I-9 Literatura reaguj¹ca na wydarzenia: sztuka na us³ugach; utylitaryzm pewnych epok ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Oœwiecenie i pozytywizm to dwie epoki, w których dostrzegamy ogromny wp³yw literatury i sztuki na cz³owieka. Wartoœciowa sta³a siê jedynie sztuka reaguj¹ca na wydarzenia - tzw. sztuka na us³ugach. Przewodnim terminem tych dwóch epok jest utylitaryzm. Utylitaryzm, inaczej u¿ytecznoœæ, opiera siê na zasadzie moralnej, która wymaga, aby wszystkie nasze czynnoœci zmierza³y do jednego celu: do rozwoju i udoskonalania, a w rezultacie do uszczêœliwienia najpierw danego spo³eczeñstwa, a nastêpnie ca³ej ludzkoœci. Oœwiecenie w Polsce pojawi³o siê w chwili, gdy nasz kraj by³ zagro¿ony w swoim politycznym istnieniu i podupad³y kulturalnie. Zatem wszystkie wysi³ki naszego spo³eczeñstwa skupia³y siê wokó³ ratowania niepodleg³ego bytu pañstwowego i narodowej kultury. Naczelnym zadaniem literatury i sztuki by³o „uczyæ, wzruszaæ i bawiæ”. Pierwsza faza oœwiecenia i wp³yw dzia³alnoœci reformatorskiej i kulturalnej na jej charakter: - Stanis³aw Leszczyñski „G³os wolny wolnoœæ ubezpieczaj¹cy” (postuluje m.in. koniecznoœæ stworzenia silnej armii, reformy sejmu, opiekê prawn¹ nad ch³opstwem). - Stanis³aw Konarski „O skutecznym rad sposobie” (prowadzi walkê z liberum veto, woln¹ elekcj¹, samowol¹ magnaterii). „O poprawie wad wymowy” (walka o czystoœæ polszczyzny), za³o¿enie Collegium Nobillium (przeznaczona dla m³odzie¿y szlacheckiej). - Józef i Andrzej Za³uscy - gromadz¹ i udostêpniaj¹ uczonym ksiêgozbiory, umo¿liwiaj¹c tym samym przysz³e badania naukowe. Druga faza oœwiecenia za czasów króla Stanis³awa Augusta Poniatowskiego - walka o reformy ustrojowe, o odnowê umys³ow¹ i kulturaln¹ spo³eczeñstwa. - rola prasy („Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Po¿yteczne” w walce z sarma-tyzmem, zacofaniem czasów saskich. rola teatru: mia³ pokazywaæ wzory zachowania, kszta³towaæ nowego obywatela. Teatr Narodowy pod dyrekcj¹ Wojciecha Bogus³awskiego odegra³ wybitn¹ rolê w walce o reformê ustroju Rzeczypospolitej wystawiaj¹c na scenie sztuki o wyraŸnie politycznym obliczu („Powrót pos³a”), nawi¹zuj¹ce do aktualnych wydarzeñ w kraju („Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale”) Okres Sejmu wielkiego - ogromny wp³yw publicystyki na kszta³towanie postaw obywatelskich. Dzia³ali cz³onkowie s³ynnej KuŸnicy Ko³³¹tajowskiej - Hugo Ko³³¹taj „Anonima listów kilka” - Stanis³aw Staszic „Przestrogi dla Polski” Propagowali reformy spo³eczne, polityczne. Szukali sposobu na uzdrowienie Polski. Literatura tego okresu silnie zwi¹zana z ¿yciem narodu, z walk¹ o odnowê polityczn¹, o postêp spo³eczny i kulturalny (oœmieszanie wad spo³eczeñstwa, zabobonu, ciemnoty, konserwatyzmu, kosmopolityzmu; broni³a godnoœci stanów ni¿szych; kryterium wartoœci cz³owieka staje siê praca; krytyka pró¿niactwa) Utwory: liryka patriotyczna Krasickiego, „Miko³aja Doœwiadczyñskiego przypadki”, walka z zacofaniem kulturalnym i zwyrodnieniem spo³eczeñstwa w „Monachomachii” . Literatura propaguj¹ca okreœlony typ bohatera literackiego. - pozytywny: wzorowy gospodarz, ojciec rodziny, wzorowy obywatel zaanga¿owany w reformy pañstwa. - negatywny: Sarmata, pijak, pieniacz, konserwatysta, chciwy na maj¹tek, niewykszta³cony, hulaka, fircyk, modne damy. Przedstawienie tych postaw w „Powrocie pos³a” J. U. Niemcewicza. Pozytywizm zaczyna siê od upadku powstania styczniowego. Jest to tragedia dla spo³eczeñstwa polskiego. Trwa ¿a³oba narodowa. Upadek powstania to moment, do którego nawi¹zuj¹ pozytywiœci. Silnie dzia³a cenzura nie pozwalaj¹ca pisaæ o powstaniu. Klêska spowodowa³a zmianê sposobu patrzenia na walkê narodowowyzwoleñcz¹. Romantycznego entuzjastê zast¹pi³ rozs¹dny, trzeŸwy, rozwa¿ny cz³owiek, który podejmuje siê zadañ mo¿liwych. Poetê zastêpuje uczony, który chce przekazaæ okreœlone treœci. Pisanie jest tak¹ sam¹ prac¹ jak ka¿da inna. Powstaje literatura tendencyjna, utwory by³y przemyœlane. Literatura mia³a za zadanie propagowaæ has³a pozytywistyczne: scjentyzm, pracê organiczn¹, pracê u podstaw, emancypacjê kobiet, równouprawnienie ¯ydów. Ka¿dy mia³ byæ u¿yteczny, czyli poeta mia³ przyczyniaæ siê dla dobra spo³eczeñstwa pisz¹c utwory tendencyjne, poniewa¿ „bez tendencji nie ma dobrego dzie³a sztuki”. Has³a pozytywistyczne w nowelistyce Elizy Orzeszkowej („A...B...C...”, ”Tadeusz”, „Dobra pani”) i Marii Konopnickiej („Mi³osierdzie Gminy”, „Mendel Gdañski”) Bohaterami by³y dzieci, kobiety, które dziêki pracy odnajdywa³y cel w ¿yciu, ¯ydzi nie akceptowani przez spo³eczeñstwo polskie, los ludzi najbiedniejszej klasy spo³ecznej. Opisy, postaci tendencyjne mia³y wzbudzaæ wspó³czucie czytelnika. Powieœci okresu pozytywizmu: - „Nad Niemnem” powieœci¹ wzorcow¹. Orzeszkowa sta³a siê autorytetem spo³ecznym. Pe³na realizacja hase³ pozytywistycznych przez bohaterów tej powieœci. - „Lalka” Boles³awa Prusa powieœci¹ o spo³eczeñstwie polskim w XIX w. Krytyczna ocena spo³ecznoœci. Obraz spo³ecznego rozk³adu. - „Potop” Henryka Sienkiewicza - powieœci¹ historyczn¹ okresu pozytywizmu. Powieœæ, która powsta³a ku pokrzepieniu serc Polaków. Programowe wiersze Adama Asnyka „Daremne ¿ale, pró¿ny trud...”, „Do m³odych”; poezja Marii Konopnickiej, która koncentrowa³a siê na krzywdzie ludzkiej, interesowa³a siê problemami spo³ecznymi, politycznymi i naro-dowymi: „Wolny najmita”, „Na fujarce”, „O Wrzeœni”. Przyk³ady tych dwóch epok pokazuj¹, ¿e niemo¿liwe jest wyzwolenie literatury od powinnoœci. Jest to literatura na us³ugach spo³ecznych, staje siê uzale¿niona od spraw ¿yciowych. Tylko taka literatura jest wartoœciowa. „Artysta powinien przed wykonaniem swego dzie³a powzi¹æ cel jakiœ spo³eczny. Utwór jego powinien mieæ tendencje, bez tendencji nie ma dobrego dzie³a sztuki, s¹ tylko mniej lub wiêcej piêknie wyrobione fata³aszki.”