6628926682

14 SYLWIA SKUZA

Z materiałów etnograficznych wynika, że wśród Słowian powszechne było wierzenie w „złe oczy”; kto je posiadał, samym spojrzeniem ściągał na innych nieszczęście. Jeszcze większą siłę miało zawistne słowo, kto je posiadał, samym spojrzeniem ściągał na siebie nieszczęście⁹. Przysłowia związane z wierzeniem o rzucaniu uroków za pomocą „złego spojrzenia”, „złego oka” są liczne w paremiach polskich, ale stwierdzają tylko fakt istnienia złej magii:

„Mieć złe oczy”.

„Oko jego kieby żmija: na co spojrzy, to zabija”.

„Taka złośliwa, że gdyby spojrzała na mleko, toby się zwarzyło”.

„Złe ocy: na kogo spojrzy, tego urocy”.

Przysłowia włoskie z kolei, mówiąc o „złym oku” podają od razu sposoby, jak z taką magią walczyć:

Occhio, malocchio, prezzemolo e finocchio (Oko, złe oko, pietruszka i koper włoski), Uocchie e maluocchie e furticielle alfuocchie: schiatta la mmidia e crepanoee maluocchie. Zaklęcie w dialekcie neapolitańskim odczyniające zły urok i złe oko, istniejące do dziś w formie przysłowia.

Co folio d’olia ogni małe va via (Olej z oliwy przepędzi wszelkie zło) przysłowie nawiązuje do najbardziej znanego we Włoszech sposobu pozbycia się złego uroku, nawiązuje do rytuału, w którym do naczynia wypełnionego wodą wlewa się olej i za pomocą magicznej formuły zatapia się złe oko (jakie symbolizuje okrągła kropla oleju) w wodzie.

Włosi istotnie wypracowali nie tylko magiczne formuły broniące przed rzucaniem złego uroku, ale także wiele gestów mających bronić przed złym czarem: „Palce, rozstawione widłowato naprzód, chronią dzisiejszego wieśniaka włoskiego od uroku, rzucanego »złem okienne Wiek XVI na południu Europy - mówił w XIX wieku prof. Kazimierz Morawski — był klasycznym wiekiem zabobonu i czarów”¹⁰.

2. Gest, słowo i ich magiczna moc utrwalona i zachowana w przysłowiach i powiedzeniach ludowych

Siła słowa znana była od wieków, miała ona ogromną moc sprawczą; mogło ono być przekleństwem, nierzadko powodującym śmierć: „Bodaj cię zły wiatr owionął”^{1 2}. Mogło być także dowodem niewinności, zaklęciem, będącym ostatecznym dowodem prawdomówności: „Niech w ziemię wrosnę”. „Niech mnie ziemia pochłonie (pogrzebie)"¹².

1

⁹    Tamże, s. 184.

¹⁰    Tamże, s. 269.

2

   Pogłos zabobonu o morowym powietrzu.

¹²    J. Krzyżanowski, Nowa księga przysłów polskich, t. II, Warszawa 1970, s. 869. Zwrot jest pogłosem dawnej przysięgi na ziemię.