jednak w jego umy[le ani przez chwil nie zago[ciBy wtpliwo[ci co do konieczno[ci podejmowania wyzwaD, ryzykowaB r�wnie| wtedy, gdy istniaBa realna grozba pora|ki. Doskonale zdawaB sobie spraw z faktu, i| wielkich osigni nie dokona si bez podjcia wielkiego ryzyka. ZwykB bra na swe barki wielkie ryzyko pisaB o Chur- chillu jeden z wybitnych �wczesnych polityk�w. By mo|e wy- tBumaczeniem tej skBonno[ci do podejmowania wyzwaD s... geny. Jego znamienity przodek, ksi| Marlborough, gB�wnodowodzcy armi kontynentaln w czasie osiemnastowiecznych wojen w Eu- ropie, r�wnie| sBynB z brawury. Jego odwaga na polu bitwy nie po- mogBa mu jednak po powrocie do Anglii, gdzie jako polityk poni�sB sromotn klsk. Ojciec Churchilla, lord Randolph Churchill (kt�- rego polityczna kariera zakoDczyBa si notabene druzgocc po- ra|k na skutek zle skalkulowanego ryzyka), opisaB swego czasu karier Benjamina Disraeliego jako pora|ka, pora|ka, pora|ka, cz[ciowy sukces, ponownie pora|ka, ostateczny i bezdyskusyjny triumf . Opis ten pod pewnymi wzgldami doskonale pasuje do dokonaD samego Winstona. PozwoliB on sobie kt�rego[ razu na |art, 64 WINSTON CHURCHILL m�wic: Sukces polega na tym, by i[ od pora|ki do pora|ki, nie tracc entuzjazmu . Szczeg�lnie biznesmeni powinni dobrze za- pamita to credo. Jak ka|dy ryzykant, r�wnie| i Churchill ma na swoim koncie niepowodzenia i pora|ki, za kt�rych cz[ nie ponosiB on zreszt peBnej odpowiedzialno[ci. Nie zmienia to jednak faktu, |e w czasie swojej dBugiej kariery niejednokrotnie zdarzaBy si chwile, w kt�- rych wydobycie si z klski wydawaBo mu si ju| niemo|liwe. Je- stem skoDczony wyznaB Churchill po tym, jak opu[ciB rzd w 1915 roku. Jego krytycy i wrogowie nie przepuszczali |adnej oka- zji, aby wytkn mu jego bBdy i jeszcze bardziej go pogr|y. Jeszcze dBugo po zakoDczeniu I wojny [wiatowej r�|nego autora- mentu pieniacze przerywali publiczne wystpienia Churchilla okrzy- kami: A co z Dardanelami?! , nawizujc w ten spos�b do za- koDczonego haniebn klsk ataku na p�Bwysep Gallipoli, kt�rego zdobycie miaBo otworzy dla aliant�w cie[niny Bosfor i Dardanele operacji nazywanej niekiedy szaleDstwem Churchilla . W roku 1937, podczas swojej podr�|y do Zwizku Radzieckiego, lady Astor, zapytana przez Stalina o szanse powrotu Churchilla z politycznej izolacji, odparBa: Churchill? Och, on jest ju| skoDczony . Mniej wicej w tym samym czasie jeden z jego przyjaci�B napisaB, i| |ycie Churchilla staBo si bagnem, z kt�rego nie wida wyj[cia . Jedno z czoBowych opracowaD, po[wiconych okresowi w |yciu Churchilla poprzedzajcemu II wojn [wiatow, nosi wymowny podtytuB Stu- dium klski . Przez caBy okres politycznej aktywno[ci krytycy nie szczdzili Churchillowi przykro[ci: zarzucano mu lekkomy[lno[ i brawur, brak trzezwego osdu fakt�w, rozpowszechniane byBy pogBoski o jego niezr�wnowa|eniu i niebezpieczeDstwie, jakie stanowi. Wydaje si, |e przyczyn tak daleko idcej deformacji oceny jego W obliczu pora|ki 65 charakteru byBa w znacznej cz[ci nieumiejtno[ zrozumienia przez wsp�Bczesnych mu krytykant�w bolesnych do[wiadczeD, jakie Churchill wyni�sB z I wojny [wiatowej. ByB to bowiem czas, kt�ry bez wtpienia byBby znakomitym studium przypadku zBego zarz- dzania oraz organizacyjnego baBaganu, przykBad tego, jakiej degrada- cji mo|e ulec osoba obdarzona polotem i determinacj w [rodo- wisku trawionym inercj, krpowana ciasnymi ramami sBu|bowej podlegBo[ci. Sprawujc w latach 1911 1915 funkcj Pierwszego Lorda Admiralicji, Churchill na co dzieD miaB do czynienia z czym[, co postrzegaB jako niekoDczcy si spektakl nieudolno[ci, zBego podziaBu kompetencji i bezwBadu. Inicjatywy, jakich byB autorem, jak r�wnie| te, do realizacji kt�- rych nakBaniaB swoich koleg�w w gabinecie, kosztowaBy go osta- tecznie utrat stanowiska i plam na honorze, kt�rej nigdy nie udaBo mu si ju| pozby. Do[wiadczenia I wojny [wiatowej szcze- g�lnie te, kt�re staBy si udziaBem jego samego mocno zapisaBy mu si w pamici (Churchill byB jedynym czBonkiem gabinetu wo- jennego, kt�ry zasiadaB w nim zar�wno w czasie I, jak i II wojny [wiatowej). Dziki temu zar�wno on sam, jak i kierowany przezeD w czasie drugiego z konflikt�w gabinet ustrzegB si popeBnienia tych samych bBd�w. W czasie I wojny [wiatowej rzd brytyjski popeBniB trzy kardy- nalne bBdy. Po pierwsze, prace gabinetu wojennego od samego niemal pocztku grzzBy w chaosie i jaBowych dyskusjach; brak silnego, zdecydowanego przyw�dztwa byB a| nadto widoczny. Po drugie, maBo kto zdawaB sobie spraw, jak ogromne straty generuje utrzymujcy si na froncie pat i faworyzowana strategia defensywy. Po trzecie wreszcie, nie byBo nikogo obdarzonego na tyle rozwinit wyobrazni strategiczn, by wynalez spos�b wyj[cia z wojennego impasu. CaBkowicie uprawnione jest stwierdzenie, |e ostatnie dwie 66 WINSTON CHURCHILL uBomno[ci [ci[le wizaBy si z pierwsz, a nawet z niej wynikaBy brakiem na szczytach wBadzy przyw�dcy z prawdziwego zda- rzenia. BaBagan na szczytach wBadzy W czasie II wojny [wiatowej Churchill pozwoliB sobie na uwag, i| najwiksz katastrof natury strategicznej byB caBkowity brak osoby, kt�ra pokierowaBaby caBo[ci dziaBaD, oraz brak silnej woli . W przy- padku Wielkiej Brytanii odpowiedzialno[ za stworzenie og�lnej strategii spoczywaBa na gabinecie wojennym, nie m�gB on jednak funkcjonowa wBa[ciwie bez sprawnego kierownictwa i wytyczania kierunku dziaBaD przez premiera. Herbert Asquith, kt�ry w owym czasie sprawowaB funkcj szefa Rady Ministr�w, zwyczajnie nie byB w stanie sprosta temu zadaniu. Problem stanowiB nie tylko fakt, i| jego pasywny styl zarzdzania zupeBnie nie odpowiadaB wymagaj- cym nadzwyczajnej aktywno[ci czasom wojny niuanse dotyczce prowadzenia dziaBaD zbrojnych po prostu go nudziBy. Mieli[my dzi[ dBugie zebranie gabinetu napisze Asquith do jednego ze swo- ich powiernik�w w niecaBy miesic po rozpoczciu konfliktu. Przez wikszo[ czasu mowa byBa o raczej nu|cych szczeg�Bach dotyczcych prowadzenia wojny . Dwa tygodnie p�zniej napisze znowu: Mieli[my dzi[ narad gabinetu. Masa szczeg�B�w, ale tak naprawd nic interesujcego . Asquith reprezentowaB styl zarzdzania, kt�ry w dzisiejszych czasach nazwaliby[my przyw�dztwem pasywno-agresywnym. Pozwa- laB on swoim podwBadnym dogBbnie om�wi dzielce ich r�|nice i rozstrzyga spory pomidzy sob, samemu z rzadka tylko bez- po[rednio interweniujc. Jednym z jego ulubionych powiedzonek W obliczu pora|ki 67 byBo poczekamy, zobaczymy . Pouczajca jest lektura opisu stylu prowadzenia obrad przez Asquitha, dokonanego przez Churchilla: W czasie posiedzeD gabinetu zazwyczaj zachowywaB milczenie. WBa[ciwie nie zabieraB gBosu, je[li okoliczno[ci nie zmuszaBy go do tego. SiedziaB, niczym sdzia, z wystudiowan cierpliwo[ci, przysBuchujc si stronom. Od czasu do czasu rzucaB pytanie lub komentarz, czasem sondujcy, innym razem merytoryczny, starajc si w ten spos�b skierowa dyskusj w po|danym przez siebie kierunku. A gdy pod koniec dyskusji, w[r�d caBej konsternacji i |aru rzeczowo i z pasj artykuBowanych opinii, podsumowywaB jej przebieg, najcz[ciej bywaBo tak, |e cisza, kt�r do tej pory zachowywaB, nagle udzielaBa si wszystkim. Tego rodzaju styl zarzdzania, by mo|e skuteczny i odpowiedni w czasach pokoju, okazaB si fatalny w skutkach w chwili, gdy wy- buchBa I wojna [wiatowa. To wBa[nie tu nale|y upatrywa przyczyn, dla kt�rych brytyjska pisarka Rebecca West, piszc o Asquithu, stwierdziBa, i| doskonale sprawdziBby si on w roli kamerdynera. Kierowanemu przez Asquitha gabinetowi wojennemu, kt�ry notabene zbieraB si do[ rzadko, podejmowanie zdecydowanych postanowieD przychodziBo z trudem, a co wicej podczas kolejnych obrad czsto odwoBywaB on podjte ju| wcze[niej decyzje. Tego typu postpowanie spychaBo niemal caB odpowiedzialno[ za podejmo- wanie strategicznych decyzji na dow�dc�w frontowych, kt�rych uporczywa taktyka wojny pozycyjnej powodowaBa niewyobra|alne straty. Churchill szybko pozbyB si zBudzeD w stosunku do Asqu- itha, kt�rego przedwojenn polityk wielce ceniB. W cigu pierw- szych czterech miesicy wojny zaniepokojony Churchill napisaB do premiera: Nie mo|emy sobie pozwoli na dryfowanie (...). Bez PaDskiego bezpo[redniego kierownictwa i inicjatywy niczego nie 68 WINSTON CHURCHILL dokonamy. Jeszcze kilka takich krwawych Bazni na Wschodzie czy na Zachodzie, a duch naszych sojusznik�w osBabnie zupeBnie . Kilka tygodni p�zniej Churchill wym�gB na premierze czstsze zwoBywanie posiedzeD rady wojennej: Wydaje mi si, |e przez kilka dni przyszBego tygodnia rada wojenna powinna spotyka si codziennie. Nie ma szans na jakkolwiek sensown decyzj, je- [li bdziemy spotyka si w tygodniowych odstpach . Napomnienia Churchilla okazaBy si daremnym trudem. Rok p�zniej, ju| po usuniciu go z kierownictwa Admiralicji, jego zna- jomy, nowy czBonek gabinetu, napisaB do niego z irytacj: Wszyst- kie nasze kalkulacje (o ile w og�le mo|emy obdarzy je tym za- szczytnym okre[leniem) s kompletnie chaotyczne i nieprzemy[lane (...). Nie zdarzyBo mi si jeszcze zasiada w jakimkolwiek gabinecie, gdzie cho jedna kwestia byBaby rozstrzygnita wBa[ciwie i skutecz- nie (...). Jestem pewien, |e w jakimkolwiek przedsibiorstwie takie op�znienia i brak jasnej polityki nie byByby w |aden spos�b tole- rowane . Przez cztery miesice Churchill zwracaB uwag, i| nigdzie nie wida ani [ladu pomysBu i stanowczo[ci (...). Ich brak sprawi, |e wkr�tce bdziemy [wiadkami wielkiej tragedii . Tymczasem polityka dryfowania trwaBa w najlepsze, a komentarze Churchilla stawaBy si coraz bardziej jadowite: Asquith na wszystkim poBo- |yB swoj odrtwiaB dBoD. Wszelki zapaB i inicjatywa zdaj si by sparali|owane . Historia skrupulatnie rozliczy winnych z ka|dego dnia wahania napominaB stanowczym tonem. Rozw�j techniki i niezrozumienie jego konsekwencji Kolejny bBd popeBniony w czasie I wojny [wiatowej to niedostrze- ganie faktu, i| charakter �wczesnych dziaBaD wojennych nieuchron- nie prowadziB do impasu, okupowanego wielkimi ofiarami. Pr�cz W obliczu pora|ki 69 Churchilla maBo kto miaB na tyle wyobrazni, by pr�bowa zmie- ni te okoliczno[ci. Nowe technologie nieodmiennie skutkowaBy radykalnymi zmianami w sposobie prowadzenia dziaBaD zbrojnych, przechylajc szal bdz to na korzy[ taktyki ofensywnej, bdz obronnej. Na przestrzeni wiek�w innowacje takie jak Buk, kawaleria czy dziaBo zapewniaBy przewag oddziaB�w preferujcych ofensywny charakter dziaBaD, znaczco uBatwiajc pokonywanie przeszk�d, jakimi byBy zamki i innego typu umocnienia. Tymczasem zasto- sowane w czasie I wojny [wiatowej, po raz pierwszy na tak znaczc skal, mozdzierze, broD maszynowa oraz polowe fortyfikacje w postaci okop�w, siB rzeczy przyczyniBy si do spopularyzowania defensywnej taktyki prowadzenia dziaBaD wojennych. Ka|de na- tarcie, jakie miaBo miejsce w czasie I wojny [wiatowej na froncie zachodnim, znacznie uszczuplaBo siBy strony atakujcej. Czy nie ma innej alternatywy, jak tylko posyBa nasze oddziaBy na rzez w zasiekach Flandrii? pytaB Churchill ju| po kilku tygodniach wojny. Zagro|enie, jakie wynika z rozwoju techniki, nale|y zwalcza r�wnie| technik napisaB Churchill w jednym ze swoich memo- rand�w, zatytuBowanym SiBa techniki a ofensywa . W rozdziale 9. przeczytamy wicej na temat patronatu, jakim objB Churchill prace badawcze nad nowym modelem czoBgu. Jednak sam czoBg nie byB jedynym usprawnieniem natury technicznej, za pomoc kt�rego chciaB on zmniejszy ludzkie koszty ofensywy. W[r�d licznych ini- cjatyw jego autorstwa wymienia si m.in. prace nad ulepszeniem opancerzenia, a tak|e nad urzdzeniami do kopania i Bczenia oko- p�w w transzeje. Usilnie przekonywaB tak|e do swojego pomysBu, zakBadajcego zastosowanie podczas starcia dymu, utrudniajcego orientacj i ograniczajcego pole widzenia. Jednak prace nad czoB- giem przecigaBy si, za[ pozostaBe z forsowanych przez Churchilla 70 WINSTON CHURCHILL usprawnieD bdz to nigdy nie zostaBy wdro|one, bdz w stosunku do skali problemu okazaBy si niewystarczajce. ZajB si on wic trzeci z bolczek wojennej administracji paDstwa: og�lnej strategii. BBdy strategii W swojej ksi|ce zatytuBowanej The World Crisis, po[wiconej I wojnie [wiatowej, Churchill zauwa|a: Bitwy wygrywa si bdz poprzez bezwzgldno[, bdz poprzez ruchliwo[. Im mdrzejszy generaB, tym wiksz przykBada wag do dynamiki dziaBaD, spychajc bezwzgldno[ na dalszy plan (...). Wielki dow�dca musi mie w sobie ogromne pokBady zdrowego rozsdku, powinien cechowa si nie tylko siB rozumowania i wyobrazni, ale r�wnie| elementem sprytu, tym oryginalnym i nieuchwytnym czym[ , co pozwoli nie tylko zaintrygowa nieprzyjaciela i wprawi go w konfuzj, ale i ostatecznie go pokona (...). Zasadniczym celem wszystkich zabieg�w jest znalezienie prostszego sposobu innego ni| zwykBa jatka pozwalajcego osign gB�wny cel . Okopy i zasieki rozcigajce si od Morza P�Bnocnego po szwaj- carskie Alpy uniemo|liwiaBy jakikolwiek atak z flanki czy prze- prowadzenie strategicznego manewru. UzmysBowiwszy sobie, |e pata na zachodnim froncie we Francji przerwa si nie da, Churchill doszedB do wniosku, |e jedynym wyj[ciem z impasu jest otwarcie nowego frontu w innym miejscu. Niczym przedsibiorca, starajcy si zyska przewag nad konkurencj nie poprzez wyniszczajc wojn cenow, ale poprzez wiksze zr�|nicowanie asortymentu, Churchill doszedB do wniosku, |e klucz do zwycistwa mo|e kry si z dala od gB�wnej areny wydarzeD. Decydujcy teatr dziaBaD W obliczu pora|ki 71 to ten, w kt�rym |ywotne, rozstrzygajce decyzje mog by pod- jte o dowolnym czasie pisaB Churchill. GB�wna arena to za[ ta, na kt�rej stacjonuje zasadnicza armia bdz flota. �GB�wna� zatem nie zawsze bdzie �decydujc� aren wydarzeD . Churchill geniusz caBo[ciowego spojrzenia skierowaB swoje zainteresowanie ku odlegBym, wschodnim wybrze|om Morza Zr�d- ziemnego. Turcja przystpiBa do wojny po stronie Niemiec, co zna- czco utrudniBo sytuacj Rosji na froncie wschodnim. Gdyby udaBo si odwr�ci t sytuacj na niekorzy[ Turcji lub nawet caBkowicie wyeliminowa j z wojny, radykalnie odmieniBoby to oblicze to- czcego si konfliktu. ZBagodziBoby to parcie wojsk niemieckich na Rosj, a w dalszej perspektywie skBoniBoby by mo|e r�wnie| Grecj i jedno, dwa paDstwa baBkaDskie do przystpienia do wojny po stro- nie aliant�w. By mo|e przyBczyByby si do nich tak|e i WBochy, co byBoby niezwykle szcz[liwym zrzdzeniem losu. Jak jednak tego dokona? Gdzie znalez [rodki i ludzi? NiesBabnce zapotrze- bowanie na siB |yw zachodniego frontu we Francji, jak i koniecz- no[ obrony brytyjskich posiadBo[ci kolonialnych w Palestynie, Egipcie i Indiach, wykluczaBy zakrojon na peBn skal ofensyw przeciwko Turcji. Zar�wno liczebno[ wojsk, jak i uzbrojenie byBy po prostu niewystarczajce. Churchill poszukiwaB wic innego roz- wizania. Filarem Turcji byBa jej antyczna stolica Konstantynopol (zna- ny dzi[ jako StambuB). Miasto usytuowane jest u zbiegu Morza Czarnego i cie[niny Bosfor jednego z najbardziej niezwykBych naturalnych kanaB�w, Bczcego Morze Czarne z Morzem Marmara. To z kolei studwudziestokilometrow cie[nin Dardanele Bczy si z Morzem Egejskim. Od strony zachodniej Dardanele ograniczone s p�Bwyspem Gallipoli uwa|anym za koniec Europy, od wscho- du za[ ziemi Azji Mniejszej. Koncepcja typowo morskiej ekspedycji 72 WINSTON CHURCHILL i atak na Konstantynopol poprzez sforsowanie wskich Dardaneli przy u|yciu znaczcych siB na morzu i zbombardowanie staBych umocnieD na klifach g�rujcych nad cie[nin podobnie jak wy- przedzajce uderzenie na Pearl Harbor, wiczone przez japoDsk marynark wojenn na dBugo przed 7 grudnia 1941 roku byBa, jako teoretyczne wiczenie, rozpatrywana przez dow�dztwo brytyjskiej marynarki jeszcze w XIX w. OkoBo 1880 roku, wraz z pojawieniem si nowocze[niejszych i bardziej precyzyjnych haubic, staBo si jasne, |e przeprowadzenie ataku na dardanelskie umocnienia z mo- rza nie jest ju| mo|liwe. Sam Churchill napisaB w 1911 roku: Prze- Bamanie obrony Dardaneli jest ju| nierealne (...). Nikt nie wystawi floty na takie ryzyko i niemal pewn zagBad . Churchill nie przestawaB jednak rozmy[la. Majc [wiadomo[ zar�wno ulepszonego opancerzenia nowoczesnych okrt�w wo- jennych, jak i dokBadno[ci nowszych i wikszych dziaB, w jakie byBy wyposa|ane jednostki, w styczniu 1915 roku pi miesicy od wybuchu wojny indagowaB admiraBa Sir Sackville a Hamiltona Cardena, czy sforsowanie Dardaneli jedynie przy u|yciu okrt�w jest wykonalne. Odpowiedz Cardena zelektryzowaBa Churchilla i innych czBonk�w brytyjskiego gabinetu wojennego: Ich obron Dardaneli mo|na przeBama kilkoma zakrojonymi na szerok skal operacjami przy u|yciu du|ej liczby jednostek . Du|a liczba jed- nostek byBa tym, czym w owym czasie Anglia wyjtkowo dys- ponowaBa. ChodziBo szczeg�lnie o przeznaczone do zBomowania starsze okrty wojenne, kt�re bez wikszego uszczerbku dla bojo- wego potencjaBu floty mo|na byBoby po[wici w zamian za per- spektywy rokujcego na sukces przedsiwzicia. Ewentualne straty wynikBe z planowanej operacji byByby w dalszym cigu niepor�w- nywalnie maBe w por�wnaniu ze stratami ponoszonymi przez armi ka|dego dnia na froncie we Francji. W obliczu pora|ki 73 Ofensywa z morza rozpoczBa si w lutym, osigajc punkt kul- minacyjny 18 marca 1915 roku, kiedy daBy si zaobserwowa pierw- sze symptomy potencjalnego, zbli|ajcego si sukcesu. Konstanty- nopol, caBkowicie bezbronny w przypadku zneutralizowania obrony i ostrzaBu z morza, ogarnBa panika, a rzd turecki rozpoczB przy- gotowania do ewakuacji. Europa wstrzymaBa oddech w oczekiwaniu. Rezultaty morskiej operacji byBy budujce pisaB Churchill. Wiele wskazywaBo na to, |e przedsiwzicie oparte na jego strate- gicznej koncepcji zakoDczy si triumfem, przyspieszajc zakoD- czenie krwawego konfliktu. Ka|dy, kto obejrzaB film pt. Gallipoli w re|yserii Petera Weira i z udziaBem Mela Gibsona, wie, |e operacja zakoDczyBa si takim samym impasem i przera|ajc rzezi jak te, kt�re miaBy miejsce na froncie zachodnim. Ostatecznie Brytyjczycy wycofali si z Gallipoli osiem miesicy p�zniej, ponoszc kolosalne straty, a nazwa Dar- danele miaBa na trwaBe sta si synonimem kompromitacji i brawury. Operacja miaBa ju| na zawsze poBo|y si cieniem na reputacji Chur- chilla, kt�rego do dzi[ obarcza si win za jej fiasko. Australijski historyk wojskowo[ci Charles Edwin Woodrow Bean napisaB: MBo- dy entuzjasta, kt�remu udaBo si przekona do swoich plan�w bar- dziej do[wiadczone i stateczne umysBy, wyzwoliB zBowrogie siBy, zapocztkowujc tragedi na Gallipoli . Brytyjski historyk Robert Rhodes James, parafrazujc do[ niefortunn wypowiedz Churchilla na temat tamtych wydarzeD, napisaB, i| ofensywa w Dardanelach byBa caBkowicie nieuzasadnion gr wojenn . Jakie byBy przyczyny klski? W jaki spos�b tak dobrze zapo- wiadajca si operacja morska i pierwsze oznaki sukcesu przeksztaB- ciBy si w kolejn rzez w okopach? Historycy i eksperci wojskowi jeszcze dBugo bd spiera si, czy idea operacji w Dardanelach miaBa w og�le sens bdz czy jej zaBo|enia 74 WINSTON CHURCHILL zostaBy wBa[ciwie zrealizowane przez dow�dc�w wojskowych na froncie. Jednak z punktu widzenia zarzdzajco-wykonawczego oczywiste byBo, i| caBe przedsiwzicie od samego pocztku ce- chowaBy niezdecydowanie, sprzeczne ze sob instrukcje i rozkazy oraz przewidywalno[. W okresie od listopada 1914 roku do mniej wicej poBowy marca roku 1915, tj. do chwili, w kt�rej postanowio- no wycofa si z ataku wyBcznie z morza na rzecz operacji wodno- ldowej i desantu, kierujcy dziaBaniami gabinet wojenny spotykaB si pitna[cie razy. W czasie tych spotkaD rada nie byBa w stanie wypracowa jednolitego stanowiska, czy nale|y anga|owa si w atak wyBcznie z morza ( jedynie przy u|yciu okrt�w ), czy te| prze- prowadzi ofensyw o kombinowanym charakterze, zakBadajc desant na p�Bwysep Gallipoli wojsk ldowych, z zadaniem wsparcia uderzenia marynarki. 25 listopada 1914 roku (cztery miesice od wybuchu wojny), tj. na pierwszym spotkaniu po[wiconym tej spra- wie, Churchill usilnie forsowaB koncepcj ataku kombinowanego. Ide t popieraB tak|e John Arbuthnot Fisher �wczesny Pierwszy Lord Morski w kierowanej przez Churchilla Admiralicji. Tymcza- sem zar�wno premier Herbert Asquith, jak i lord Horatio Herbert Kitchener, kt�ry jako minister ds. wojny sprawowaB dow�dztwo nad armi, stanowczo sprzeciwiali si pomysBowi. Kitchener stwier- dziB zreszt, i| do przeprowadzenia tego typu operacji potrzeba znacznych siB, kt�rymi on nie dysponuje. Kilka dni p�zniej zasuge- rowaB on Churchillowi, i| by mo|e skuteczna mogBaby okaza si demonstracja siB morskich wobec Turk�w. To z kolei skBoniBo Churchilla do zasignicia rady admiraBa Cardena i zapytania, czy atak jedynie przy u|yciu okrt�w m�gBby okaza si wystar- czajcy do przedarcia si przez Dardanele. Podczas kolejnych dw�ch spotkaD gabinet zdawaB si skBania ku koncepcji ataku wyBcznie przy u|yciu floty. Takie rozwizanie W obliczu pora|ki 75 miaBoby t zalet, i| w razie niepowodzenia ofensyw mo|na byBoby w dowolnym momencie przerwa, ponoszc przy tym relatywnie niskie straty. Jednak w czasie czwartego spotkania nastpiB nieocze- kiwany zwrot: niespodziewanie dla wszystkich lord Kitchener oznajmiB, i| by mo|e uda mu si znalez 150 tysicy |oBnierzy, kt�rzy mogliby zosta skierowani na Gallipoli. Wydaje si jednak, |e nie doBo|yB najmniejszych staraD, aby przyswoi sobie koncepcj Churchilla. Pi dni p�zniej Kitchener rozmy[liB si ponownie, in- formujc rad, |e nie dysponuje on |adnymi niezwizanymi od- dziaBami. Na tym jednak nie koniec: podczas sz�stego spotkania ga- binetu wojennego dwa tygodnie p�zniej zaproponowaB on, i| 29 rezerwowa dywizja mogBaby wzi udziaB w ofensywie na froncie wschodnim, jednak nie w Dardanelach, a pod Salonikami, le|cymi w�wczas na terytorium Turcji. Tymczasem zdanie zmieniB tak|e Pierwszy Lord Morski Fisher: pocztkowo zaoponowaB on prze- ciwko wyBcznie morskiemu charakterowi operacji, by nastpnie przekona si do koncepcji jak to ujB p�j[cia na caBo[ totus porcus . (W p�zniejszym czasie rozmy[liB si ponownie, a jego rezygnacja uruchomiBa lawin wydarzeD, kt�re w konsekwencji doprowadziBy do wykluczenia Churchilla z kierownictwa Admira- licji). W cigu kolejnych trzech posiedzeD rady wojennej udaBo si nie bez opor�w podj decyzj o skierowaniu 29 dywizji w rejon Dardaneli, gdzie miaBa wzi udziaB w kombinowanej ope- racji: Pan przedrze si przy u|yciu floty, a ja znajd ludzi powiedziaB Kitchener do Churchilla. Jednak ju| trzy dni p�zniej, na nastpnym zebraniu gabinetu, Kitchener o[wiadczyB, |e 29 dywizja... nie mo|e zosta wykorzystana. Na tym oraz na dw�ch kolejnych posiedzeniach rady sytuacja zmieniaBa si jak w kalejdoskopie, a Churchill i inni jej czBonkowie niemal bBagali Kitchenera o wojska. Ostateczna decyzja odraczana byBa ka|dorazowo do nastpnego 76 WINSTON CHURCHILL zebrania gabinetu. Mniej wicej w tym samym czasie Kitchener nakazaB wstrzyma przygotowania do przerzucenia 29 dywizji w re- jon planowanych dziaBaD, nie poinformowawszy nawet o tym Chur- chilla, na kt�rym spoczywaBa odpowiedzialno[ za kierowanie opera- cj. Wreszcie, podczas trzynastego posiedzenia rady wojennej, kt�re miaBo miejsce 10 marca 1915 roku, Kitchener zgodziB si na udziaB 29 dywizji w operacji dardanelskiej. NastpiBo to jednak zaledwie tydzieD przed planowym rozpoczciem ataku z morza plan�w desantu siB ldowych nie udaBo si ju| opracowa. Trudno si dziwi, i| w[r�d caBego tego zamieszania i sprzecz- nych instrukcji pByncych z Londynu dow�dcom marynarki pu[ciBy nerwy, gdy zainicjowany 18 marca atak zaowocowaB dotkliwymi stratami. Cho doniesienia wywiadu (ich sBuszno[ zostaBa p�zniej potwierdzona) m�wiBy, i| zwycistwo byBo na wyciagnicie rki i |e natychmiastowe ponowienie natarcia z caBkowit niemal pewno[ci zakoDczyBoby si sukcesem przy minimalnych stratach wBasnych, ofensywa morska zostaBa wstrzymana w oczekiwaniu na przybycie armii ldowej, kt�ra (jak si okazaBo) dotarBa miesic p�zniej. I cho Churchill nie ustawaB w wysiBkach na rzecz kontynuacji ofensywy z morza, dysponowaB jednak zbyt ograniczon wBadz, aby prze- forsowa swoje koncepcje. Operacja morska miaBa utorowa drog inwazji ldowej, lecz tego typu decyzje le|aBy ju| poza kompeten- cjami Churchilla. Nim natarcie ruszyBo, musiaB jednak min ponad miesic. Przez ten czas Turcy bez trudu rozszyfrowali zamiary Brytyjczyk�w. ZwBoka umo|liwiBa obroDcom przegrupowanie i wzmocnienie siB na p�Bwyspie Gallipoli, co zaowocowaBo kolejn odsBon wyniszczajcej obie strony wojny pozycyjnej. Gdyby de- cyzja zostaBa podjta szybciej, sytuacja mogBaby rozwin si dia- metralnie inaczej. Zamiast tego straty strony brytyjskiej, poniesione w trakcie o[miu miesicy daremnego obl|enia Gallipoli, ocenia W obliczu pora|ki 77 si na 252 tysice zabitych. W czasie lata i jesieni gabinet wojenny nie byB w stanie wypracowa wsp�lnej decyzji o kontynuacji bdz zakoDczeniu operacji. Dardanele cignBy si niczym grecka trage- dia napisaB Churchill kilka miesicy p�zniej. Klska staBa si oczywista w maju 1915 roku, kiedy to w nastp- stwie narastajcego kryzysu politycznego Churchill zostaB pozba- wiony stanowiska w Admiralicji oraz sformowany zostaB nowy rzd koalicyjny pod kierownictwem Asquitha. I cho pomysB ofensywy na Dardanele nie byB dzieBem wyBcznie Churchilla, to on staB si kozBem ofiarnym, na kt�rego zrzucono win za niepowodzenie ope- racji. Historia zweryfikuje sBuszno[ tej koncepcji. BBdy popeB- nione przez kierownictwo oczyszcz mnie w ostatecznym rozra- chunku napisaB. Nauka pBynca z niepowodzenia Churchill bByskawicznie wycignB wnioski z pora|ki w Darda- nelach. Nie ma pewniejszej drogi do klski pisaB w li[cie do Davi- da Lloyda-George a ni| strategia wojskowa realizowana krokiem paralityka i z zerow determinacj, przy jednoczesnych nieustaj- cych swarach w krgach decyzyjnych. �Porozumienie� nie oznacza, |e kilku d|entelmen�w zechce zebra si wsp�lnie, by odroczy feralny moment wydania decyzji bdz wyda postanowienie, kt�re z zaBo|enia ma by tymczasowym p�B[rodkiem. Nawet w polityce tego typu metody s niebezpieczne. Na polu walki s za[ zbrodni . (Kampania dardanelska byBa tylko jedn z wielu spraw, w kwestii kt�rych gabinet wojenny nie byB w stanie wyda przejrzystych i sp�jnych postanowieD. Dla przykBadu: problem poboru do armii omawiany byB na dwunastu kolejnych posiedzeniach rady, a pomi- mo tego nie udaBo si jej wypracowa wsp�lnego stanowiska). 78 WINSTON CHURCHILL Najcenniejsz, jak si wydaje, lekcj, jak wyni�sB z I wojny [wiatowej, Churchill zawarB w stwierdzeniu: Odpowiedzialno[ musi i[ w parze z wBadz . ZdaB on sobie bowiem spraw, i| jedn z przyczyn niepowodzenia byBo wzicie na siebie odpowiedzialno[ci w sytuacji, gdy nie towarzyszyBa jej caBkowita, niczym nieskrpo- wana wBadza. Nie jest istotne, czy rzecz dotyczyBa prac nad rozwo- jem i zastosowaniem nowego typu uzbrojenia (czoBg), czy o wiele bardziej zBo|onych koncepcji strategicznych w rodzaju kampanii dardanelskiej. W wydanej w 1899 roku ksi|ce The River War Chur- chill dochodzi do wniosku, |e niewiele jest uczu bardziej przy- krych ani|eli odpowiedzialno[, kt�rej nie towarzyszy realna siBa i wBadza . Teraz do[wiadczyB tego na wBasnej sk�rze. Operacja w Dardanelach u[wiadomiBa mu, i| bBdem jest prowadzenie klu- czowej, rozstrzygajcej operacji militarnej z podporzdkowanej pozycji podwBadnego . Jedn z moich kardynalnych pomyBek pisaB przy innej okazji byBa pr�ba realizacji wielkiego przedsi- wzicia w sytuacji, gdy nie dysponowaBem nieograniczon wBadz. Gdybym j miaB, osignicie sukcesu byBoby fraszk . Wspomnienie owych jaBowych narad miaBo go dBugo nie opu[ci. Tutaj nale|y upatrywa przyczyn, dla kt�rych Churchill objw- szy w 1940 roku stanowisko premiera sam objB funkcj mini- stra obrony, zachowujc dziki temu posuniciu [cisB kontrol nad realizacj strategicznych koncepcji wojennych. Ujmujc rzecz obra- zowo, sam stanB u steru wBadzy, dziki czemu droga prowadzca do zdecydowanych i ostatecznych decyzji ulegBa znacznemu skr�ceniu. Kolektywne podejmowanie decyzji do pewnego stopnia sprawdza si w przedsiwziciach zakrojonych na du| skal, jednak nieza- le|nie od jego formy przy braku dominujcej, majcej ostatnie sBowo jednostki ka|dej z nich zagra|a przewlekanie caBego pro- cesu. W czasie II wojny [wiatowej Churchill zauwa|yB, i| model W obliczu pora|ki 79 wojskowy, oparty na kierownictwie szef�w sztab�w, prowadzi do niejednoznacznych i nieprzekonujcych decyzji, by nie rzec niezde- cydowania. Je[li posadzi przy stole najodwa|niejszego marynarza, najbardziej nieustraszonego lotnika i najm|niejszego |oBnierza, c�| ujrzymy? Jak sumuje si ich strach . Churchill opowiadaB si za czym[ dokBadnie przeciwnym: Nale|y d|y do tego, aby ka|da decyzja natury wojskowej byBa jasno sprecyzowana i klarowna (& ). {oBnierze, kt�rym rozkazano i[ na [mier, maj prawo przynajm- niej pozna plan, jak i spraw, o kt�r walcz . Nieumiejtno[ pod- jcia stanowczej decyzji wynikaBa w mniemaniu Churchilla z kom- pletnego braku zapaBu osoby odpowiedzialnej za jej wydanie . Osoba stojca na szczycie wBadzy jest odpowiedzialna za to, aby wielka machina nieustannie pracowaBa na najwy|szych obrotach. Straci impet to w tym przypadku nie tylko zatrzyma si, lecz co wicej upa[ . Nade wszystko Churchill podkre[laB jednak: Jakikolwiek by nie zostaB obrany kurs, rzecz zasadnicz jest, aby[my dziaBali zdecydowanie . Churchill pragnB zagwarantowa, i| popeBnione w czasie I woj- ny [wiatowej bBdy w dziedzinie polityki wojennej nie powt�rz si w czasie kolejnego konfliktu. Niejednokrotnie, gdy styl jego przy- w�dztwa w czasie II wojny [wiatowej oraz dokonana przez niego konsolidacja wBadzy dostawaBy si w ogieD krytyki Izby Gmin, nie- zmiennie ripostowaB: Nie macie absolutnie |adnego prawa, aby |da ode mnie, bym zaakceptowaB odpowiedzialno[, kt�rej nie towarzyszy wBadza, pozwalajca zainicjowa skuteczne dziaBania . Klska w Dardanelach skBoniBa Churchilla do sformuBowania, jak sam to ujB, piciu wyrazistych prawd dotyczcych decyzji o cha- rakterze militarnym. Prawdy te to zasady, kt�re r�wnie dobrze mog znalez zastosowanie w biznesie czy w trakcie jakiegokolwiek inne- go procesu decyzyjnego: 80 WINSTON CHURCHILL 1. Nale|y skupi w swoich rkach peBni wBadzy. 2. Musz istnie przesBanki [wiadczce o mo|liwo[ci sukcesu przedsiwzicia. 3. Planowane dziaBania nie zagra|aj szerszym interesom. 4. W trakcie przygotowaD doBo|ono maksymalnych staraD; przemy[lane zostaBy wszystkie mo|liwe scenariusze rozwoju sytuacji. 5. W realizacj projektu nale|y wBo|y caBy sw�j zapaB i determinacj. Nietrudno zauwa|y, i| w trakcie operacji w Dardanelach nie wypeBniono warunk�w punktu 1. i 5. Jednak nawet gdyby Churchill otrzymaB wtedy szersze uprawnienia, a dow�dcy znajdujcy si na miejscu zachowali zimn krew, ofensywa i tak zakoDczyBaby si niepowodzeniem. BBdem byBoby jednak ocenia warto[ i sBusz- no[ samej koncepcji przez pryzmat klski operacji militarnej. Smutek przegranej i niesBusznie rozptana przeciw Churchillowi kampania, obarczajca go caBkowit win za niepowodzenie, nie powstrzymaBy go przed podejmowaniem podobnego ryzyka w przy- szBo[ci. NiesBusznie jest potpia w czambuB operacje natury woj- skowej jedynie dlatego, |e towarzyszy im element ryzyka i niepew- no[ pisaB Churchill w 1916 roku. S takie operacje, kt�re nale|y podejmowa jedynie wtedy, gdy znamy wszystkie elementy ukBadanki i ich rezultat jest pewny. Inne nale| do gatunku tych, gdzie mo|na jedynie wa|y szanse. W ich przypadku dziaBania po- dejmuje si wtedy, gdy szanse sukcesu przewy|szaj prawdopo- dobieDstwo pora|ki . Zasadnicz sBuszno[ ofensywy w Dardanelach zaczto do- strzega dopiero po latach. Basil Liddell-Hart, jeden z czoBowych brytyjskich historyk�w wojskowo[ci, okre[liB operacj na Gallipoli jako rozsdn i dalekowzroczn koncepcj, zniweczon szeregiem W obliczu pora|ki 81 pomyBek organ�w wykonawczych bBd�w o rozmiarach niezna- nych w caBej brytyjskiej historii . Nie bdzie przesad stwierdzenie, i| byBa to jedna z najlepiej wykoncypowanych symulacji w dziejach. Gdyby ju| na wczesnym etapie wojny udaBo si wyeliminowa Turcj z areny wydarzeD, przybli|ajc jednocze[nie zakoDczenie konfliktu, rewolucja bolszewicka by mo|e nie miaBaby miejsca, a Hitler nigdy nie doszedBby do wBadzy. Odpowiedzi na tego rodzaju pytania prawdopodobnie jednak nigdy ju| nie poznamy, samo ich postawienie wydaje si dzi[ bdz co bdz niepowa|ne. Jednak sBowa wypowiedziane przez Clementa Attlee jednego z najwikszych rywali Churchilla i jego pogromc w wyborach w 1945 roku niemal 50 lat po opisywanych wydarzeniach, trudno odczyta in- aczej ni| jako hoBd zBo|ony inteligencji i przenikliwo[ci Sir Winstona. W rozmowie z Churchillem, odnoszc si do operacji w Dardane- lach, Attlee przyznaB, i| byBa to jedyna bByskotliwa idea natury strategicznej, jaka pojawiBa si w czasie caBej wojny. {aBuj jedynie, |e nie dysponowaB pan peBni wBadzy, pozwalajcej przeku j w sukces . LEKCJE PAYNCE Z PORA{KI " Odpowiedzialno[ musi i[ w parze z wBadz. Maksymy Churchilla: Jedn z moich kardynalnych pomyBek byBa pr�ba realizacji wielkiego przedsiwzicia w sytuacji, gdy nie dysponowaBem nieograniczon wBadz. Gdybym j miaB, osignicie sukcesu byBoby fraszk , Nikt nie ma absolutnie |adnego prawa, aby |da ode mnie, bym zaakceptowaB odpowiedzialno[, kt�rej nie towarzyszy wBadza, pozwalajca zainicjowa skuteczne dziaBania . 82 WINSTON CHURCHILL " Osoby na szczytach wBadzy powinny cechowa si stanowczo[ci. Maksymy Churchilla: Ka|da decyzja powinna by jasno sprecyzowana i klarowna , Twoim zadaniem jest dopilnowa, by wielka machina nieustannie pracowaBa na najwy|szych obrotach. Straci impet to w tym przypadku nie tylko zatrzyma si, lecz co[ wicej upa[ .

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Przemowa Winstona Churchilla w Zurychu w 1946
3 podstawy teorii stanu naprezenia, prawo hookea
Przywództwo kobiet bariery i prognozy na przyszłość
21 Ocenianie stanu technicznego instrumentów muzycznych
cwiczenie 5 Funkcja naprÄ™ĹĽeĹ„ Airy ego dla plaskiego stanu naprÄ™ĹĽenia
6 Teoria stanu odkształcenia (2)
Prezentacja akta stanu cywilnego
Zezwolenie dla męża
BIBLIOGRAPHY#2 Ignatius of Antioch & the Church of the Martyrs
S M A R T Technologia monitoringu i raportowania stanu dysku

więcej podobnych podstron