5973829413

Dawid Zieliński

BIELSCY PROTESTANCI -OBYWATELE CZY KONSUMENCI?

1.    Wstęp

Dlaczego akurat protestanci? Obecność protestantów dla miasta, w całej jego historii była bardzo ważna. Badając strukturę mieszkańców miasta, nie sposób pominąć tej „garstki" ludzi, którzy dziś stanowią niespełna dwa procent ogółu bielsz-czan, ale zarazem tych, bez których historia i losy miasta, potoczyły by się z pewnością zupełnie inną drogą. To oni bowiem w znacznej mierze przyczynili się do rozwoju miasta i wpłynęli na jego obecny kształt. Wielu z nich tworzyło miejską elitę, było posiadaczami fabryk, przyczyniało się do budowy szkół i rozwoju edukacji w mieście. Dlatego postanowiłem sprawdzić, czy obecnie coś zostało w nich z ducha dawnych czasów. Czy nadal są obywatelscy i czy ich postawy są zasadniczo odmienne od reszty mieszkańców.

2.    Zawiłe losy dwumiasta

Na wstępie warto zaznaczyć, iż Bielsko-Biała jeszcze niewiele ponad 50 lat temu traktowane było jako dwa oddzielne miasta, miasta „wiecznego pogranicza", które w różnych epokach należały do różnych państw. Bielsko założone zostało na początku XIV w. Pierwsze wzmianki o nim datowane są na rok 1312. W 1327 roku Bielsko należało wraz z całym Śląskiem Cieszyńskim do Królestwa Czeskiego, a od 1526 do 1918 roku było własnością monarchii habsburskiej. Historia Białej zaczyna się znacznie później, dopiero w połowie XVI w. Powstała jako osada tkaczy na drodze z Lipnika do Bielska. W 1613 roku Biała została wydzielona jako samodzielna gmina, a w 1723 roku król August II Mocny przyznał jej prawa miejskie. Biała odmiennie niż Bielsko, od początku swego istnienia aż do I rozbioru w 1772 r. znajdowała się w granicach polskich.

Od początku oba miasta były zamieszkiwane przez znaczną ilość protestantów, którzy pojawili się na tych terenach niedługo po wystąpieniu Lutra (1517 rok).

Ich obecność, etos pracy i zaradność przyczyniły się do rozwoju miast. Pierwsza gmina ewangelicka powstała w Bielsku w 1550 roku, duszpasterzem został Matchiaz Richter, pochodzący z Dolnego Śląska, a wyświęcony w Wittenberdze. Gmina rozwijała się bardzo pomyślnie aż do rozpoczęcia kontrreformacji. W miarę nasilania się represji wobec innowierców w cesarstwie austriackim w 1660 roku ewangelicy zostali zmuszeni do oddania swego ostatniego kościoła. Stopniowo starano się utożsamić protestantów z wszystkim, co złe i zepsute. Dobrym przykładem jest list wikarego bielskiego Jaromina, w którym pisał: „Miasto Bielsko jest matką luterskiej herezji, jaskinią zepsucia (...) Miasto to ma radę miejską, wielu mieszkańców i liczną młodzież, ma ono też swego pana, obrońcę całego zepsucia, jaśnie oświeconego Juliusza Sunegha. Wszyscy oni są okropnymi kacerzami. Pan sprowadza na złą drogę radę miejską rada miejska lud, lud swoja młodzież (...)"' Próbowano się ich pozbyć. W tym celu ściągnięto w 1669 r. jezuitów, by zwalczali owych „heretyków”.

Prześladowania ewangelików zmusiły ich do odbywania tajnych nabożeństw. Początkowo odbywały się w okolicznych dworach, a później z powodu zakazu przeniesiono je na leśne polany, gdzie były odbywane często pod osłoną nocy. Na te leśne modły przybywano w przebraniach, często z różnych krajów: między innymi Polski, Węgier czy Słowacji.

Protestanci byli mocną i liczną grupą w Bielsku, co pomogło im przetrwać okres prześladowań. Co istotne, okres ten z pewnością przyczynił się do jeszcze większej konsolidacji grupy w obliczu zagrożenia. Za każdym razem, gdy tracili kościół lub szkołę, nie chowali głowy w piasek, lecz myśleli nad sposobem odzyskania lub odbudową utraconego mienia, co też często czynili.

Z czasem tolerancja wyznaniowa rosła. Wyznanie przestawało być wyznacznikiem pozycji społecznej, ważny natomiast stał się status majątkowy. Kraje europejskie przeżywały „rewolucję przemysłową", co pozytywnie odbiło się na pozycji bogatych protestanckich bielszczan, a fakt, że spora część z nich stanowiła bielską elitę, zarówno kulturalną jak i polityczną jeszcze bardziej wzmacniał ich pozycje. Bielsko, które słynie, a przynajmniej słynęło, z przemysłu włókienniczego, w znacznej mierze zawdzięcza to tym niechcianym heretykom, gdyż w dużej mierze do nich należały cechy sukiennicze, a później fabryki, których największy rozkwit wiąże się z epoką napoleońską w której Bielsko słynące z doskonałej jakości sukna zbijało fortunę na zamówieniach dla armii austriackiej. Zarobione pieniądze zgodnie z regułą przeznaczali na inwestycje, rozwijali swoje zakłady, przyczyniali się również do rozwoju i rozbudowy miasta.

Jak już wcześniej wspomniałem Biała, powstała znacznie później niż Bielsko, a dodatkowo znajdowała się w granicach Polski, co wpływało na inny stosunek do nowego wyznania. Mieszkańcy Białej cieszyli się większą swobodą wyznania niż ich sąsiedzi, a to za sprawą traktatu warszawskiego z 1768 roku, stanowiącego o równouprawnieniu wyznań. Traktat ten został uznany przez Austriaków w układzie rozbiorowym z 1772 roku. W 1781 roku w Białej powstał drewniany kościół, którego pastorem został Jan Mi-zia. Rok później zbudowano także szkołę ewangelicką, a w 1787 roku na wniosek władz krajowych miała ona służyć także dzieciom katolickim. Rozwój gminy był znacznie mniej skrępowany. Takimi przywilejami mieszkańcy Bielska mogli cieszyć się dopiero od 1861 roku, do tego czasu byli zaledwie tolerowani, mimo że stanowili jednąz liczniejszych i bardziej wpływowych grup w mieście. Mieszkańcy Białej nie odstawali zbytnio w poziomie zorganizowania i inwestycji od swych sąsiadów z Bielska. Również dbali o swą odrębność kulturową wzmacnianie gminy wyznaniowej, budowę szkół i fabryk.

Bielsko i Biała w okresie międzywojennym przynależały do Polski. Były to miasta zdecydowanie zróżnicowane pod względem kulturowym. Jeszcze w 1921 roku Bielsko zamieszkiwane było w 61,9% przez ludność pochodzenia niemieckiego, 14% stanowili Żydzi, Polacy stanowili zaledwie 24,1% ogółu mieszkańców². Niemcy byli wówczas warstwą ciąg dalszy na str. 20-22

Artes liberales

9