3813099363

Przegląd Archeologiczny Vol. 31:1983, pp. 5-46 PL ISSN 079-7138

WŁODZIMIERZ WOJCIECHOWSKI

NEOLITYCZNE GÓRNICTWO DOLNOŚLĄSKICH SERPENTYNITÓW W ŚWIETLE BADAŃ WYKOPALISKOWYCH NA JAŃSKIEJ GÓRZE

NEOLITHIC MINING OF LOWER SILESIAN SERPENTIN TE IN THE JLIGHT OF EXCAVATIONS ON JA SKA GÓRA

Interdyscyplinarne studia nad sposobami i skalą eksploatacji dolnośląskich serpentynitów w młodszej epoce kamienia przeprowadzono w serpentynitowej strefie Ślęży— Raduni, gdzie zlokalizowano i przebadano kopalnię na Jańskiej Górze. Rozpatrując to zagadnienie na szerokim tle porównawczym ustalono, że w czasie trwania na Dolnym Śląsku późnej fazy kultury pucharów lejowatych kopalnia eksploatowana by a przez mieszkańców okolicznych osad (Janówek i Tomice), w których odkryto ślady obróbki serpentynitu. Nie miała ona wówczas większego znaczenia, lecz zaspokajała w dużym stopniu zapotrzebowanie lokalne. Na szerszą skalę wydobywano omawiany surowiec dopiero w czasie trwania późnoneol i tycznej kultury ceramiki sznurowej, kiedy to istniała na Jańskiej Górze nie tylko kopalnia, ale także pracownie kamieniarskie na jej stokach.

WSTĘP

Wykorzystywanie dolnośląskich serpentynitów do produkcji wyrobów kamiennych, głównie toporów, poświadczają znaleziska pozyskiwane już na przełomie XIX i XX wieku, przy czym były to głównie topory tzw.ślę-źańskie¹, określane niekiedy także jako topory „sobót-czańskie”², a wchodzące w skład inwentarza późno-neolityczncj kultury ceramiki sznurowej. Topory te opracowane stosunkowo dokładnie pod kątem ich klasyfikacji typologicznej i chronologicznej, uznane za regionalny wytwór śląski (ściślej dolnośląski), wiązane były z istniejącymi prawdopodobnie w rejonie szeroko rozumianego masywu Ślęży, lecz nie odnalezionymi, pracowniami kamieniarskimi bazującymi na występującym w tym regionie surowcu³ określanym jako serpentynit, a nagminnie też niesłusznie jako serpentyn⁴. Toporki te pozyskiwano najczęściej w postaci znalezisk luźnych (powierzchniowych) i nikt ani przypadkowo, ani w wyniku planowych badań poszukiwawczych nic natrafił na pozostałości pracowni kamieniarskich lub nie budzących wątpliwości miejsc pozyskiwania surowca.To zapewne sprawiło, że poza stwierdzeniem faktu, iż poszczególne okazy wykonane są z serpentynitu (serpentynu), nie podejmowano dotąd szerszych badań nad lokalizacją miejsc pozyskiwania tego surowca, techniką jego eksploatacji, miejscami obróbki czy wreszcie dystrybucją surowca bądź gotowych wyrobów serpentynitowych⁵. Ogólnikowe stwierdzenia, że wyroby te (obok innych sporadycznie napo-

długości włókien zwany azbestem) oraz lizardyt; są minerałami wtórnymi, powstającymi głównie przez przeobrażenie oliwinów lub piroksenów rombowych, rzadziej innych minerałów magnezowych; tworzą zbite i masywne skały zwane serpentynitami. Tak więc serpentynit to skała metamorficzna składająca się głównie z minerałów grupy serpentynów, zwłaszcza antygorytu; zawiera też relikty pierwotnych minerałów magmowych: oliwin, hornblendę, piroksen i inne; zbity, zwykle zielony w różnych odcieniach, często poprzecinany białymi żyłami magnezytu lub talku; powstaje przez przeobrażenie ultrazasadowych skał magmowych: dunitów, pery-dotytów i piroksenitów. Neolityczne narzędzia wykonane więc są z owej metamorficznej skały, na którą jedynie składają się (obok innych) minerały grupy serpentynów. Por. chociażby: Encyklopedia powszechna PWN, t. 4, Warszawa 1976, s. 168.

⁵ Pomimo że topory te koncentrują się wyraźnie na terenie lessów dolnośląskich między Oławą i Bystrzycą, to w skali chociażby tylko dorzecza górnej Odry wykazują one duży rozrzut zamykający się odległością ponad 100 km tak w górę, jak i w dół tej rzeki, przy czym drugie wyraźne skupisko obserwujemy w rejonie Raciborza i Głubczyc (Machnik 1979, s.360, ryc.219).

1

   Klasyczne okazy toporów ,,ślężańskich^,ł publikuje Mer-tins 1904, s.23, ryc.74, 75. Por. także Buchvaldek 1978, s.51, ryc.7 (drugi od lewej w górnym rzędzie).

2

   Terminu tego używa np. B.Kostrzewski 1949, s.253, mapka V, s.256, a ostatnio obydwa określenia stosuje Jażdżewski 1981, s.263.

3

   W literaturze polskiej opracowania takiego dokonał Smutek 1950, s. 156-159. Na okolice Ślęży jako na centrum ich produkcji wskazywano już znacznie wcześniej, por. Romer 1875, s.35.

4

   Utożsamianie serpentynitu z serpentynem jest nieporozu

5

mieniem. Serpentyny to grupa minerałów: hydrokrzemiany magnezu Mg₆ [(OH)₈Si₄0 ]; krystalizują w układzie jednoskośnym, zwykle w postaci mikrokrystalicznych skupień; są zielonkawe w różnych odcieniach; rozróżnia się 3 odmiany strukturalne: blaszkowaty antygoryt, włóknisty chryzotyl (w wypadku znacznej