3703947873

8 WSTĘP nowicie Poznanie Boga, prawo moralne, zapowiedź życia wiecznego”¹. To zrozumiałe, bo jej cel stanowiło wskazanie drogi, która miała zaprowadzić człowieka do Boga i dać mu życie wieczne w „niebie” - to znaczy w stanie najwyższego i ostatecznego szczęścia. Między innymi z tego powodu Ewangelia nie zawierała jakichkolwiek bezpośrednich odniesień do filozofii. Gdy zatem chrześcijaństwo zaczęło niezwykle dynamicznie rozwijać się na terenie Cesarstwa Rzymskiego, gdzie świat postrzegano przez pryzmat pojęć wypracowanych przez filozofię grecką, podjęte zostały próby wyrażenia nauk Chrystusa w języku tej filozofii. Autorzy niektórych z takich prób, świadomi elitarnego charakteru wiedzy filozoficznej (episteme), także objawioną przez Syna Bożego mądrość chrześcijańską (gnosis) uznali za skierowaną przede wszystkim do wąskiego grona wybranych. W ten sposób narodził się gnostycyzm chrześcijański, który swój rozkwit przeżywał w II wieku.

Gnostycyzm w okresie kształtowania się chrześcijaństwa odgrywał znaczącą rolę. We wprowadzeniu do książki Gillesa Quispela czytamy: „Gnoza [...] wziąwszy pod uwagę treść obecnych w niej przekonań i wierzeń, mogła uchodzić za teologię w II i III wieku; co więcej jej zwolennicy widzieli w niej właśnie głębszy czy też wyższy stopień refleksji nad wiarą, a samych siebie uważali za doskonalszych chrześcijan od tych, którzy pozostawali wierni nauczaniu Kościoła. Było to możliwe z tej racji, że i chrześcijanie, i gnostycy posługiwali się podobnymi terminami, pokrewnym sposobem myślenia, odwoływali się do tego samego Pisma Świętego, dociekali sensu i wartości tych samych tajemnic Chrystusa i Kościoła, sakramentów i życia chrześcijańskiego. Dla wielu chrześcijan ta «głębsza» wiara, czyli gnoza, opromieniona tajemniczością prywatnych objawień, ascetyzmem, a zwłaszcza wynosząca ponad tłum zwykłych chrześcijan, mogła być równie pociągająca, jak dzisiaj są niektóre mądrości Wschodu, medytacja transcendentalna czy ogólnie «nowe religie»”².

Od czasów pierwszych chrześcijańskich gnostyków ezoteryzm stanowi nieodłączny składnik europejskiej kultury. O tym, jak znaczący był wpływ gnostycyzmu na zachodnią kulturę pisze między innymi znany polski badacz tej problematyki - Wincenty Myszor: „gnostycyzm odbił się echem w wiekach późniejszych, choć być może nie zawsze w bezpośredniej zależności. Do gnostyków jednak należy zaliczyć manichejczyków, pryscylian, paulicjan, bogomiłów, katarów, wyznawców popularnego panteizmu w XVI i XVII w., niektórych masonów oraz wyznawców współczesnych «kościołów gnostyckich»”³.

Choć zatem przez stulecia chrześcijaństwo kształtowało kulturę Zachodu, to ezoteryzm był w niej także stale obecny. Uczeni badający tę problematykę chętnie posługują się metaforą cienia, aby opisać relacje między ortodoksyjnym chrześcijaństwem a gno-stycyzmem (czy szerzej ezoteryzmem). Robi tak między innymi jeden z wybitniejszych współczesnych badaczy gnozy, Kurt Rudolph. Pisze on — jak sądzę z pewną przesadą: „gnoza jak cień towarzyszyła Kościołowi nigdy nie mógł nad nią całkowicie zapanować, bo

1

   W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, Warszawa 1983, s. 173.

2

   Od wydawcy polskiego, w: G. Quispel, Gnoza, Warszawa 1988, s. 7-8.

3

   W. Myszor, Wprowadzenie do: G. Quispel, Gnoza, Warszawa 1988, s. 12.