plik


ÿþITAMAR EYEN-ZOHAR (UR. 1939) Profesor kulturoznawstwa, semiotyki i teorii literatury na uniwersytecie w Tel Awiwie, wieloletni szef tamtejszego wydziaBu studiów nad kultur. Twórca teorii polisystemów, wpBywowy badacz przekBadu, wspóBtwórca podwalin nowoczesnej dziedziny Transla- tion Studies. UrodziB si w Tel Awiwie, studia z zakresu literatur porównawczych od­ byB na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie, gdzie w 1967 roku obroniB rozpraw Time in Drama: Strindberg's  The Father" vs.  A Dream Play". W 1972 roku na uni- wersycie w Tel Awiwie ogBosiB rozpraw doktorsk pod tytuBem An Introduction to the Theory ofLiterary Translation. Even-Zohar ksztaBciB si tak|e w Oslo, Kopenhadze i Sztokholmie, dziki czemu nawizaB liczne kontakty naukowe w Europie. Jako profe­ sor wykBadaB i prowadziB badania naukowe m.in. na uniwersytetach w Filadelfii, Hj- fie, Amsterdamie i Oslo. W swoim macierzystym uniwersytecie zaBo|yB wydziaB poetyki, którym kierowaB. ByB redaktorem naczelnym pism  Poetics Today" (1986-1993),  Ha- -Sirut" (1976-1983) i  PTL" (1974-1980). Obecnie kieruje o[rodkiem studiów kulturo- znawczych na uniwersytecie w Tel Awiwie, jest te| czBonkiem rad naukowych licznych czasopism fachowych, m.in.  Target" i  Applied Semiotics". Even-Zohar stworzyB i rozwinB teori polisystemów, która ujmuje dynamik i he- terogeniczno[ kultur, ich wspóBistnienie, wspóBdziaBanie oraz wzajemne wpBywy. Po- lisystemowa teoria przekBadu, któr wypracowaB, stanowi prób opisania fenomenu przekBadu w sieci skomplikowanych relacji midzykulturowych. Tym samym przeno­ si akcent z badaD jzykowo-porównawczych i normatywnych na grunt szerszych re­ lacji i interferencji w obrbie kultur, a przekBad postrzega przede wszystkim jako fe­ nomen kultury docelowej. To ujcie staBo si podstaw rozwinitej pózniej m.in. przez Gideona Toury'ego metodologii opisowych badaD nad przekBadem. Obecnie Even-Zohar zajmuje si zagadnieniami planowania kultury w kontek[cie wielkich bytów, takich jak na przykBad narody. Even-Zohar jest poliglot, posBuguje si hebrajskim, arabskim, angielskim, francu­ skim, szwedzkim, hiszpaDskim, norweskim, duDskim, wBoskim, rosyjskim, niemieckim, islandzkim i kilkoma innymi jzykami. Najwa|niejsze publikacje ksi|kowe Even-Zohara to Papers in Historical Poetics (1976), Polisystem Studies (1990) oraz Papers In Culture Research (2005). Jest on 196 Itamar Even-Zohar tak|e autorem setek artykuBów publikowanych w prasie naukowej na caBym [wiecie MIEJSCE LITERATURY TAUMACZONEJ (lista publikacji dostpna jest na stronie internetowej www.tau.ac.UY-itamarez/) a za­ WPOLISYSTEMIE LITERACKIM mieszczony poni|ej tekst stal si klasykiem przekBadoznawstwa [wiatowego i mo|na go znalez niemal w ka|dej antologii po[wiconej przekBadowi. [M.H.J Pamici Jamesa S. Holmesa - wielkiego badacza przekBadu i drogiego przyjaciela I Pomimo |e historycy kultury powszechnie uznaj wa|n rol, jak przekBad odgry­ wa w krystalizacji kultur narodowych, obszar ten jest zbadany w zaskakujco nie­ wielkim stopniu. Zasadniczo historie literatur narodowych wspominaj o przekBa­ dach tam, gdzie nie da si tego unikn, na przykBad opisujc epok [redniowiecza czy renesansu. Odniesienia do poszczególnych przekBadów znalez mo|na rzecz ja­ sna tak|e i w pi[miennictwie dotyczcym innych okresów, jednak niezmiernie rzad­ ko wBczane s one w sposób spójny do historycznego opisu epok literackich. W kon­ sekwencji wBa[ciwie nie posiadamy wiedzy na temat funkcji, jak literatura tBuma­ czona peBni wobec literatury jako caBo[ci, czy te| na temat pozycji, jak w jej ramach zajmuje. Co wicej, nie mamy wBa[ciwie [wiadomo[ci, |e literatura tBumaczona przy­ biera posta konkretnego systemu literackiego. Przewa|a pojcie istnienia  przekBa­ du" czy te|  przekBadanych dzieB", traktowanych jednak wyBcznie indywidualnie. Czy istniej przesBanki, by spojrze na to zjawisko inaczej, by uj literatur tBumaczon jako system? Czy w obrbie arbitralnej, zdawaBoby si, grupy tekstów tBumaczonych istnieje sie takich samych kulturowych i sBownych relacji, jakie - wedle jak|e cht­ nie wysuwanych przez nas hipotez - Bcz dzieBa literatury oryginalnej? Jakiego ty­ pu relacje mogByby Bczy dzieBa przekBadane, które prezentuje si nam w charakte­ rze faktów dokonanych, importowanych z obcej literatury, oderwanych od macierzy­ stych kontekstów, a zatem zneutralizowanych z punktu widzenia zmagania midzy centrum a peryferiami? Twierdz, |e utwory tBumaczone skorelowane s co najmniej pod dwoma wzgldami: 1) pod wzgldem wyboru tekstów zródBowych przez kultur docelow, jako |e zasa­ dy wyboru nigdy nie pozostaj bez zwizku z kosystemami literatury docelowej (by uj to w sposób mo|liwie ogldny); 199 198 Miejsce literatury tBumaczonej w polisystemie literackim Itamar Even-Zohar 2) pod wzgldem przyjmowanych przez nie szczególnych norm, zachowaD i strategii jzyk czy wzorce i techniki kompozycyjne. Oczywi[cie sytuacja, jaka panuje w danym po­ (krótko mówic: pod wzgldem wykorzystania repertuaru literackiego), które wy­ lisystemie, determinuje same zasady rzdzce selekcj tekstów do tBumaczenia: wybie­ nikaj z ich relacji z innymi kosystemami tej kultury. Uwidacznia si to nie tylko na rane teksty musz odpowiada nowym podej[ciom rysujcym si w literaturze docelowej poziomie jzykowym, ale równie| na ka|dym poziomie wyboru. Literatura tBuma­ oraz mie w sobie potencjaB do odegrania w niej innowacyjnej roli. czona posiada zatem wBasny repertuar, który do pewnego stopnia mo|e si okaza W jakich warunkach mog zaistnie tego rodzaju sytuacje? Wydaje mi si, |e na­ wBa[ciwy tylko dla niej (zob. Toury 1985a, 1985b). le|y tu mówi o trzech podstawowych przypadkach, które s w istocie przejawami tej Mo|emy zatem powiedzie, |e powy|sze dwa punkty nie tylko otwieraj sensown samej zasady: przestrzeD dyskusji o literaturze tBumaczonej, ale wrcz ka| nam o niej mówi. {adna 1) kiedy polisystem jeszcze si nie skrystalizowaB, to znaczy kiedy literatura jest  mBo­ próba naukowego opisu i wyja[nienia zachowania polisystemu literatury w wymiarach da", trwa proces jej powstawania; synchronicznym i diachronicznym nie mo|e si, moim zdaniem, powie[ bez uznania te­ 2) kiedy literatura jest albo  peryferyjna" (w obrbie du|ej grupy skorelowanych lite­ go faktu. Innymi sBowy, postrzegam literatur tBumaczon nie tylko jako integralny system ratur), albo  sBaba", albo te| przejawia obie te cechy; wchodzcy w skBad ka|dego polisystemu literatury, ale wrcz jako jego najbardziej ak­ 3) kiedy w dziejach literatury nastpuj punkty zwrotne, momenty kryzysowe lub kie­ tywny element. Jak pozycj zajmuje on w ramach polisystemu literackiego i jakie zwiz­ dy tworzy si w niej pewnego rodzaju pró|nia literacka. ki Bcz go z ogólnym repertuarem danej kultury? Sdzc po peryferyjnej pozycji zajmo­ W pierwszym z tych przypadków literatura tBumaczona odpowiada po prostu na wanej przez przekBady w badaniach nad literatur, mo|na pokusi si o stwierdzenie, |e istniejc w mBodszej literaturze potrzeb posBu|enia si odkrytym przez ni wBa[nie permanentny status przekBadów w ramach polisystemu literackiego tak|e jest peryferyj­ lub odnowionym jzykiem literackim w mo|liwie najwikszej liczbie tekstów ró|nego ny: wbrew pozorom nie jest to jednak prawda. To, czy literatura tBumaczona znajdzie si typu, aby uczyni z tego jzyka porczne tworzywo literatury, u|yteczne dla tworzcej w pozycji centralnej czy peryferyjnej, czy pozycja ta wi|e si z nowatorskim ( pierwot­ si spoBeczno[ci odbiorców. Jako |e mBoda literatura nie jest w stanie od razu wypro­ nym") , czy te| zachowawczym ( wtórnym") repertuarem literackim, zale|y od specyficz­ dukowa tekstów nale|cych do wszystkich typów znanych jej twórcom, korzysta z do­ nej konstelacji elementów konkretnego polisystemu, który podlega badaniu. [wiadczeD innych literatur i tym sposobem literatura tBumaczona staje si jednym z jej najwa|niejszych systemów. To samo sprawdza si w drugim wypadku-w wypadku lite­ ratur stosunkowo okrzepBych, których zasoby s jednak ograniczone, a pozycja w szer­ szej hierarchii systemów raczej peryferyjna. W takiej sytuacji literatury na ogóB nie ge­ II neruj tak peBnego spektrum literackich zachowaD (uporzdkowanych w ró|norodne systemy), jakie obserwowa mo|na w przylegBych do nich literaturach wikszych (co Stwierdzenie, |e literatura tBumaczona zajmuje centraln pozycj w polisystemie literac­ z kolei wytwarza wra|enie, |e zachowania te s niezbdne). Literaturom peryferyjnym kim, oznacza, |e bierze ona czynny udziaB w ksztaBtowaniu jdra owego polisystemu: sta­ mo|e te| brakowa pewnych elementów repertuaru, które okazuj si jej pilnie po­ nowi, ogólnie rzecz ujmujc, integraln cz[ nowatorskich sil polisystemu, a wobec tego trzebne, a których nieobecno[ ujawnia si dopiero w konfrontacji z posiadajc je li­ kojarzona bdzie z istotnymi procesami zachodzcymi w historii danej literatury. W ta­ teratur obc. Ów brak mo|e zosta cz[ciowo czy caBkowicie wypeBniony przez litera­ kich sytuacjach nie utrzymuj si zatem ostre podziaBy na pisarstwo  oryginalne" i  tBu­ tur tBumaczon. W takim wypadku na przykBad pewne typy literatury peryferyjnej mo­ maczone", a nierzadko to wBa[nie najwa|niejsi pisarze danego czasu (albo uczestnicy g si w caBo[ci skBada z literatury tBumaczonej. Du|o wa|niejsze jednak jest to, |e ruchu awangardowego, którzy niebawem oka| si wa|nymi pisarzami) tworz njwyra- w konsekwencji owe  sBabe" literatury maj mniejszy potencjaB innowacyjny ni| litera­ zistsze i najwy|ej cenione przekBady. Co wicej, kiedy wyBaniaj si nowe modele literac­ tury wiksze i bardziej centralne, w wyniku czego relacja zale|no[ci ustala si nie tyl­ kie, to przekBad wBa[nie staje si czsto sposobem na poszerzanie literackiego repertu­ ko w systemach peryferyjnych, ale tak|e w samym centrum owych  sBabych" literatur. aru. Poprzez dzieBa obce wprowadza si do literatury rodzimej cechy (zarówno zasady, (Aby unikn nieporozumienia, chciaBbym zaznaczy, |e te literatury mog zaj po­ jak i elementy), które w niej uprzednio nie istniaBy. Bd to przypuszczalnie nie tylko no­ zycj centraln w sposób analogiczny do tego, w jaki systemy peryferyjne mog prze­ we modele rzeczywisto[ci, które zastpuj nieefektywne ju| modele funkcjonujce do­ sun si na pozycj centraln w konkretnym polisystemie. Nie ma tu jednak miejsca tychczas, ale tak|e caBy wachlarz innych cech, takich jak na przykBad nowy (poetycki) na omówienie tej kwestii). 200 201 Miejsce literatury tBumaczonej w polisystemie literackim Itamar Even-Zohar Na póBkuli zachodniej literatury peryferyjne bardzo czsto s to|same z literatu­ kiem zachowywania tradycyjnych gustów. Rozdzwik pomidzy centrum literatury ory­ rami mniejszych narodów, zatem, mimo i| koncepcja ta mo|e si wyda niestrawna, ginalnej i literatur przekBadan mo|e przybiera ró|ne formy. Literatura tBumaczona musimy przyj, |e wewntrz powizanej relacjami grupy literatur narodowych - na zajmujca przez jaki[ czas pozycj centraln i wprowadzajca nowe tendencje mo|e przykBad w grupie literatur europejskich - relacje hierarchiczne zostaBy ustalone od na przykBad utraci kontakt z literatur oryginaln danej kultury, która podlegaBa ko­ samego pocztku. W ramach takiego (makro)polisystemu niektóre literatury przyjBy lejnym zmianom, i w efekcie sta si czynnikiem zachowawczym w stosunku do pew­ pozycj peryferyjn, co oznacza tyle, |e czsto w zasadniczym stopniu uksztaBtowaBy nego staBego repertuaru. Std literatura, która z pocztku miaBa charakter rewolucyj­ si na podstawie modeli literatur obcych. Dla takich literatur literatura tBumaczona jest ny, trwa pózniej jako spetryfikowany système d'antan, nierzadko jeszcze pilnie strze- nie tylko zasadniczym kanaBem importu nowego, modnego repertuaru, ale tak|e przy­ |ony przez rzeczników modeli wtórnych przed wprowadzaniem najmniejszych choby czyn wewntrznych przetasowaD i dostarczycielk alternatyw. Zatem je[li literatury zmian. bogatsze i silniejsze maj mo|liwo[ przejmowania nowinek z obszarów peryferyjnych W tym wypadku czynniki warunkujce pozycj literatury tBumaczonej s, rzecz ja­ w obrbie swoich granic, to literatury  sBabe" mog polega jedynie na towarze impor­ sna, caBkowicie odmienne od tych, które zapewniaj jej miejsce centralne: albo w da­ towanym z zewntrz. nym polisystemie nie nastpuj |adne gwaBtowne zmiany, albo zmiany te nie maj Dynamika polisystemu stwarza punkty zwrotne, czyli takie momenty historyczne, zwizku z interwencjami czy relacjami midzyliterackimi, które materializowaByby si w których ustalone modele trac warto[ dla mBodszych pokoleD. W takich momentach w postaci przekBadów. - a dotyczy to w równym stopniu literatur centralnych - literatura tBumaczona mo|e zaj pozycj centraln. Dzieje si tak tym bardziej, je[li w momencie, w którym na­ stpuje punkt zwrotny, |adna z ofert rodzimego systemu nie jest do zaakceptowania, IV a zatem powstaje swojego rodzaju literacka pró|nia. W takiej pró|ni przenikanie ob­ cych wzorców jest uBatwione, literatura tBumaczona mo|e wic zaj pozycj central­ n. Oczywi[cie w wypadku literatur  sBabych" albo trwajcych w stanie zubo|enia (kie­ Z hipotezy, |e literatura tBumaczona mo|e zajmowa w obrbie polisystemu pozycj dy brakuje ofert literackich z ssiednich lub zbli|onych literatur obcych) ta sytuacja centraln lub peryferyjn, nie wynika, |e zawsze bdzie ona caBkowicie przynale|e do jest jeszcze bardziej wyrazista. jednego z tych dwu obszarów. Literatura tBumaczona jako system sama tak|e podlega stratyfikacji, a z punktu widzenia analizy polisystemowej najcz[ciej obserwacj wszel­ kich zale|no[ci prowadzi si z perspektywy jej centralnej warstwy. Oznacza to, |e pod­ czas gdy jedna z warstw literatury tBumaczonej mo|e przyjmowa pozycj centraln, in­ III ne mog pozostawa caBkowicie na peryferiach. W trakcie powy|szej analizy wskazywa­ Bem na bliskie zwizki midzy kontaktami literackimi i statusem literatury tBumaczonej. Uwa|am, |e jest to zasadniczy aspekt tego zagadnienia. Kiedy wymiana midzy litera­ Stwierdzenie, |e literatura tBumaczona zajmuje w ramach danego polisysytemu pozy­ cj peryferyjn, oznacza, |e stanowi ona system peryferyjny i generalnie posBuguje si turami jest wzmo|ona, wówczas centraln pozycj bd najprawdopodobniej zajmowa wtórnymi modelami literackimi. W takiej sytuacji nie ma ona wpBywu na zasadnicze teksty pochodzce z najwa|niejszej literatury zródBowej. Na przykBad w polisystemie procesy w obrbie polisystemu i ksztaBtowana jest wedle norm ju| skonwencjonalizo­ midzywojennej literatury hebrajskiej, centraln pozycj zajmowaBa niewtpliwie lite­ wanych, ustalonych przez dominujcy typ literatury docelowej. W tym wypadku litera­ ratura tBumaczona z jzyka rosyjskiego, podczas gdy dzieBa tBumaczone z angielskiego, tura tBumaczona staje si istotnym czynnikiem konserwatyzmu. Podczas gdy nowa li­ niemieckiego, polskiego i innych jzyków znajdowaBy si na pozycjach peryferyjnych. teratura oryginalna mo|e rozwija nowe formy i modele, literatura tBumaczona dosto­ Co wicej, poniewa| najwa|niejsze i najbardziej nowatorskie normy przekBadowe po­ sowuje si do norm, które zostaBy niedawno, a czasem nawet w odlegBej przeszBo[ci, wstawaBy w tBumaczeniach z rosyjskiego, przekBady dzieB z innych jzyków dostosowy­ odrzucone przez (nowo) ustalone centrum. Nie wchodzi zatem w pozytywne korelacje waBy si do modeli i norm wypracowanych przez te wBa[nie przekBady. z pisarstwem oryginalnym. Zanalizowany dotychczas w kategoriach operacji polisystemowych materiaB histo- Ujawnia si tu niezwykle ciekawy paradoks: przekBad, dziki któremu w literatu­ rycznyjest zbyt wski, by daBo si na jego podstawie wysuwa daleko idce wnioski co do rze pojawi si mog nowe idee, dzieBa czy cechy charakterystyczne, staje si [rod- szans literatury tBumaczonej na zajcie jakiego[ konkretnego miejsca w polisystemie. 202 203 Miejsce literatury tBumaczonej w polisystemie literackim Itamar Even-Zohar Jednak prace podejmowane na tym polu przez ró|nych badaczy, a tak|e i przeze mnie, miejsca. Je[li jednak trend ów oka|e si zwyciski, wówczas repertuar (kod) literatu­ wskazuj, |e tzw. normalna pozycja literatury przekBadanej znajduje si raczej na pe­ ry tBumaczonej wzbogaci si i zyska now elastyczno[. Okresy wielkich zmian w sys­ ryferiach. To w zasadzie powinno by zgodne z koncepcjami teoretycznymi. Nale|y temie to w istocie jedyne momenty, kiedy tBumacz jest w stanie wyj[ daleko poza re­ zaBo|y, |e |aden system nie mo|e na dBu|sz met pozostawa w stanie  sBabo[ci", pertuar mo|liwo[ci oferowanych mu przez ustalony kod wBasnej kultury i kiedy goto­ w punkcie zwrotnym czy kryzysie, cho nie mo|na caBkowicie wykluczy, |e niektóre wy jest podj prób potraktowania tBumaczonego tekstu w sposób nowatorski. Nale|y polisystemy pozostaj w takim stanie do[ dBugo. Poza tym nie wszystkie polisystemy pamita, |e w pewnych warunkach transfer elementów nieobecnych w kulturze doce­ maj tak sam struktur, a kultury znacznie si midzy sob ró|ni. Oczywiste jest lowej mo|e okaza si niemo|liwy, je|eli stan polisystemu docelowego nie pozwala na choby to, |e kultura francuska, z literatur francusk wBcznie, jest du|o bardziej ry­ wprowadzenie innowacji. Jednak proces stopniowego otwierania si systemu prowadzi gorystyczna ni| wikszo[ innych systemów. Ten fakt, w poBczeniu z centraln pozy­ do zbli|enia midzy poszczególnymi literaturami i w dBu|szej perspektywie umo|liwia cj, jak literatura francuska przez dBugi czas tradycyjnie zajmowaBa w kontek[cie eu­ zaistnienie sytuacji, w której postulat (przekBadowej) adekwatno[ci i wymiar rzeczywi­ ropejskim (czy te| w europejskim makropolisystemie), sprawiB, |e francuska literatura stej ekwiwalencji bd si w znacznym stopniu pokrywa. Tak jest w wypadku literatur tBumaczona zajmuje obecnie wybitnie peryferyjn pozycj. Porównywalna jest sytuacja europejskich, cho w niektórych z nich mechanizmy odrzucenia byBy na tyle silne, |e literatury anglo-amerykaDskiej, podczas gdy literatura rosyjska, niemiecka czy skandy­ zmiany, o których mówi, zaznaczyBy si w nich w bardzo nikBym stopniu. nawska bd w tym wzgldzie przejawia raczej inne wzorce zachowania. Je[li literatura tBumaczona zajmuje pozycj peryferyjn, wówczas zachowuje si oczywi[cie zupeBnie inaczej. W takiej sytuacji gBównym zadaniem tBumacza jest odna­ lezienie dla obcego tekstu najlepszych istniejcych ju| wzorców, w rezultacie czego powstaj nierzadko przekBady o niskim stopniu adekwatno[ci czy te| (jak sam wol to V okre[la) mamy do czynienia z wiksz rozbie|no[ci midzy osignit ekwiwalencj a postulowan adekwatno[ci. Jakie s konsekwencje wynikajce z pozycji zajmowanej przez literatur tBumaczon Innymi sBowy, nie tylko spoBeczno-literacki status przekBadu uzale|niony jest od dla norm, zachowaD i polityki przekBadowej? Jak stwierdziBem wy|ej, ró|nica w zakre­ pozycji, jak zajmuje on w polisystemie, ale tak|e i sama praktyka przekBadowa jest sie zachowaD literackich midzy dzieBem oryginalnym i dzieBem przekBadowym zale­ w du|ym stopniu podporzdkowana tej pozycji. Nawet na pytanie o definicj tekstu tBu­ |y od pozycji przyjtej przez literatur tBumaczon w danym okresie. Kiedy zajmuje maczonego nie mo|na udzieli odpowiedzi a priori w kategoriach ahistorycznych i po- ona pozycj centraln, linie graniczne ulegaj zatarciu, nawet do tego stopnia, |e ka­ zakontekstowych. Kwesti t rozstrzygn nale|y na gruncie operacji rzdzcych poli- tegoria  dziel tBumaczonych" musi zosta rozcignita tak|e na semi- i gwasz-przekla- systemem. Z tego punktu widzenia przekBad nie jest ju| zjawiskiem, którego charakter dy. Uwa|am, |e z punktu widzenia teorii przekBadu takie podej[cie do tych zjawisk jest i granice zostaBy raz na zawsze wyznaczone, ale staje si dziaBaniem zale|nym od rela­ du|o bardziej adekwatne ni| polityka odrzucania ich na podstawie statycznych i ahi- cji istniejcych w konkretnym systemie kulturowym. storycznych koncepcji tBumaczenia. Skoro dziaBalno[ tBumaczeniowa, zajmujc pozy­ [1978/1990] cj centraln, bierze udziaB w procesie tworzenia nowych, prymarnych modeli literac­ PrzekBad Magda Heydel kich, to naczelnym zadaniem dla tBumacza nie jest bynajmniej poszukiwanie w swojej kulturze rodzimej gotowych wzorców, do których przekBad miaBby si dostosowywa. Przeciwnie: w takich przypadkach tBumacz mo|e posun si do przekraczania obo­ wizujcych w tej literaturze konwencji; jednocze[nie szanse na to, |e przekBad bdzie bliski oryginaBowi w sensie adekwatno[ci (innymi sBowy, w sensie odtworzenia domi­ nujcych relacji tekstowych oryginaBu) s wiksze ni| w innych przypadkach. Z punk­ tu widzenia literatury docelowej przyjte normy przekBadowe mog si oczywi[cie oka­ za zbyt obce i zbyt rewolucyjne, a je|eli w trakcie literackich zmagaD tendencja, któ­ r reprezentuje przekBad, zostanie pokonana, to nigdy nie wywalczy on sobie trwaBego

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Itamar Even Zohar Miejsce literatury tłumaczonej w polisystemie literackim (1)
Even Finanse Zdrowe I Skuteczne
Eurythmics Even The?d Times (Were Good Times)
Barry Manilow Even Now
Even Louis
Hakdama Zohar p 4
Hakdama Zohar p 10
Method Man Even If
Hakdama Zohar p 8
Hakdama Zohar p 7
break even analysis
Hakdama Zohar p 3
Even Kredyt Spoleczny
Bon Jovi Hearts Breaking Even
Willis, Connie Even The Queen

więcej podobnych podstron