Ma"gorzata Taraszkiewicz
www.dashofer.pl
Metody aktywizujÄ…ce
proces uczenia si´,
czyli jak uczyç lepiej.
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
Copyright © 2002
ISBN 83-88285-66-1
Wydawnictwo Verlag Dashöfer Sp. z o.o.
Ul. Huculska 6, 00-730 Warszawa
Tel. [phone], fax. [phone]
www.dashofer.pl
Redaktor odpowiedzialny: Agnieszka Kukie"a
e-mail: [e-mail]
Opracowanie edytorskie i korekta: Magdalena Krawczyk
Wszelkie prawa zastrzeÅ»one, prawo do tytu"u i licencji jest w"asnoĘciÄ… Dashöfer Holding Ltd. Kopio-
wanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie ca"oĘci lub fragmentów niniejszej publikacji, równieŻ na
noĘnikach magnetycznych i elektronicznych bez zgody Wydawcy jest zabronione. Ze wzgl´du na sta"e
zmiany w polskim prawie oraz niejednolite interpretacje przepisów Wydawnictwo nie ponosi
odpowiedzialnoĘci za zamieszczone informacje.
www.dashofer.pl 2
Copyright © Verlag Dashöfer
INFORMACJE O AUTORZE
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
INFORMACJE O AUTORZE:
Ma"gorzata Taraszkiewicz  psycholog edukacyjny, trener, autorka ksiąŻek i mate-
ria"ów edukacyjnych.
Autor projektu i redaktor pakietu  Europa na co dzieł
 . Koordynator i trener progra-
mu  Nowa Szko"a . Autor projektu i redaktor pakietu  Nowa Szko"a . Autor wielu
programów szkoleniowych dla nauczycieli (m.in. autorski program pt.  Profesor.
NLP w nauczaniu i wychowaniu ). Autorka ksiąŻek m.in.  KsiąŻki warte czytania
dzieciom ,  Jak uczyç lepiej, czyli Refleksyjny Praktyk w Dzia"aniu ,  Nowa Szko"a
 wspieranie kariery ucznia ;  Jak uczyç lepiej, czyli szko"a pe"na ludzi .
Wspó"autorka: pakietu  Europa na co dzieł
 ;  Reforma w szkole (cz. 1-8 materia"y
na p"ytach CD ukazujÄ…ce si´ od 1999 roku) oraz  Skuteczne zarzÄ…dzanie szko"Ä… pod-
stawowÄ… i gimnazjum .
Od 1999 roku zwiÄ…zana z GazetÄ… SzkolnÄ…, gdzie aktualnie jest zast´pcÄ… redaktora
naczelnego. Publikuje artyku"y w czasopismach o tematyce edukacyjnej oraz bizne-
sowej, takŻe dla tych dwóch grup  edukacji i biznesu, projektuje i prowadzi treningi
i warsztaty z zakresu m.in. komunikacji, kreatywnoĘci, asertywnoĘci i rozwoju oso-
bistego.
W wolnych chwilach wspiera starszÄ… córk´ Zuzann´ (która koÅ‚
czy studiowanie filo-
zofii) oraz wspiera rozwój i kreatywnoĘç dwóch m"odszych  Zosi i Marysi, które
razem nie majÄ… jeszcze 6 lat.
E-mail: [e-mail]
WYKAZ PIKTOGRAMÓW:
Uwaga
Problem
N
Zasady, wskazówki, zalecenia
Definicja
www.dashofer.pl 3
Copyright © Verlag Dashöfer
SPIS TREÂCI
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
SPIS TREÂCI:
1. Wielka rozgrzewka
1.1. Propozycja:  15-minutowy MENEDÚER
1.2. Organizacja przestrzeni edukacyjnej
1.2.1. Wymiar metodyczny czyli jakÄ… metodÄ…/jakimi metodami b´dzie
realizowana lekcja
1.2.2. Wymiar mentalny czyli jak wywo"ujesz odpowiedni stan
gotowoĘci do uczenia si´ na konkretnej lekcji
1.2.3. Wymiar interpersonalny czyli jak nawiÄ…zujesz kontakt z uczniami
1.2.4. Wymiar architektoniczny czyli jak budujesz sytuacje edukacyjne
w sensie aranŻacji klasy
1.3. Uczysz tak, jak myĘlisz, Å»e naleÅ»y uczyç
1.4. PrzygotowujÄ…c si´ do lekcji  START!
1.5. Cel
1.6. Metoda
1.6.1. Wybór strategii przekazywania wiedzy lub çwiczenia umiej´tnoĘci
1.6.2. Materia"y
1.7. Otwieranie sytuacji edukacyjnej  w klasie
1.7.1. Jak przekaÅ»esz uczniom cel i sens uczenia si´ tego, co planujesz
im przekazaç?
1.7.2. Jak przygotujesz dobry start?
1.7.3. Czy jesteĘ przygotowany na dodatkowe zdarzenia edukacyjne?
1.8. Zamykanie sytuacji edukacyjnej  w klasie
1.8.1. Ewaluacja pracy uczniów
1.8.2. Ewaluacja w"asnej pracy
1.9. PomyĘl: JAK MOÚNA ZROBIå TO LEPIEJ?
2. Metody aktywne w szkole
3. Budowa scenariusza pracy do wybranej metody
4. Wskazówki do pracy wybraną metodą
4.1. Wyk"ad
4.2. Pytania i odpowiedzi
4.3. Dyskusja
4.4. Czytanie
4.5. Obserwacja
4.6. Gry dydaktyczne
4.7. Granie ról
4.8. Drama
4.9. Symulacja
4.10. Analiza przypadku
5. WaŻne pytanie na zakoł
czenie
www.dashofer.pl 4
Copyright © Verlag Dashöfer
WIELKA ROZGRZEWKA
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
1. WIELKA ROZGRZEWKA
1.1. Propozycja:  15-minutowy MENEDÚER
Proponowane tu wst´pne çwiczenia, czyli  wielka rozgrzewka sÄ… wst´pem do cz´Ä˜ci
w"aĘciwej, czyli projektowania lekcji b´dÄ…cej istotnym elementem reÅ»yserii dydak-
tycznej.
Cz´Ä˜ç pierwsza zajmie na pewno nieco czasu, ale jest konieczna do  zebrania danych ,
które przydadzÄ… si´ w czasie projektowania juÅ» konkretnej lekcji, na konkretny temat.
Pisz´ dalej o tym jak waÅ»na jest rozgrzewka dla wszelkich dzia"aÅ‚
cz"owieka. W tym
wypadku rozgrzewamy nasze myĘlenie i poruszamy wyobraÄ™ni´ pedagogicznÄ…, aby
wybraç najw"aĘciwszy sposób aktywizacji uczniów, w ramach dost´pnych nam Ęrod-
ków oraz posiadanych umiej´tnoĘci i kompetencji.
Proponowana rozgrzewka nosi tytu"  15-minutowy menedŻer  bo tyle wystarczy
czasu na zaprojektowanie lekcji... po nabraniu wprawy. Na początku oczywiĘcie
moÅ»e to potrwaç nieco d"uÅ»ej.
ZAPAMIóTAJ:
Uczyç to znaczy organizowaç przestrzeÅ‚
edukacyjnej aktywnoĘci dla uczniów.
Chodzi tu o przestrzeł
zarówno w wymiarze metodycznym, jak i mentalnym (tzn.
wywo"ywaç odpowiedni stan gotowoĘci do uczenia si´) oraz takÅ»e osobistym (kon-
takt interpersonalny) i architektonicznym.
1.2. Organizacja przestrzeni edukacyjnej
1.2.1. Wymiar metodyczny czyli jakÄ… metodÄ…/jakimi metodami
b´dzie realizowana lekcja
PoniŻej wymieniona jest lista 16 metod nauczania.
Wyk"ad, czytanie, pisanie, pytania i odpowiedzi, dyskusja, obserwacja (pokaz/
demonstracja), gry dydaktyczne, granie ról, drama, symulacja, analiza przypadków,
karty dydaktyczne, organizacja graficzna (np. mapy mentalne), metody kreatywne,
metody zintegrowane, çwiczenia.
Wpisz w odpowiednie rubryki metody, którymi pos"ugujesz si´:
swobodnie rzadko wcale
www.dashofer.pl 5
Copyright © Verlag Dashöfer
WIELKA ROZGRZEWKA
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
Jak uzasadnisz ten stan rzeczy?
Pe"na swoboda w korzystaniu z wielu metod aktywizujÄ…cych procesy uczenia si´
uczniów pozwala na odpowiednie zaprojektowanie przebiegu lekcji (w Ęwietle posta-
wionego celu dydaktycznego bÄ…dÄ™ wychowawczego) i maksymalne wykorzystanie
w"aĘciwoĘci okreĘlonej metody.
Pos"ugiwanie si´ jednÄ… bÄ…dÄ™ niewielkim repertuarem metod:
 wywo"uje zjawisko monotonii metodycznej;
 moÅ»e wywo"ywaç zjawisko  kolizji edukacyjnych z niektórymi uczniami
i w efekcie  wycinanie ich z pola szkolnego sukcesu;
 moÅ»e utrudniaç osiÄ…ganie oczekiwanych rezultatów edukacyjnych (np. wyk"ad nie
przyniesie oczekiwanych zmian postaw uczniów w takim stopniu jak gorąca
dyskusja, granie ról lub drama  chyba Å»e nauczyciel ma charyzm´).
Wykonaj çwiczenie nr 1. (poniÅ»ej).
Potem wróç do wykonanej przez ciebie listy metod uÅ»ywanych  rzadko lub  wcale .
Zastanów si´ nad tym
a) jaki typ doĘwiadczeł
akcentujesz na lekcjach?
b) jakich doĘwiadczeł
dostarczasz zbyt ma"o lub wcale?
Jaki wniosek p"ynie stÄ…d dla twojej praktyki nauczania?
åWICZENIE 1. CZEMU  S¸UÚY OKREÂLONA METODA?
Zastanówmy si´ czemu  s"uÅ»y okreĘlona metoda? JeĘli chcesz, uzupe"nij podane
sugestie po swojemu.
1. Wyk"ad  Żeby uczeł
pozna" kontekst danego zagadnienia, dla wprowadzenia,
zreferowania i podsumowania wi´kszych partii materia"u.
2. Czytanie  Żeby uczeł
umia" czytaç ze zrozumieniem oraz by poznawa" róŻne
zagadnienia przedstawiane w formie pisanej oraz róŻne sposoby wypowiadania
si´ na piĘmie.
3. Pisanie  Żeby uczeł
umia" w"aĘciwie i w rozmaity sposób wyraÅ»aç swoje myĘli
oraz pozna" i umia" stosowaç zasady poprawnego pos"ugiwania si´ j´zykiem
pisanym.
www.dashofer.pl 6
Copyright © Verlag Dashöfer
WIELKA ROZGRZEWKA
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
4. Dyskusja  Żeby uczeł
umia" przedstawiaç, broniç i korygowaç w"asne stano-
wisko oraz doĘwiadczy" rozmaitoĘci poglądów i ocen na okreĘlony temat.
5. Pytania i odpowiedzi  Żeby uczeł
umia" si´ dziwiç, zadawaç pytania i dociekaç
oraz poszukiwaç odpowiedzi (co stanowi konieczny punkt wyjĘcia do wszelkiego
uczenia si´).
6. Pokaz, demonstracje  Żeby uczeł
pozna" za pomocą zmys"ów, zobaczy" na
w"asne oczy, dotkną", posmakowa"... pewien wycinek opowiadanej rzeczywistoĘci
w myĘl zasady  zobaczyç to uwierzyç .
7. Gry dydaktyczne  Żeby uczeł
pozna" i doĘwiadczy" róŻnych strategii dzia"ania
w sytuacjach paraŻyciowych.
8. Granie ról  Żeby uczeł
rozumia" struktur´ i dynamik´ roli, doĘwiadczy" okreĘ-
lonych sytuacji, emocji, uczuç, relacji.
9. Drama  Żeby uczeł
doĘwiadczy" i przeŻy" okreĘlone stany, sytuacje, problemy;
poczu", przeŻy" je na w"asnej skórze.
10. Symulacje  Żeby uczeł
trenowa" okreĘlone umiej´tnoĘci w bezpiecznym kon-
tekĘcie sytuacji szkoleniowej, zanim wykorzysta je w prawdziwym Życiu.
11. Analiza przypadku  Żeby uczeł
uczy" si´ na doĘwiadczeniach innych
12. Karty dydaktyczne  Å»eby wiedzia" co/jak/kiedy ma robiç; zna" algorytm samo-
dzielnego dzia"ania/uczenia si´.
www.dashofer.pl 7
Copyright © Verlag Dashöfer
WIELKA ROZGRZEWKA
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
13. Organizacja graficzna  (mapy mentalne, linie czasu)  Żeby uczeł
nauczy" si´
tworzenia  obrazów myĘli i myĘlenia w kategoriach procesów i chronologii.
14. Metody kreatywne  twórczego rozwiązywania problemów  Żeby uczeł
posze-
rza" pole moŻliwoĘci i horyzonty wyobraęni.
15. åwiczenia  Å»eby uczeÅ‚
poprzez praktyk´ dochodzi" do sprawnoĘci w okreĘlo-
nym wycinku lub dziedzinie.
16. Metody zintegrowane  (tzw. metoda projektu) wykorzystujÄ…ce w skumulowany
sposób za"oŻenia i efekty edukacyjne róŻnych metod do realizacji d"ugofalowej
akcji dydaktycznej oraz takŻe dla umoŻliwienia doĘwiadczenia wspó"pracy grupowej.
WybierajÄ…c metod´ nauczania kierujemy si´ nast´pujÄ…cymi kryteriami:
kryteria
wyboru
 czas, jakim dysponujemy;
 zróŻnicowane doĘwiadczenia i wiedza uczniów;
 efekt, który chcemy osiÄ…gnÄ…ç (wiedza, umiej´tnoĘci praktyczne, zmiana postaw);
 osobiste preferencje nauczyciela.
ZAPAMIóTAJ!
Warto tu dodaç iÅ» niemal kaÅ»dy problem edukacyjny moÅ»na rozwiÄ…zywaç dowolnÄ…
metodą! (OczywiĘcie pod warunkiem mistrzowskiego opanowania tej metody przez
nauczyciela).
KaŻda metoda jednak uczy uczniów w inny sposób, nieco inaczej dociera i buduje
doĘwiadczenie, odnosi si´ do nieco innych zasobów umiej´tnoĘci. Dlatego waÅ»na jest
róŻnorodnoĘç metodyczna w codziennej praktyce szkolnej. Ponadto metody per se
uczÄ… sposobów uczenia si´  modelujÄ…c je.
www.dashofer.pl 8
Copyright © Verlag Dashöfer
WIELKA ROZGRZEWKA
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
1.2.2. Wymiar mentalny czyli jak wywo"ujesz odpowiedni stan
gotowoĘci do uczenia si´ na konkretnej lekcji
PoniŻej wymieniona jest lista kilku sposobów wywo"ywania odpowiednich stanów.
Zadawanie pytał
rozbudzajÄ…cych ciekawoĘç, zainteresowanie i koncentracj´ na
temacie (tzw. rozgrzewki intelektualno-emocjonalne), wykorzystywanie çwiczeÅ‚

 gimnastyki mózgu (kinezjologia edukacyjna), przedstawianie korzyĘci praktycz-
nych (zastosował
danej wiedzy dla codziennego Życia uczniów), ukazanie korelacji
z innymi przedmiotami nauczania, rozgrzewki do okreĘlonej metody nauczania
zaplanowanej do wykorzystania na lekcji (lub ciÄ…gu lekcji), wykorzystywanie
odpowiedniej muzyki, wizualizacji itd.
Wpisz w odpowiednie rubryki metody, którymi pos"ugujesz si´:
swobodnie rzadko wcale
Jak uzasadnisz ten stan rzeczy?
Wydaje si´, iÅ» temat rozgrzewek, czyli wprowadzania ucznia (jego  g"owy, ducha
i cia"a ) w odpowiedni stan sprzyjający wykonywaniu okreĘlonych zadał
dydaktycz-
nych jest najlepiej rozpoznany na lekcjach wychowania fizycznego. Wprowadzanie
uczniów w stan psychofizyczny odpowiedni do uczenia si´ to jak uruchamianie w"aĘ-
ciwego programu. Kiedy dobrze rozgrzejemy mi´Ä˜nie, wykonywane póęniej ewolucje
sÄ… "atwiejsze i bardziej bezpieczne.
 Mi´Ä˜nie uczenia si´ : umys", wyobraÄ™nia, pami´ç, uwaga... takÅ»e potrzebujÄ… roz-
grzewki, aby wejĘç na w"aĘciwy poziom funkcjonowania!
www.dashofer.pl 9
Copyright © Verlag Dashöfer
WIELKA ROZGRZEWKA
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
1.2.3. Wymiar interpersonalny czyli jak nawiÄ…zujesz kontakt z uczniami
PoniŻej wymienionych jest kilka róŻnych ról, w jakich nauczyciel moŻe funkcjo-
nowaç jako osoba przekazujÄ…ca wiedz´ i kszta"cÄ…ca umiej´tnoĘci ucznia.
Jakie jest zatem twoje wyobraÅ»enie o pe"nionej roli zawodowej? Czujesz si´ jak:
ekspert-straÅ»nik wiedzy, mentor, trener, s´dzia, przewodnik, opiekun, interpretator
Ęwiata, reŻyser sceny edukacyjnej?
ZnajdÄ™ dla siebie to najw"aĘciwsze okreĘlenie i zastanów si´ porzÄ…dnie, co to
naprawd´ znaczy dla twoich relacji z uczniami. Jest to waÅ»ne, gdyÅ» kreuje twojÄ…
prywatnÄ… wizj´ sytuacji uczenia si´, okreĘla to, kim jesteĘ, identyfikuje twoje
wartoĘci i przekonania, umiej´tnoĘci i wp"ywa na twoje zachowanie i okreĘla
potencjalne strefy sukcesów i poraŻek!
Wpisz w odpowiednie rubryki role, w których dzia"asz najcz´Ä˜ciej:
najcz´Ä˜ciej rzadko wcale
WyobraŻenie twojej roli zawodowej i funkcjonowanie zgodnie z nią determinuje
charakter twoich relacji z uczniami, np. pole swobody uczniów na  brak wiedzy , na
ich pytania, na sposób oceniania... A takŻe determinuje zakres pomocy edukacyjnej,
której jesteĘ gotów udzieliç uczniowi. To takÅ»e okreĘla bezpoĘrednio zasi´g odpowie-
dzialnoĘci za wyniki uczenia si´ twoich uczniów.
Spróbuj opisaç doĘwiadczenia uczniów wyniesione z kontaktu z tobÄ….
www.dashofer.pl 10
Copyright © Verlag Dashöfer
WIELKA ROZGRZEWKA
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
1.2.4. Wymiar architektoniczny czyli jak budujesz sytuacje edukacyjne
w sensie aranŻacji klasy
PoniŻej wymienione są dwa g"ówne sposoby aranŻacji przestrzeni w klasie.
Klasyczny uk"ad "awek (stolików) + katedra nauczyciela lub stoliki mobilne
umoŻliwiające ich zestawianie w róŻne konfiguracje.
Ale na aranÅ»acj´ klasy wp"ywa takÅ»e wyposaÅ»enie w dost´pne i mobilne pomoce
takie jak: tablica z papierem ( flip chart ), rzutniki do folii, okreĘlone eksponaty,
plakaty tematyczne, mapy oraz wolna przestrzeł
na Ęcianach umoŻliwiająca
wywieszanie wykonanych prac.
Czy klasa w której uczysz, spe"nia kryterióa pomieszczenia elastycznego  dającego
si´ dostosowaç do róŻnych potrzeb i metod pracy?
Spróbuj podsumowaç moÅ»liwoĘci i ograniczenia wynikajÄ…ce z takiego stanu rzeczy.
moŻliwoĘci ograniczenia
1.3. Uczysz tak, jak myĘlisz, Å»e naleÅ»y uczyç
Na twój poglÄ…d o nauczaniu sk"adajÄ… si´:
 znane ci i akceptowane przez ciebie koncepcje dydaktyczne, które opisują jak
w"aĘciwie uczyç uczniów (a z zasadzie twój  model tych koncepcji i faktyczny
poziom kompetencji w tym zakresie);
www.dashofer.pl 11
Copyright © Verlag Dashöfer
WIELKA ROZGRZEWKA
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
 znane ci i akceptowane przez ciebie teorie wychowania, które opisują jak w"aĘciwie
oddzia"ywaç wychowawczo na uczniów (a w zasadzie twój prywatny  model dziecka,
twoje poczucie odpowiedzialnoĘci w tym zakresie, przypisanie sobie sprawstwa
i faktyczny poziom kompetencji w radzeniu sobie z konkretnymi problemami);
 znane ci, akceptowane i wykorzystywane koncepcje psychologiczne, na pod-
stawie których budujesz funkcjonalnÄ… wiedz´ na temat: jak  dzia"a cz"owiek
(uczeł
) i jak si´ rozwija  w konkretnych przedzia"ach wiekowych;
 znane ci, akceptowane i wykorzystywane w praktyce koncepcje socjologiczne
(a w zasadzie twój poziom kompetencji w rozumieniu i budowaniu procesów
grupowych).
1.4. PrzygotowujÄ…c si´ do lekcji  START!
Wybierasz temat z katalogu tematów programu swojego przedmiotu. To oczywiste, wybór tematu
funkcjonujesz w pewnej opisanej rozmaitymi dokumentami rzeczywistoĘci i masz
okreĘlony program do zrealizowania. Musisz go zrealizowaç to jasne, ale moÅ»esz go
zrealizowaç przecieÅ» w sposób dowolny i sensowny z uwzgl´dnieniem stanu i moÅ»li-
woĘci uczniów. Sposób realizacji to pole do popisu dla twojej uwaŻnoĘci, kreatyw-
noĘci i budowania sensownego kontaktu z uczniami, bo ludzie w szkole nie są
wyci´ci z papieru (dokumentów i rozporzÄ…dzeÅ‚
)!
PrzemyĘl zatem, dlaczego to, czego chcesz nauczyç, moÅ»e byç waÅ»ne. Popatrz na waÅ»ne
a atrakcyjne
problem z punktu widzenia szko"y (waÅ»ne) i uczniów (atrakcyjne). Zastanów si´ jak
pogodziç obie te perspektywy? Z pewnego punktu widzenia wszystko moÅ»e byç
atrakcyjne. PomyĘl o rzeczywistoĘci w której funkcjonują twoi uczniowie, przypomnij
sobie takŻe samego siebie jak by"eĘ w ich wieku.
Zastanów si´, jaka jest lokalizacja tematu w programach innych przedmiotów.
temat a inne
Czy wiesz czego twoi uczniowie uczÄ… si´ na innych przedmiotach? przedmioty
Jak moÅ»na z tego skorzystaç?
Jak pomóc uczniom w wykorzystaniu posiadanych juŻ informacji i pomóc w scaleniu
róŻnych fragmentów w ca"oĘç. Jakie moÅ»na zadaç im pytania?
Do czego si´ odnieĘç?
www.dashofer.pl 12
Copyright © Verlag Dashöfer
WIELKA ROZGRZEWKA
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
1.5. Cel
Co chcesz uzyskaç? Wiedz´, umiej´tnoĘci  jakie? Czego uczniowie majÄ… si´
nauczyç?
Po czym poznasz, Że uczniowie coĘ opanowali, zrozumieli?
Zmiany w procesie uczenia si´ nie zachodzÄ… w systemie  zero-jedynkowym . JeÅ»eli
za"oÅ»ymy, Å»e zmiany w zakresie wiedzy i umiej´tnoĘci zachodzÄ… wed"ug szkolnej
skali oceniania, tj. od wymiaru 1 do wymiaru 6  wiedz´ i umiej´tnoĘci naleÅ»y umieç
zinterpretowaç na kaÅ»dej pozycji tej skali.
Inaczej mówiÄ…c  ile to powinno byç na 1,2,3,4,5 i 6?
1.6. Metoda
1.6.1. Wybór strategii przekazywania wiedzy lub çwiczenia umiej´tnoĘci
PomyĘl o treĘci i celu i wybierz odpowiedni zestaw metod pracy dla danej fazy reali-
zacji tematu: wyk"ad, czytanie, dyskusj´, odgrywanie ról, çwiczenia...
Pami´taj, Å»e metoda jest narz´dziem pracy, nie celem!
Jak b´dzie przebiegaç praca na lekcji?
Jaką metodą? Dlaczego w"aĘnie tą?
SprawdÄ™, czy dana metoda uprawdopodabia oczekiwane rezultaty.
Zastanów si´ jaki typ ucznia dana metoda  nasyca , a jaki typ  wycina ?
1.6.2. Materia"y
PrzemyĘl, jakie materia"y sÄ… niezb´dne do przeprowadzenia lekcji.
Co moÅ»esz sam przygotowaç?
Jakie posiadasz materia"y?
www.dashofer.pl 13
Copyright © Verlag Dashöfer
WIELKA ROZGRZEWKA
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
Oceł
je pod kątem estetyki, czytelnoĘci, aktualnoĘci.
Praca z rozpadajÄ…cÄ… si´ mapÄ…, zniszczonymi planszami, nieaktualnymi schematami
jest demotywująca i demoralizująca! Powoduje ba"agan, chaos, poczucie, iŻ ktoĘ ma
prawo nas Ä™le traktowaç!
Co mogÄ… przynieĘç uczniowie?
Jak ich zaangaŻujesz w proces zdobywania materia"ów?
1.7. Otwieranie sytuacji edukacyjnej  w klasie
To pierwszy etap konkretnego dzia"ania.
Etap otwierania polega na przedstawieniu uczniowi zasad i sposobu oceniania w spo-
sób precyzyjny i zrozumia"y, czyli: kiedy b´dzie oceniany, co b´dzie oceniane, w jaki
sposób b´dzie oceniane oraz jak uczeÅ‚
ma si´ do tego przygotowaç, czyli jak pra-
cowaç danÄ… metodÄ… (uczeÅ‚
przecieÅ» nie ma za sobÄ… kursu metodycznego i nie zna
zasad pracy metodą wybraną przez nauczyciela), a takŻe o jaką pomoc edukacyjną
moÅ»e prosiç.
1.7.1. Jak przekaÅ»esz uczniom cel i sens uczenia si´ tego, co planujesz
im przekazaç?
WskaÅ» jakąĘ najbardziej praktycznÄ… konsekwencj´.
Nie kaÅ» im si´ uczyç dla stopni i dla klasówek.
Jaki jest sens robienie czegoĘ dla stopni?
Jaki jest sens "Ä…czenia nabywanej wiedzy z (nieco stresujÄ…cÄ… przecieÅ») sytuacjÄ… tzw.
klasówki?
1.7.2. Jak przygotujesz dobry start?
Wykorzystasz anegdot´, pytania rozgrzewkowe, zamienisz temat w inspirujÄ…cy problem!
Zrób mapk´ wiedzy i umiej´tnoĘci w postaci kolejnych klocków  tak jakbyĘ kon-
N
struowa" budowl´ (mini-obraz tematu). Wpisz w kolejne klocki kluczowe poj´cia,
sprawnoĘci... (Uk"ad graficzny jest dowolny, byle kompozycja by"a logiczna!). Taką
map´ moÅ»esz pokazywaç swym uczniom, aby zobaczyli gdzie zacz´liĘcie, do czego
zmierzacie, co jest jeszcze potrzebne?
PokaÅ» co by by"o, gdyby tego nie by"o? Lub ludzie by o tym nie wiedzieli?
www.dashofer.pl 14
Copyright © Verlag Dashöfer
WIELKA ROZGRZEWKA
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
Co by si´ wtedy sta"o?
Pierwszych kilka pytał
decyduje o wzbudzeniu zainteresowania! Pami´taj o moÅ»li-
woĘciach wykorzystania kontekstu i róŻnych konwencji dla zaciekawienie uczniów,
odwo"ania si´ do ich wyobraÄ™ni!
1.7.3. Czy jesteĘ przygotowany na dodatkowe zdarzenia edukacyjne?
Chodzi to g"ównie o zadania dla grupy, które wykorzystujemy kiedy zachodzi
koniecznoĘç interwencji dydaktycznej lub wychowawczej.
1.8. Zamykanie sytuacji edukacyjnej  w klasie
1.8.1. Ewaluacja pracy uczniów
Etap zamykania polega na trafnej ewaluacji, czyli przekazaniu uczniowi informacji
zwrotnych o stanie jego wiedzy/umiej´tnoĘci wraz z wskazówkami, które pomogÄ… mu
zrozumieç co si´ sta"o i co ewentualnie ma zrobiç, aby powi´kszaç swÄ… sprawnoĘç
intelektualnÄ… lub wykonaniowÄ….
WykorzystujÄ…c retoryk´ rynkowÄ…  w tradycyjnej szkole panuje na ogó" promocja dla
sukcesu ( szkolnego ) bez poraÅ»ek, b"´dów i çwiczeÅ‚
! Jak na filmie wszystko ma iĘç
Ęwietnie  nie ma miejsca na replay, powtórki i nieudane uj´cia!
A przecieÅ» próby, çwiczenia, poraÅ»ki i znowu próby, próby to najbardziej istotny ele-
ment doskonalenia si´!
Typowe szkolne wymagania to natychmiastowe przejĘcie od stanu 0 (nie wiem/nie
umiem) do stanu 1 (wiem/umiem).
A przecieÅ» to absurdalne! Nie wolno lekcewaÅ»yç etapów poĘrednich, które moÅ»na
zwerbalizowaç  idziesz w dobrym kierunku, próbuj dalej! .
Dyskwalifikowanie próbowania to nic innego jak blokowanie aktywnoĘci i  uczenie
stanów doskona"oĘci bez próbowania, pewnego trudu i pracy!
www.dashofer.pl 15
Copyright © Verlag Dashöfer
WIELKA ROZGRZEWKA
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
Jak wi´c oceniasz?
Czy jesteĘ konkretny, czy reagujesz na to, co pozytywne?
Czy udzielasz wskazówek do ewentualnej korekty?
Czy udzielane przez ciebie wskazówki odnoszÄ… si´ do poziomu zachowaÅ‚
?
Czy uczysz uczniów reagowaç konstruktywnie na poraÅ»ki?
Ocena jest procesem komunikacyjnym mi´dzy tobÄ… a uczniami  czy oceniasz to,
czego nauczy"eĘ?
Czy bierzesz pod uwag´ naturalne predyspozycje uczniów?
Czy uczniowie  przechodząc przez twój system oceniania, coraz dok"adniej wiedzą
w czym sÄ… s"abi, czego nie potrafiÄ…, czego si´ nigdy nie nauczÄ… i do czego si´ nie
nadajÄ…... ? Czy odwrotnie?
Wielu nauczycieli traktuje ocenianie jako immanentnÄ… cech´ szko"y i absolutnie nie
wyobraŻa sobie szko"y  bez ocen . TakŻe nie wyobraŻa sobie strategii nauczania bez
 wy"apywania b"´dów lub przy"apywania ucznia na b"´dach. Taka jest praktyka,
taka jest tradycja.
Zastanów si´, co czujesz kiedy s"yszysz:  Ä™le pani pracuje .
Niestety raczej koncentrujemy si´ na tym co jest zrobione lub powiedziane Ä™le
(niew"aĘciwie), aniŻeli na tym co jest zrobione lub powiedziane dobrze. Uczniowie
bojÄ… si´ klasówek, bojÄ… si´ odpowiadaç  poniewaÅ» (Ęwiadomie lub nie) czujÄ…, Å»e
nauczyciel, jak perfekcyjny skaner, zaraz odnajdzie ich  obszar niepewny i usidli
miernÄ… ocenÄ…. A nikt nie lubi dowiadywaç si´, Å»e jest s"aby, mierny, nic nie wie...
1.8.2. Ewaluacja w"asnej pracy
Oceł
swoje dzia"ania w trakcie lekcji. Postaw sobie kilka waŻnych pytał
:
Kto by" bardziej aktywny na lekcji: uczniowie czy ty?
Co by"o najwi´kszym problemem?
Co by"o sukcesem, co si´ uda"o?
Najwi´ksze twoje zaskoczenie, zdziwienie...
Czego si´ nauczy"eĘ o sobie?
Postaw sobie ocen´!
1.9. PomyĘl: JAK MOÚNA ZROBIå TO LEPIEJ?
www.dashofer.pl 16
Copyright © Verlag Dashöfer
METODY AKTYWNE W SZKOLE
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
2. METODY AKTYWNE W SZKOLE
Pora na niezb´dny komentarz. Niniejszy poradnik ma w tytule wyraÅ»enie  Metody
aktywne... poniewaÅ» tak zwyczajowo utar"o si´ okreĘlaç obszar problematyki
o którym b´dzie tu mowa. Pragn´ od razu na wst´pie mocno zaakcentowaç iÅ» jest to
nazwa b´dÄ…ca duÅ»ym skrótem myĘlowym i moÅ»e byç powodem wielu nieporozumieÅ‚

praktycznych.
Po pierwsze: obszar, o którym b´dzie mowa powinien byç nazwany  metody akty-
wizujÄ…ce procesy uczenia si´. Bo nie w  aktywnoĘci metod tkwi istota sprawy, ale
w aktywnoĘci osób, które daną metodą pracują.
Po drugie: warto zauwaÅ»yç iÅ» kaÅ»da metoda moÅ»e byç realizowana w sposób
 aktywny równie dobrze jak  bierny . ZaleŻy to od (w naszym przypadku),
nauczyciela, który pracujÄ…c danÄ… metodÄ… pozwala na samodzielnÄ… aktywnoĘç
uczniom, albo ją ogranicza. Nawiasem mówiąc, na podstawie relacji uczniów i obser-
wacji pracy niektórych nauczycieli oraz osobistego doĘwiadczenia mog"abym napisaç
poradnik pt.  Metody bierne w szkole nadajÄ…c kolejnym rozdzia"om takie same
tytu"y  nazwy metod.
Po trzecie: myĘlÄ…c o metodach aktywizujÄ…cych procesy uczenia si´ uczniów w sposób doradca
edukacyjny
poprawny, trzeba uznaç, iÅ» istotÄ… szko"y jest uczenie si´ uczniów, nie zaĘ ich
nauczanie. Ten paradygmat nowoczesnej edukacji stawia silny akcent na koniecz-
noĘç wyboru i dopasowania metod do potrzeb, moÅ»liwoĘci i preferencji uczniów.
Zmienia takÅ»e rol´ nauczyciela z  mentora na  doradc´ edukacyjnego .
Ma to związek (po czwarte) ze zmianą (na razie g"ównie deklaratywną) zasadniczej
funkcji szko"y, która ma uczyç umiej´tnoĘci i kompetencji, nie zaĘ jedynie odtwa-
rzania wiedzy (mam tu na myĘli wiedz´ szkolnÄ…, której raczej bliÅ»ej do plików infor-
macji niÅ» wiedzy sensu stricto).
Po piÄ…te: jeÅ»eli szko"a ma uczyç umiej´tnoĘci i kompetencji musi czyniç to w odpo-
wiedni sposób  wprowadzając przestrzeł
na samodzielne dzia"anie (a wi´c
i myĘlenie!) uczniów w odpowiednio zaprojektowanych sytuacjach edukacyjnych.
Klasyczne i satyryczne uj´cie przelewania  oleum z g"owy nauczyciela do g"ów
ucznia poprzez przepisywanie, uczenie si´ na pami´ç, odtwarzanie... naleÅ»y oddaç do
muzeum starych wynalazków.
Po szóste: mamy juŻ przecieŻ XXI wiek  a Żadna inna strefa dzia"alnoĘci cz"owieka
nie pozosta"a tak archaiczna jak wspó"czesna szko"a z jej tradycyjnymi metodami
nauczania i tradycyjnymi relacjami w nauczaniu.
I po siódme wreszcie: metody aktywizujÄ…ce procesy uczenia si´ uczÄ… metod
uczenia si´. Poza treĘciÄ…, modelujÄ… form´, sposób, klimat uczenia si´.
www.dashofer.pl 17
Copyright © Verlag Dashöfer
METODY AKTYWNE W SZKOLE
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
Przyrost wiedzy na Ęwiecie (lub inaczej liczba wiadomoĘci) podwaja si´ co 5 lat
(w informatyce), co 10-12 lat w naukach Ęcis"ych i technologiach. W humanistyce
nadzwyczaj trudno jest ustaliç podstawowy kanon tzw. wykszta"conego cz"owieka.
(Chyba na szcz´Ä˜cie!).
ZAPAMIóTAJ!
Zatem cz"owiek, aby sprostaç zmieniajÄ…cej si´ rzeczywistoĘci: rozumieç jÄ…, wp"ywaç
na niÄ… i jÄ… wspó"tworzyç musi si´ uczyç ca"e Å»ycie! Nie istnieje punkt  dosyç ! Wi´c
to co najwaÅ»niejsze moÅ»na wynieĘç ze szko"y to wiedza i umiej´tnoĘci na temat jak
si´ samemu uczyç, jak oceniaç swoje post´py i jak planowaç swój sta"y rozwój, sta"e
doskonalenie  jak to robiç  na w"asnÄ… r´k´ .
W"aĘciwie realizowane metody tego takŻe uczą!
Nudni nauczyciele, którzy nie potrafiÄ… przekazywaç wiedzy w atrakcyjny sposób,
są ogromnym zagroŻeniem dla edukacji.
(prof. Zimbardo).
Metoda nauczania to innymi s"owy w"aĘciwy sposób porozumiewania si´ z uczniami
w celu wywo"ania u nich odpowiednich doĘwiadczeł
. KaŻda metoda wykorzystuje
inny typ zadał
, inny sposób pracy, inny sposób myĘlenia. Mówiąc inaczej  kaŻdy
problem edukacyjny ma swojÄ… optymalnÄ… metodologi´ realizacji, a kaÅ»da metoda
niesie okreĘlone (róŻne) korzyĘci edukacyjne.
Metoda rozumiana jest tu jako strategia przekazywania wiedzy o Ęwiecie, zak"adająca
okreĘlonÄ… form´ kontaktu z uczniami, która to (forma kontaktu) wysoce uprawdo-
podabnia nabycie okreĘlonych doĘwiadczeł
. Istota metod aktywizujÄ…cych proces
uczenia si´ polega na takiej organizacji sytuacji edukacyjnej, Å»e treĘci kszta"cenia
stajÄ… si´ dost´pne uczÄ…cemu si´ i moÅ»liwie do przet"umaczenia na osobiste doĘwiad-
czenia.
www.dashofer.pl 18
Copyright © Verlag Dashöfer
BUDOWA SCENARIUSZA
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
3. BUDOWA SCENARIUSZA PRACY
DO WYBRANEJ METODY
Temat:
(temat lekcji wed"ug programu nauczania)
Zapisz ten temat tak aby by" atrakcyjny dla uczniów  Żeby pokazywa" korzyĘci
edukacyjne zrozumia"e dla nich.
Spróbuj go  przet"umaczyç na j´zyk odpowiedni dla przedszkolaka, ucznia
w wieku 10 lat, 15 lat, doros"ej osoby nie znajÄ…cej si´ na temacie...
Zastanów si´: co chcesz uzyskaç.
Napisz dok"adnie po czym poznasz, Że uczniowie opanowali dany materia" w stop-
niu, w jakim tego oczekujesz.
Wiedz´, umiej´tnoĘci  jakie?
Czego uczniowie majÄ… si´ nauczyç?
Co powinni umieç wykonaç?
O jakie konkretne zmiany ci chodzi?
PodsumowujÄ…c cele lekcji, zastanów si´ nad najlepszÄ… strategiÄ…
1) realizacji lekcji, czyli metodÄ…/metodami pracy;
wyk"ad pisanie
pytania i odpowiedzi dyskusja
obserwacja (pokaz/demonstracja) gry dydaktyczne
granie ról drama
symulacja analiza przypadków
karty dydaktyczne organizacja graficzna (np. mapy mentalne)
metody kreatywne metody zintegrowane
zapisz metody w przewidywanej kolejnoĘci wykorzystywania:
1.
2.
3.
www.dashofer.pl 19
Copyright © Verlag Dashöfer
BUDOWA SCENARIUSZA
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
2) rozgrzewki uczniów do pracy na lekcji;
zadawanie pytał
rozbudzajÄ…cych ciekawoĘç, zainteresowanie i koncentracj´ na
temacie (tzw. rozgrzewki intelektualno-emocjonalne) ,
Jakich?
wykorzystywanie çwiczeÅ‚
 gimnastyki mózgu (kinezjologia edukacyjna) ,
Jakie?
przedstawianie korzyĘci praktycznych (zastosował
danej wiedzy dla codziennego
Życia uczniów) ,
Jakich?
ukazanie korelacji z innymi przedmiotami nauczania ,
Jakiej?
rozgrzewki do okreĘlonej metody nauczania zaplanowanej do wykorzystania na
lekcji (lub ciÄ…gu lekcji) ,
Jakie?
wykorzystywanie odpowiedniej muzyki, wizualizacji itd.
Jak?
3) organizacji przestrzennej  aranŻacją klasy;
uk"ad klasyczny, uk"ad do prac grupowych, miejsce na materia"y niezb´dne do
realizacji lekcji...
Jak zbudujesz t´ przestrzeÅ‚
?
www.dashofer.pl 20
Copyright © Verlag Dashöfer
BUDOWA SCENARIUSZA
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
4) wyboru rodzajów zadał
dla uczniów (spis zadał
w pkt. 8);
Jakie to zadania?
indywidualne
w parach
w ma"ych grupach
dla ca"ej klasy
5) oczekiwanymi efektami aktywnoĘci uczniów;
rezultaty (wykonane zadania)
co ma byç zrobione?
efekty spo"eczne (np. wspó"praca w grupie)
jak to ma byç zrobione?
6) systemem oceniania;
Co b´dzie oceniane i w jaki sposób?
Przypomnij sobie jeszcze raz pytanie: po czym konkretnie poznasz, iÅ» uczniowie
opanowali materia" edukacyjny w stopniu oczekiwanym przez ciebie?
Jak to zaprezentujesz uczniom?
7) zamkni´ciem sytuacji edukacyjnej.
Jak przekaŻesz uczniom informacje zwrotne na temat zakoł
czonej lekcji?
na temat przebiegu lekcji
na temat uzyskanych rezultatów
JakÄ… zaproponujesz prac´ dla utrwalenia pozyskanej wiedzy, umiej´tnoĘci?
www.dashofer.pl 21
Copyright © Verlag Dashöfer
BUDOWA SCENARIUSZA
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
8) Za"ącznik dotyczący moŻliwych zadał
dla uczniów
1. test zapami´tanych informacji
a) zamkni´ty (z jednÄ… poprawnÄ… odpowiedziÄ…, z dwoma lub wi´cej poprawnymi
odpowiedziami)
b) otwarty
c) niedokoł
czone zdania lub uzupe"nianie tekstu
d) mieszany
2. u"oŻenie pytał
do wyk"adu
3. rozwiązywanie krzyŻówek
4. praca z listami cech
a) eliminacja cech zb´dnych
b) uzupe"nianie
c) dopasowywanie
4. opracowanie mapy problemowej
5. opracowanie definicji s"ów kluczowych
6. streszczanie wiadomoĘci
7. zadania wymagajÄ…ce syntetycznego uj´cia okreĘlonej partii wiedzy i przewidy-
wania nast´pstw okreĘlonych procesów (odróŻnianie za"oÅ»eÅ‚
, hipotez, wniosków
i interpretacji)
8. wykorzystanie podanych informacji do opracowania pewnego problemu
9. stawianie hipotez na temat moŻliwych przyczyn pewnych stanów rzeczy
a) interpretacja podanych danych
b) opracowywanie argumentów za i przeciw
11. opracowywanie procedur ( recept ,  Ęciągawek )
12. rejestracja zaobserwowanych faktów
a) dowolna
b) na arkuszu obserwacji
13. napisanie scenariusza dzia"ania, instrukcji
14. opracowywanie dialogów
9) Inne
www.dashofer.pl 22
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
4. WSKAZÓWKI DO PRACY WYBRANŃ METODŃ
4.1. Wyk"ad
Dzia"ania wzmacniajÄ…ce efekty dydaktyczne
Wyk"ad staje si´ metodÄ… coraz bardziej aktywizujÄ…cÄ… s"uchaczy/uczestników
w miar´ dodawania aktywizujÄ…cych elementów:
wyk"ad z przygotowanÄ… (wywieszonÄ… i/lub ewentualnie rozdanÄ… uczestnikom)
mapą mentalną  zapisem treĘci
plus mówiony j´zykiem polisensorycznym (jest to j´zyk wszystkich zmys"ów,
a zatem poruszajÄ…cy wyobraÄ™ni´ tak wzrokowców, jak i s"uchowców i kineste-
tyków)
plus wykorzystanie Ęrodków wizualnych, ewentualnie przeprowadzenie pokazu,
demonstracji
plus krótkie polecenia, zadania, çwiczenia (do wykonania indywidualnie lub
w ma"ych grupach)
plus samodzielnie (i w"aĘciwie) opracowywane przez uczniów notatki (np.
w postaci mapy mentalnej)
plus podsumowanie wyk"adu zadaniami wykorzystujÄ…cymi inne metody aktywi-
zacji uczestników, które umoÅ»liwiÄ… odpowiednie uwewn´trznienie nabywanej
wiedzy i pog"´bienie doĘwiadczenia
wykorzystanie w trakcie mini-wyk"adów przygotowanych samodzielnie przez
uczniów.
Wyk"ad oferuje  wiedz´ i umiej´tnoĘci w zawieszeniu , z drugiej r´ki.
Zanim si´ zdecydujesz na wyk"ad  zastanów si´, moÅ»e lepiej zaczÄ…ç od metod
gwarantujÄ…cych wi´kszÄ… aktywnoĘç uczniów, a wyk"adem podsumowaç i uporzÄ…d-
kowaç nabytÄ… wiedz´ i doĘwiadczenia?
Podstawowe b"´dy wyk"adowcy
naduŻywanie tej metody nauczania, w sytuacjach kiedy nie jest konieczna,
niewystarczajÄ…ca lub nieodpowiednio dobrana do problemu edukacyjnego
ignorowanie kompetencji j´zykowych audytorium, niedostosowanie s"ownikowe
krytykowanie stawianych pytał
(kaŻde pytanie jest dobre, chodzi przecieŻ
o wywo"anie odpowiedniego nastawienia poznawczego uczniów)
brak w"aĘciwych reakcji na werbalne i pozawerbalne komunikaty zwrotne od
klasy (niereagowanie na zachowanie klasy)
brak dobrego wst´pu  ĘciÄ…gajÄ…cego uwag´ i wzbudzajÄ…cego postaw´ cieka-
woĘci
brak w"aĘciwego podsumowania, brak perspektywy aplikacyjnej danego
obszaru wiedzy czy omawianych umiej´tnoĘci, czyli pozostawienie  wiedzy
w zawieszeniu
www.dashofer.pl 23
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
zbyt d"ugie zdania (w tekĘcie zawsze moÅ»na wróciç do wczeĘniejszych partii
materia"u i si´ odnaleÄ™ç, w czasie wyk"adu  niestety nie)
uŻywanie zbyt wielu wyrazów niekoniecznych np. zaimków (taki, jakiĘ), przys"ów-
ków, partyku" (niemal, niestety, troch´), wyraÅ»eÅ‚
niepewnoĘci (chyba, moŻe)
nadmierna liczba przeczeł

naduŻywanie trybu warunkowego
nadmiar szumu komunikacyjnego  nagminne powtarzanie tego samego s"owa
( buzz word ), które nie ma sensu w kontekĘcie, a jest nawykiem wyk"adowcy,
np. niestety, absolutnie, ten-tego...
zbyt ma"a lub zbyt duÅ»a ruchliwoĘç wyk"adowcy
niespójnoĘç przekazu werbalnego i pozawerbalnego
czytanie tekstu z podr´cznika, bÄ…dÄ™ z kartki, jednostajnie monotonnym g"osem!
4.2. Pytania i odpowiedzi
Dodatkowe dzia"ania wzmacniajÄ…ce efekty dydaktyczne
Oto moŻliwe tematy pytał
:
1. definicje (co to jest, jak to si´ nazywa, co to znaczy)
2. czas (kiedy, przed czym, po czym)
3. miejsce (gdzie)
4. przeznaczenie (do czego to s"uŻy)
5. zastosowanie (jak to dzia"a)
6. struktura (z czego coĘ si´ sk"ada)
7. relacje (jak to si´ ma do czegoĘ innego)
8. wartoĘci (jakie to ma znaczenie)
9. sens (po co to jest)
10. intencje (co ktoĘ zamierza)
11. emocje i uczucia (co ktoĘ czuje, przeŻywa)
12. preferencje (co ktoĘ woli)
13. kompetencje (co ktoĘ umie)
OsobnÄ…, waÅ»nÄ… grup´ pytaÅ‚
stanowiÄ… pytania o charakterze samopoznania:
1. kim jestem?
2. co jest dla mnie waŻne?
3. co potrafi´?
4. do czego zmierzam?
5. czego si´ o sobie nauczy"em?
MoŻliwe funkcje pytał
:
1. orientacja
2. ciekawoĘç poznawcza
3. diagnoza pewnego stanu rzeczy
4. refleksja nad pewnym stanem rzeczy.
www.dashofer.pl 24
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
MoŻliwe rodzaje pytał
:
1. zamkni´te: istnieje skoÅ‚
czona liczba poprawnych odpowiedzi
2. otwarte: liczba w"aĘciwych odpowiedzi jest nie limitowana, odpowiadanie ma
charakter swobodny
3. sugestywne: podchwytliwe (z sugerowaniem wielu odpowiedzi, z których nie
wszystkie są poprawne) i z"oĘliwe (naprowadzające na niepoprawną odpo-
wiedÄ™, z charakterystycznÄ… intonacjÄ… g"osu)
4. meta-pytania: pytania na temat pytał
(np. Jakie najbardziej w"aĘciwe pytanie
powinniĘmy teraz zadaç? Czego nam brakuje?) albo pytania wydobywajÄ…ce
róŻne informacje w taki sposób, Że to osoba udzielająca odpowiedzi decyduje
co mówi. Pytania te g"ównie są wykorzystywane w terapii.
Sposoby wydobywania pytał
:
1. Pytanie zamkni´te, ma charakter rutynowy, nie zach´ca do aktywnoĘci, na ogó"
wywo"uje cisz´:  czy sÄ… jakieĘ pytania?
2. Niezbyt wyraęne pytanie o pytania:  Jakie macie pytania w związku z tym
materia"em?
3. ProĘba o pytania z modelowaniem ma"ego programu przygotowania si´ do tej
czynnoĘci:  Skoncentrujcie si´ przez kilka minut nad wszystkimi pytaniami,
które moÅ»ecie mieç w zwiÄ…zku z omawianym materia"em i pytajcie  teraz albo
za chwil´, jak b´dziecie juÅ» gotowi .
System dziesi´ciu pytaÅ‚
:
1. Pochodzenie lub poczÄ…tek?
2. Przyczyna powstania?
3. Dzieje?
4. W"aĘciwoĘci i cechy?
5. Przedmioty zwiÄ…zane z omawianym materia"em lub znajdujÄ…ce si´ do niego
w pewnym stosunku?
6. UŻycie, zastosowanie, rola?
7. Na co wskazuje, czego dowodzi?
8. Rezultaty i wyniki istnienia? (i p"ynÄ…ce z nich wnioski)
9. Kres (cel istnienia) lub przysz"oĘç?
10. Ogólne o nim mniemanie i jego podstawy.
Pytania sÄ… odpowiednie dla fazy poczÄ…tkowej lekcji  wtedy koncentrujÄ… uwag´,
weryfikujÄ… posiadany zasób wiedzy i umiej´tnoĘci w punkcie startowym, identy-
fikują uczniowskie ĘcieŻki myĘlenia, skojarzenia. Innymi s"owy  pytania te
otwierajÄ… sytuacj´ edukacyjnÄ…, przygotowujÄ… uczniów do odbioru tematu (takÅ»e
metody nauczania):
z czym wam si´ to kojarzy?
co wam to przypomina?
jak to b´dzie dzia"aç?
co si´ stanie dalej?
co to znaczy?
www.dashofer.pl 25
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
Pytania te mogÄ… mieç charakter reproduktywny lub kreatywny, w zaleÅ»noĘci od
oczekiwał
nauczyciela. O ile nie b´dziemy si´ domagaç dok"adnego brzmienia
definicji (z przecinkami w"Ä…cznie), pytania te stanÄ… si´ pytaniami  poszukujÄ…cymi .
Pytania są takŻe w"aĘciwe dla etapowej diagnozy  przyrostu wiedzy; ewentual-
nie ponownie koncentrujÄ…ce uwag´ (na wybranym aspekcie rzeczy). W tej fazie
warto stosowaç pytania naprowadzajÄ…ce i prowokacyjne  sprawdzajÄ…ce stopieÅ‚

pewnoĘci i przyswojenia materia"u (A co by by"o, gdyby...?).
JeĘli ktoĘ czegoĘ nie rozumie  nie ma potrzeby si´ denerwowaç! MoÅ»na  prze-
kazaç trud wyjaĘniania innym uczniom i znowu  na ogó", zawsze ktoĘ w klasie
rozumie, ktoĘ wie, ktoĘ potrafi wyt"umaczyç! Tak nabywana wiedza  p"ynie z róŻ-
nych Ä™róde", wyjaĘniania jest róŻnymi j´zykami (nauczycielskim i uczniowskim
 po swojemu ). Warto pami´taç i w ten sposób realizowane sÄ… dwie waÅ»ne zasady
aktywizacji uczenia si´: grupowej wymiany informacji oraz samodzielnego opra-
cowywania nabywanej wiedzy. Razem daje to oko"o 80-90% skutecznoĘci!
Pytania odgrywajÄ… teÅ» wielkÄ… rol´ w fazie podsumowujÄ…cej lekcj´ lub kilku lekcji
zamykajÄ…cych pewnÄ… ca"oĘç tematycznÄ…. W tym przypadku chodzi o w"aĘciwe
zamkni´cie sytuacji edukacyjnej.
Pytamy si´ wi´c na przyk"ad o to:
co by"o najciekawsze na tej lekcji?
co by"o najtrudniejsze?
co uczniowie chcieliby jeszcze poznaç, o czym si´ jeszcze czegoĘ dowiedzieç?
jakie są ich reakcje i stosunek do wprowadzanych treĘci?
jakie to wszystko ma znaczenie, zastosowanie (pytania wspomagajÄ…ce stawianie
hipotez i transfer wiedzy na inne obszary  gruntujące doĘwiadczenie).
Te pytania wywo"ujÄ… aktywnÄ… postaw´ w stosunku do zdarzenia edukacyjnego,
które w"aĘnie mia"o miejsce. Prowokują do myĘlenia, oceny nie tylko samego
tematu i sposobu prowadzenia lekcji, ale takŻe do refleksji nad w"asnym procesem
uczenia si´.
Pytania o charakterze ewaluacyjnym sÄ… w praktyce niestety zbyt rzadko wyko-
rzystywane. G"ównie z powodu braku tradycji myĘlenia, Że istotą szko"y jest ucze-
nie si´ uczniów, nie zaĘ ich nauczania. (I tym samym  w efekcie uczniowskiego
l´ku przed ujawnianiem swojej niewiedzy). Natomiast te pytania majÄ… bardzo
szczególne znaczenie  jako informacje zwrotne dla nauczyciela.
Nauczyciel pyta si´ uczniów:
co by"o najbardziej udanego w dzisiejszej lekcji
co wam si´ szczególnie podoba"o
co by"o najbardziej dziwne, niezwyk"e?
jakie sÄ… wasze odczucia, jak si´ czuliĘcie, kiedy...?
co by"o trudnego, czego chcecie si´ jeszcze nauczyç, o czym jeszcze porozmawiaç?
www.dashofer.pl 26
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
Druga grupa pytał
w tej fazie dotyczy kontroli  przyrostu wiedzy i umiej´tnoĘci .
Aby nauczyciel móg" sprawnie prowadziç uczniów dalej w tej w´drówce  ku
wiedzy , musi wiedzieç, gdzie znajdujÄ… si´ jego uczniowie. JeĘli tego nie wie 
b"Ä…ka si´ po omacku, naraÅ»ajÄ…c i siebie i uczniów na stres! Co oczywiĘcie nie ma
wi´kszego sensu
Aby sensownie planowaç dalsza prac´, nauczyciel musi wiedzieç w jakim
punkcie utkn´li jego uczniowie, co jest dla nich najtrudniejsze, co wymaga
innego wyjaĘnienia, gdzie tkwi problem.
(Na tym powinna polegaç istota tzw. klasówek  realizowanych w formie ustnej lub
pisemnej).
Podstawowe b"´dy nauczyciela
banalne pytania lub pytania  domagajÄ…ce si´ odpowiedzi reaktywnych (szybko
i dok"adnie w danym brzmieniu)
ęle skonstruowane pytania naprowadzające (naduŻywanie pytania  dlaczego )
krytyczne ocenianie zamykajÄ…ce gotowoĘç do stawiania pytaÅ‚
i udzielania
odpowiedzi (z"oĘliwe komentarze, oĘmieszanie)
reakcje agresywne na zadane przez ucznia pytanie, typu  radoĘç inkwizytora
z przy"apania na niewiedzy
eliminacja moŻliwoĘci treningu zadawania pytał
.
4.3. Dyskusja
Dzia"ania wzmacniajÄ…ce efekty dydaktyczne
Temat: dyskutowaç moÅ»na (i trzeba!) praktycznie wszystko, pod warunkiem iÅ»
temat dyskusji jest porządnie zdefiniowany. Generalne tematy dyskusji moŻna
sprowadziç do nast´pujÄ…cych zagadnieÅ‚
:
1. jaki jest stan rzeczy? (opis)
2. co powoduje, Że jest tak w"aĘnie jak jest? (przyczyna)
3. jak powinno byç  inaczej, lepiej? (wizje poprawy)
4. co naleÅ»y zrobiç, aby by"o inaczej? (programy dzia"ania)
5. jak? kiedy? w jakiej kolejnoĘci? (planowanie)
6. kto powinien to robiç? (odpowiedzialnoĘç za dany stan rzeczy)
Dyskusja zaczyna si´ wtedy, kiedy co najmniej na jedno z tych pytaÅ‚
funkcjonujÄ…
dwie wersje rozwiązał
. Im wi´cej rozbieÅ»noĘci, tym bardziej temperatura dyskusji
narasta!
www.dashofer.pl 27
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
Motywacja: a dok"adniej mówiąc  pozytywna motywacja. ZaangaŻowane strony
chcÄ… faktycznie si´ porozumieç, wymieniç informacjami, opiniami. Ludzie sÄ…
autentycznie zainteresowani wymianą myĘli osiąganą tą drogą. NiezaleŻnie od
wyjĘciowego stanowiska majÄ… pozytywnÄ… motywacj´ do wzajemnego wys"uchania
si´ i analizowania spraw z innych punktów widzenia. W dyskusji potocznej dysku-
tanci powodowani sÄ… na ogó" cichym za"oÅ»eniem, Å»e tylko oni majÄ… racj´. Oczy-
wiĘcie, takie stanowisko juÅ» na starcie podcina szans´ na dobrÄ… dyskusj´. Na ogó",
w pewnym sensie, wszyscy majÄ… racj´! Chodzi natomiast o to, aby wzajemnie
wys"uchaç róŻnych racji, ewentualnie uzgodniç jakieĘ wspólne stanowisko, doga-
daç si´ w kwestii priorytetów i tych wszystkich pozosta"ych spraw, które ludzi dzielÄ…
i powodują konflikty. Pozytywna motywacja jest punktem wyjĘcia dla porozu-
miewania si´ w ogóle.
Strategia: Zak"adamy, Że dyskutujący, nie zaleŻnie od wyjĘciowego stanowiska,
majÄ… pozytywnÄ… motywacj´ do wzajemnego wys"uchania si´ i analizowania spraw
z innych punktów widzenia oraz Że są Ęwiadomi przedmiotu dyskusji. Teraz pora
zdecydowaç si´: jak b´dziemy dyskutowaç?
Dyskusja moÅ»e mieç charakter zupe"nie dowolny: kaÅ»dy uczestnik moÅ»e si´
wypowiadaç na dany temat w dowolny sposób. Podstawowe wady tej strategii to:
zajmowanie g"osu przez osoby, które lubiÄ… wyg"aszaç d"ugie monologi i/lub lubiÄ…
narzucaç swoje zdanie innym. W tej sytuacji osoby nieĘmia"e, bez treningu wystÄ…-
pieł
publicznych na zabranie g"osu raczej nie majÄ… szans.
Dyskusja moÅ»e mieç charakter wolny, ale istnieje znany wszystkim pewien
regulamin  wszyscy na równych prawach biorą w niej udzia", respektując jedynie
np. limity czasowe dla jednorazowej wypowiedzi lub liczb´ przydzielonych
g"osów. Wyznaczona osoba czuwa nad respektowaniem zasad. Pewną odmianą jest
 dyskusja w rundach , wtedy po 10-15 minutowej wymianie poglądów przez
uczestników (niekoniecznie wszystkich), tym razem kaŻdy po kolei wypowiada
swojÄ… opini´ (np. w dwóch-trzech zdaniach).
Dyskusja moÅ»e byç prowadzona z udzia"em tzw. moderatora  moderator moÅ»e
spe"niaç rol´ administratora dyskusji, która polega na utrzymywaniu dyscypliny
dyskusji: dyscypliny czasowej pojedynczych wypowiedzi i trzymania si´ tematu.
MoÅ»e teÅ» pe"niç rol´ animatora dyskusji, wtedy czyni wprowadzenie, prowokuje do
zabierania g"osu (stawiajÄ…c pytania), komentuje wypowiedzi (precyzuje wypo-
wiedzi) i podsumowuje przebiegu dyskusji (grupuje idee). Moderator powinien
dbaç o podsumowanie wszystkich aspektów poruszanych w dyskusji, wszystkich
punktów widzenia. Nie moÅ»e byç stronniczy i naĘwietlaç lub dawaç do zrozu-
mienia, Że promuje jakieĘ stanowisko.
Dyskusja panelowa  polega na tym, Że dany problem jest naĘwietlany kolejno
przez kilka osób (np. ekspertów w danej dziedzinie). W dalszej dyskusji mogÄ… braç
udzia" takŻe inni uczestnicy, obserwatorzy panelu.
www.dashofer.pl 28
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
Warto zwracaç uwag´, aby dyskusja mia"a charakter kumulatywny, nie zaĘ 
linearny i epizodyczny.
Najcz´Ä˜ciej w dyskusjach panelowych mamy do czynienia z dyskusjÄ… linearnÄ…
i epizodyczną  kaŻdy wyg"asza w"asne stanowisko w danej sprawie.
Dobra dyskusja musi mieç charakter kumulatywny, znaczy to, Å»e w czasie dyskusji
nast´puje grupowy wzrost rozumienia (kaÅ»dy si´ uczy), zatem w"asne poglÄ…dy
wzbogaca, uzupe"nia argumenty lub nawet zmienia punkt widzenia!
Metaplan  to nazwa pewnej strategii dyskusji, w trakcie której tworzy si´ gra-
ficzny zapis przebiegu dyskusji. Przebieg dyskusji i jej efekty sÄ… zatem wizualizo-
wane czarno na bia"ym (choç wykorzystywane sÄ… takÅ»e inne kolory). Potrzebna jest
duÅ»a tablica do której b´dÄ… przypinane materia"y pisane, kolorowy papier, flamastry.
Podstawowe b"´dy nauczyciela
niew"aĘciwe ustawienie problemu przez prowadzÄ…cego dyskusj´ (np. nauczy-
ciela). Temat  Dlaczego jesteĘcie niegrzeczni zapewne wywo"a niech´ç do
dyskusji, natomiast sformu"owanie  Co sprawia, Å»e ludzie zachowujÄ… si´
w niegrzeczny sposób moÅ»e przynieĘç ciekawe efekty
odczuwana s"aba waÅ»noĘç tematu
narzucanie zdania przez prowadzÄ…cego (funkcjonowanie zasady  nauczyciel ma
zawsze racj´ )
czynienie tzw. wycieczek osobistych, czyli pos"ugiwanie si´ argumentami ad
personam ( co ty moÅ»esz wiedzieç o wychowaniu, skoro nawet nie masz
dzieci ,  co za g"upi wniosek )
oskarŻanie, oĘmieszanie innych
 zach´canie do dyskusji ironicznym tonem
fa"szowania argumentów, np.: wypowiadanie opinii w postaci faktów ( jak
podajÄ… socjologowie m"odzieÅ» jest coraz gorsza . Gdzie podajÄ…, jacy socjolo-
gowie? skąd mają takie dane? Z kim porównują: cz"owiekiem z paleolitu,
Żakami krakowskimi, bitnikami z lat 60-tych?)
niesprawiedliwa reglamentacja szans zabrania g"osu, monopolizowanie dyskusji
przez jedną lub kilka osób
przerywanie wypowiedzi innym!
4.4. Czytanie
Dzia"ania wzmacniajÄ…ce efekty dydaktyczne
WyjaĘnienie celu czytania.
Informacja: czytamy, aby wiedzieç! Aby coraz lepiej rozumieç Ęwiat w róŻnych
jego przejawach i zaleÅ»noĘciach. Wszyscy chcÄ… wiedzieç: po co? dlaczego? jak?
www.dashofer.pl 29
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
czasem: kiedy, gdzie, kto, co by"o wczeĘniej, co b´dzie dalej... I zadajÄ… takie pyta-
nia od wczesnego dziecił
stwa. WaÅ»ne, aby pami´taç (i tego uczyç), Å»e w tym
aspekcie, czytajÄ…c zapoznajemy si´ z róŻnymi j´zykami opisu Ęwiata. Poznajemy
j´zyki róŻnych dziedzin wiedzy, np. fizyki, czy j´zyk symboli matematycznych...
Z innej strony  j´zyk sugestii, perswazji, inwazji... Z jeszcze innej  j´zyk sam
w sobie, rozumiany jako medium porozumiewania si´. TakÅ»e waÅ»ne jest, aby
pami´taç (i uczyç uczniów), Å»e wszystko to, co jest opisane, sÄ… to modele Ęwiata
lub jego elementów.
Kultura: ten wymiar dotyczy po pierwsze: moŻliwoĘci Ęledzenia myĘli ludzkiej od
zarania dziejów na podstawie przekazów pisanych oraz po drugie: moŻliwoĘci
w"Ä…czenia si´ w Ęwiat wyobraÄ™ni innych ludzi, którzy swoje przeÅ»ycia spisali na
kartach milionów (bilionów?) pozycji biblioteki Ęwiata. Wchodząc w ten Ęwiat
razem z innymi czytelnikami tworzymy pole wspólnych sensów i znaczeł
, wspól-
nych odniesieł
, wspólnoty przeÅ»yç i... pretekstów do konwersacji. W tym obszarze
umieĘci"abym teŻ czytanie dla rozwoju osobistego.
PrzyjemnoĘç: to aspekt, który moÅ»e towarzyszyç obu wymienionym wyÅ»ej wymi-
arom, ale niekoniecznie. Czytanie dla przyjemnoĘci, dla rozrywki to aktywnoĘç
niezaleŻna od poszukiwania informacji i Ęwiadomego (czasem snobistycznego)
udzia"u w kulturze. W tym aspekcie realizujemy w"asne potrzeby czytelnicze,
niezaleÅ»nie czy jest to lektura traktatu filozoficznego, romans Harlequina, powieĘç
awanturnicza czy sensacyjna.
WyjaĘnienie techniki czytania.
PobieŻne, dok"adne, w poszukiwaniu okreĘlonych informacji, w poszukiwaniu
postawionych pytał
badawczych, z okreĘlonym sposobem notowania informacji
lub uzupe"niania tekstów çwiczeÅ‚
(szablonów).
Podstawowe b"´dy nauczyciela
uczeł
jest zmuszany do czytania, nie zna celu tej aktywnoĘci lub cel ten jest dla
niego ma"o atrakcyjny (np. uczeł
kieruje si´ motywacjÄ…  od ; czyta, aby nie
otrzymaç z"ej oceny z klasówki, czyta  bo musi , nie zaĘ  czyta  bo chce )
czytelnik jest bezradny wobec tekstu, zarówno od strony j´zykowej (Å»argon,
archaizmy, nieznane poj´cia), jak teÅ» od strony formalnej (nie rozumie kon-
wencji tekstu); nie wie jak z nim pracowaç!
czytajÄ…cemu brak umiej´tnoĘci wyprowadzania wniosków odnoĘnie sensu
przeczytanych zdał
(czyli rozumowania). NaleÅ»y podkreĘliç ogromny zwiÄ…zek
mi´dzy czytaniem a myĘleniem!
czytelnik nie ma opanowanych nawyków sprawnego czytania: czyta zbyt wolno
w stosunku do optymalnego przebiegu procesów umys"owych (co powoduje
rozpraszanie si´, gubienie wÄ…tków, wreszcie  porzucenie lektury na rzecz
czegoĘ bardziej atrakcyjnego)
czytelnik nie ma nawyków z zakresu higieny pracy umys"owej dla czytania.
Czyta w niew"aĘciwej pozycji, z niew"aĘciwej odleg"oĘci, w z"ym Ęwietle... co
www.dashofer.pl 30
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
po pewnym czasie daje ni mniej, ni wi´cej tylko ból pleców i oczu, niedotlenie-
nie i fizyczne znuŻenie
 koniecznoĘç czytania zabija ciekawoĘç i przyjemnoĘç czytania
tekst jest nacechowany natr´tnym dydaktyzmem
tekst jest nieatrakcyjny z powodu treĘci  temat nie budzi zainteresowania,
cechuje go obcoĘç kontekstu myĘlowo-emocjonalnego, nie porusza wyobraÄ™ni,
nie wydaje si´  uÅ»yteczny pod Å»adnym wzgl´dem. Albo zawiera opisy obiek-
tów bardzo dobrze znanych czytelnikowi, lub odwrotnie  w ogóle nie znanych.
Przerysowując nieco, chodzi o to, Że na przyk"ad szczegó"owy opis s"onia (zob.
 W pustyni i w puszczy ) moÅ»e znuÅ»yç m"odego czytelnika, który doskonale
wie, jak s"oł
wyglÄ…da. Natomiast obiekt zwany  szkapÄ… , zw"aszcza dla dzieci
miejskich, prawdopodobnie nie ma odniesienia do ich doĘwiadczenia i s"ownika
tekst nie jest atrakcyjny z powodu formy: wydrukowany jest zbyt ma"Ä… czcionkÄ…,
zbyt szeroko (bez marginesów); pisany jest ma"o dynamicznym j´zykiem; zbu-
dowany jest ze zdał
o skomplikowanej strukturze... NieatrakcyjnoĘç moÅ»e si´
braç takÅ»e z kolizji preferencji sensorycznych czytelnika i autora tekstu. Jedni
lubiÄ… teksty z dialogami (i czytajÄ… tylko owe dialogi), inni  rozkoszujÄ… si´ opisami
przyrody (ale jest grupa, która czytajÄ…c opisy przyrody skrz´tnie pomija). KaÅ»da
forma literacka ma swoich wdzi´cznych odbiorców, ale nie wszyscy lubiÄ… to
samo!
4.5. Obserwacja
Dzia"ania wzmacniajÄ…ce efekty dydaktyczne
Wszystko, co moÅ»e byç zobaczone  powinno zostaç pokazane (ilustracja, pre-
parat, schemat, a jeszcze lepiej  jeĘli to moŻliwe, wycieczka).
Obraz moÅ»e zastÄ…piç tysiÄ…c s"ów! W sentencji  zobaczyç, znaczy uwierzyç ,
kryje si´ wiele prawdy: wi´kszoĘç informacji ze Ęwiata pobieramy drogÄ… wzro-
kowÄ…! OczywiĘcie nie da si´ wszystkiego zobaczyç bezpoĘrednio  sÄ… obiekty zbyt
wielkie do ogarni´cia wzrokiem (np. kula ziemska) lub zbyt ma"e, aby je dostrzec
okiem nieuzbrojonym (np. eugleny zielone). Wtedy pos"ugujemy si´ modelami,
zdj´ciami, schematami... Obserwacja modeli ma wtedy charakter poĘredni wobec
obiektu, który mamy na myĘli. Uczniom trzeba t´ sytuacj´ wyjaĘniç. Przypominam,
iÅ» uczniowie nie widzÄ… tak samo, jak nauczyciel! Uczniom naleÅ»y wyjaĘniç takie
poj´cia jak model, skala, proporcje, a obserwowanym obiektom przywróciç ich
naturalne wymiary (stosując oprócz powszechnie uŻywanych miar i wag, dodat-
kowo metafory i uruchamiajÄ…c wyobraÄ™ni´).
Wszystko, co moÅ»e byç zobaczone  powinno zostaç pokazane ze wszystkich stron.
Uczeł
powinien mieç szans´ zbliÅ»enia si´ do obserwowanego obiektu, obejrzenia
go z róŻnych perspektyw. JeÅ»eli nie zezwolimy uczniom na przemieszczenie si´
z "awek, cz´Ä˜ç uczniów b´dzie obserwowaç dany obiekt odleg"oĘci 1 metra, a inni
www.dashofer.pl 31
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
nawet z 15 metrów! ProjektujÄ…c sytuacj´ edukacyjnÄ… opartÄ… na obserwacji, pami´taj
o tym, aby odpowiednio zaaranÅ»owaç przestrzeÅ‚
!
(JeÅ»eli przedmiotem obserwacji sÄ… slajdy lub film  naleÅ»y pami´taç, aby wszyscy
uczniowie znaleÄ™li si´ w wycinku pola o kÄ…cie Ęrodkowym 90 stopni. W przypadku
filmu  uczniowie powinni siedzieç nie bliÅ»ej niÅ» 5 przekÄ…tnych ekranu i nie dalej
niÅ» 10 przekÄ…tnych).
Wszystko, co sk"ada si´ z jakiĘ cz´Ä˜ci  powinno zostaç roz"oÅ»one i z"oÅ»one.
Jeszcze lepiej, kiedy roz"oÅ»yç i z"oÅ»yç moÅ»e sam uczeÅ‚
. W ten sposób obserwacja jest
wzmocniona.
Wszystko, co moÅ»na pokazaç jak dzia"a, co moÅ»e zostaç uruchomione, aby
zilustrowa"o jakiĘ proces  powinno zostaç pokazane w ruchu!
Opowiadanie jak coĘ dzia"a nie porusza tak wyobraęni, jak bezpoĘrednia obser-
wacja dzia"ania  chyba, Że ktoĘ ma niezwyk"y dar dramatyzacji!
Skuteczna obserwacja musi byç ukierunkowana.
Uwag´ uczniów  po chwili swobodnej obserwacji, naleÅ»y nakierowaç. Pomóc
wydobyç obserwowanÄ… figur´ (lub jej elementy) z t"a. Pokazowi musi towarzyszyç
adekwatny opis s"owny lub obserwacja powinna byç kanalizowana odpowiednimi
pytaniami. Dzieci powinny wiedzieç co majÄ… obserwowaç, gdzie dopatrywaç si´
zmian... Do tego celu moÅ»na wykorzystaç  plany obserwacji lub karty dydaktyczne.
Plany obserwacji specjalnie przygotowane dla dzieci (nawet bardzo ma"ych) cz´sto
spotyka"am w muzeach, parkach botanicznych i innych obiektach turystycznych
w Stanach Zjednoczonych. Plany zach´cajÄ… do wchodzenia w rol´ ma"ych detek-
tywów; na planie zaznaczone są odpowiednie stacje obserwacyjne, które naleŻy
wyszukaç. Na planie lub obok danego obiektu znajdujÄ… si´ karteczki z propozy-
cjami zadał
, które dziecko moÅ»e wykonaç i po ich wykonaniu na przyk"ad przy-
stawiç na swoim planie pieczÄ…tk´ z napisem  done (zrobione) lub odpowiednim
rysunkiem. Nie trzeba chyba dodawaç, Å»e taka forma rozbudzania ciekawoĘci
(ekscytujÄ…ca zabawa) i ukierunkowywanie obserwacji ma niezwyk"e znaczenie
edukacyjne!
NiezaleŻnie od tego, co pokazujemy obowiązuje zasada jakoĘci, czytelnoĘci
i odpowiednioĘci.
Prezentacja materia"ów byle jakich, zdewastowanych, wyblak"ych, poklejonych,
zniszczonych, niesprawnych  mija si´ z celem. UczeÅ‚
na pewno zapami´ta coĘ
innego, niÅ» chcia"by nauczyciel. (A jego podĘwiadomoĘç zarejestruje moÅ»liwoĘç
niedba"ej prezentacji materia"u). Pami´tajmy iÅ» dzieci sÄ… mistrzami w obserwacji,
tego, co akurat chcia"oby si´ ukryç!
Niektórzy zwyczajnie przesadzają z materia"em do pokazania, zarzucając odbiorców
masą materia"ów i narzucają szybkie tempo oglądania. Powoduje to na ogó" chaos
informacyjny i znuÅ»enie. Kilka zdj´ç pobudza ciekawoĘç, oglÄ…danie kilkudzie-
si´ciu  nudzi. Nadmiar jest zawsze niekorzystny i bywa szkodliwy.
www.dashofer.pl 32
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
W stosowaniu pomocy wizualnych trzeba pami´taç, aby by"y one wprowadzone
w odpowiednim czasie. Kiedy wystawione sÄ… wszystkie pomoce dydaktyczne, jedne
mogÄ… odciÄ…gaç uwag´ od drugich.
S"abe przygotowanie techniczne (niesprawny sprz´t, mylona stale kolejnoĘç
slajdów, s"aba jakoĘç techniczna materia"ów)  powoduje znudzenie lub rozba-
wienie, czyli tak lub tak  prowadzi do dekoncentracji.
Nie pokazuj wszystkiego co masz, pokaÅ» materia"y najlepsze, adekwatne do
tematu, o dobrej jakoĘci technicznej!
Ale teÅ» nie pokazuj obrazów wtórnych, kiedy moÅ»na to zobaczyç za oknem,
w otoczeniu naturalnym  najlepiej weÄ™ klas´ na wycieczk´!
Ostatnim  choç najwaÅ»niejszym, punktem w pracy z dzieçmi jest zasada bez-
pieczeł
stwa rozumiana absolutnie wszechstronnie!
Niektórzy wyk"adowcy  przej´ci has"em wizualizacji, wykorzystujÄ… tzw. folie
asystujące. Ca"y wyk"ad jest mówiony na tle obrazków, wykresów, hase", które
rzutowane sÄ… na ekran. To oczywiĘcie bardzo wspomaga percepcj´ wyk"adu..., ale
tylko wtedy, gdy folie sÄ… odpowiednio przygotowane. Inaczej zamiast wspomagaç,
denerwują odbiorców! By"am niejednokrotnie Ęwiadkiem rzutowania na ekran
stron maszynopisu tekstu wyg"aszanego przez wyk"adowc´. Zwyczajnie ca"a strona
tekstu pisana maczkiem (czcionkÄ… nie wi´kszÄ… niÅ» 12 punktów), bez Ęwiat"a, bez
wyróŻnieł
. Spróbujcie to sobie wyobraziç!
Wszystkie pokazywane ilustracje, wykresy, teksty przygotowywane do pokazu
muszÄ… byç inaczej przygotowywane niÅ» np. do umieszczenia w tekĘcie ksiÄ…Å»ki.
Najmniejsza czcionka powinna mieç oko"o 40 punktów, tekst powinien byç tak
zorganizowany, aby moÅ»na go by"o czytaç blokowo (jednym rzutem oka). S"ów nie
moÅ»na przenosiç, naleÅ»y takÅ»e zadbaç o odpowiednie duÅ»e marginesy i przestrzeÅ‚

mi´dzy wersami. Kolory naleÅ»y stosowaç oszcz´dnie. JeĘli mamy moÅ»liwoĘç
korzystania z kolorowej drukarki, najlepiej jest korzystaç z granatowego i zielo-
nego tuszu. Kolor czerwony  podĘwiadomie odbierany jako ostrzegawczy, moŻna
wykorzystywaç do podkreĘlania bardzo waÅ»nych rzeczy.
Podstawowe b"´dy nauczyciela
Wynikają przede wszystkim z fa"szywego za"oŻenie, Że kaŻdy widzi tak samo i to
samo!
Pozosta"e to:
opowiadanie jak coĘ dzia"a, bez pokazu w"aĘciwego, pokazywanie modeli
obiektów, kiedy owe obiekty są moŻliwe do obejrzenia w sytuacji naturalnej
opis czyniony w trakcie obserwacji j´zykiem nazbyt naukowym, prze"ado-
wanym Żargonem w"aĘciwym dla danej dziedziny wiedzy (niedostosowanym do
moŻliwoĘci odbiorcy)
brak Życiowego odniesienia obserwowanych obiektów: gdzie to jest zastoso-
wane, do czego to s"uŻy...
niska jakoĘç materia"u poglÄ…dowego: s"aba czytelnoĘç, s"aba widocznoĘç.
www.dashofer.pl 33
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
4.6. Gry dydaktyczne
Dzia"ania wzmacniajÄ…ce efekty dydaktyczne
Rola nauczyciela:
1. w"aĘciwy dobór gry do potrzeb, moŻliwoĘci uczniów oraz ewentualnie aktual-
nego problemu (np. wychowawczego). Warto mieç kilka gier  pod r´kÄ… , którymi
zajmujemy klas´ w sytuacji, kiedy musimy si´ zajÄ…ç czymĘ innym (np. rozmowÄ…
z uczniem, który swym zachowaniem uniemoŻliwia prowadzenie lekcji);
2. precyzyjne omówienie zasad, wyjaĘnienie regulaminu gry;
3. wycofanie si´ z aktywnoĘci na czas gry, zaj´cie pozycji obserwatora;
4. w razie potrzeby udzielanie minimum pomocy;
5. podsumowanie gry.
Arkusz do analizy walorów gry:
1. Walory dydaktyczne:
1.1. Czego gra dotyczy bezpoĘrednio: wymagane umiej´tnoĘci, kompetencje,
wiedza, sprawnoĘci.
1.1.1. Co ta gra utrwala?
1.1.2. Co rozwija?
1.1.3. Jakie umiej´tnoĘci lub wiedz´ testuje?
1.2. Czego gra dotyczy poĘrednio:
1.2.1. Jakie zdarzenia natury psychospo"ecznej mogÄ… zostaç wywo"ane
 przy okazji ?
1.2.2. Jak sobie z nimi poradzisz?
2. Walory estetyczne gry, jej elementów sk"adowych i niezb´dnych rekwizytów:
3. Walory etyczne fabu"y gry i regu" gry
4. Poziom bezpieczeł
stwa gry:
4.1. Psychiczny
4.2. Fizyczny
5. Jak zamierzasz podsumowaç efekty gry?
Podstawowe b"´dy nauczyciela
zbyt skomplikowane zasady i zbyt duŻy poziom trudnoĘci (gra nieodpowiednia
do wieku)
gra bazuje, promuje lub wywo"uje zachowania aspo"eczne i niemoralne
nieatrakcyjne rekwizyty (zniszczone, rozpadajÄ…ce si´)
nadmierna aktywnoĘç prowadzÄ…cego (inwazyjnoĘç nauczyciela)
przeciÄ…gajÄ…ca si´ ewaluacja (zjawisko Death By Debriefing, czyli  Zanudzenie
na Âmierç Przed"uÅ»ajÄ…cÄ… si´ EwaluacjÄ…)
naraŻenie na niebezpieczeł
stwo fizyczne bÄ…dÄ™ psychiczne.
www.dashofer.pl 34
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
4.7. Granie ról
Dzia"ania wzmacniajÄ…ce efekty dydaktyczne
Poprawne budowanie koncepcji roli.
Zanim przejdziemy do grania ról, uczniom potrzebny jest trening elementów roli,
rozgrzewka do wchodzenia w role.
PrzejdÄ™my t´ rozgrzewk´ po kolei, wyobraÅ»ajÄ…c sobie, Å»e gramy pana X.
1. Otoczenie. Gdzie jest pan X? Otoczenie moÅ»na porównaç do dekoracji i wypo-
saÅ»enia sceny. W grze cz´sto wykorzystujemy jakiĘ jeden akcent, rekwizyt
charakterystyczny dla danej scenerii lub wykorzystujemy wyobraÄ™ni´ uczest-
ników. åwiczenia wykonywane sÄ… jednoczeĘnie przez ca"a grup´ i trwajÄ… kilka
minut.
WyobraÄ™cie sobie, Å»e jesteĘcie w muzeum. Klasa szkolna  zamienia si´
w muzeum, a uczniowie majÄ… zachowywaç si´ w typowy sposób, jak to
w muzeum.
2. Zachowania: Jak si´ pan X zachowuje? Tu przebieramy si´ za kogoĘ (wyko-
rzystujemy charakterystyczne elementy stroju), wykonujemy typowe gesty
danej postaci, poruszamy si´ jak ta osoba.
Uczniowie mogÄ… sami wybraç lub wylosowaç bardzo znane postacie z tele-
wizji lub sceny i kolejno je prezentowaç (czas prezentacji oko"o 30 sekund).
Ca"oĘç moÅ»e mieç charakter gry. Klas´ dzielimy np. na 3 grupy. Wygrywa ta
grupa, w której odgrywane postacie zosta"y najszybciej rozszyfrowane.
3. Stany organizmu: Co czuje pan X? Na tym poziomie uczymy  s"ownika
stanów cz"owieka i wychwytywania charakterystycznych cech danego stanu
(stopniowo zewn´trznych i wewn´trznych).
Przygotowujemy list´ stanów (lub opracowujemy jÄ… wspólnie z uczniami)
i zapisujemy na oddzielnych kartkach. Np.: spokój, zdenerwowanie, wĘciek-
"oĘç, Å»al, radoĘç, niepokój, przygn´bienie, znuÅ»enie, zazdroĘç, entuzjazm,
strach, pewnoĘç siebie, smutek, nuda, wspó"czucie, rozczarowanie, zachwyt,
rozbawienie, mi"oĘç, ciekawoĘç, wstyd, zaskoczenie, zdziwienie...
Poci´tÄ… na paski list´, wrzucamy do kapelusza. Klas´ dzielimy na 3-4 grupy
(Lepiej jak w mniejszych grupach b´dÄ… co najmniej 3 osoby, a moÅ»e byç
nawet 12, wtedy çwiczenie wywiera duÅ»o wi´ksze wraÅ»enie!). KaÅ»da grupa
wybiera dla siebie oko"o 6 kartek z nazwami stanów emocjonalnych. Przez
kilka minut kaÅ»dy indywidualnie przygotowuje si´ do przedstawienia
wylosowanych stanów emocjonalnych. I wreszcie nast´puje prezentacja:
jedna z osób odczytuje kartk´, a wszystkie osoby z danej grupy odgrywajÄ…
zapowiedziany stan. Po prezentacji grupy pierwszej, pora na prezentacj´
grupy drugiej, trzeciej itd. KaÅ»da prezentacja powinna byç nagrodzona
oklaskami, to doprawdy trudne çwiczenie!
www.dashofer.pl 35
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
4. Strategie: Jak pan X dzia"a? Tu staramy si´ odegraç typowe sposoby zachowa-
nia i dzia"ania kogoĘ.
Uczniowie mogÄ… odegraç np. sceny jak odrabiajÄ… lekcje jako  pilni ucznio-
wie lub  ma"o pilni uczniowie
5. Kompetencje: Co pan X potrafi? WyobraŻanie sobie posiadania pewnego
zestawu umiej´tnoĘci i talentów.
Uczniowie starajÄ… si´ wejĘç  w skór´ cz"owieka, który jest np. znakomitym
przyjacielem.
Uwaga! Do tego çwiczenia naleÅ»y wyznaczyç  magiczny krÄ…g (np. naryso-
wane ko"o na pod"odze), aby wyraÄ™nie zaznaczyç wchodzenie i wychodzenie
z roli.
Uwaga! åwiczenia na poziomie przekonaÅ‚
, wartoĘci, toŻsamoĘci i misji wyma-
gają gruntownego opanowania metody  odgrywania ról na treningach oso-
bistych  do czego bardzo zach´cam, poniewaÅ» granie ról z uwzgl´dnieniem
tych poziomów przynosi znakomite efekty wychowawcze.
Kiedy uczniowie odczujÄ… juÅ» na czym polega granie roli  nauczyli si´ myĘleç
i dzia"aç jak jakaĘ postaç, moÅ»emy zaczÄ…ç wykorzystywaç t´ metod´ w codziennej
pracy dydaktycznej i wychowawczej.
MoÅ»emy odgrywaç:
1. Zachowania niewerbalne (proste i bardziej z"oŻone)
2. Dialogi  zachowania komunikacyjne
3. Pojedyncze scenki
4. Przedstawienia wed"ug scenariusza gotowego, opracowanego samodzielnie lub
rozwijanego w trakcie gry.
Granie ról moÅ»na realizowaç:
1. Pojedynczo (dzieci pracują samodzielnie, równolegle, obok siebie)
2. W parach
3. W ma"ych grupach
4. Z udzia"em ca"ej klasy (kumulacyjnie)
Podstawowe b"´dy nauczyciela
s"abe wprowadzenie do koncepcji roli
inwazyjnoĘç w czasie gry, narzucanie swojej wizji
przerywanie gry (z"e zaplanowanie czasu)
brak podsumowania gry.
www.dashofer.pl 36
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
4.8. Drama
Dzia"ania wzmacniajÄ…ce efekty dydaktyczne
Podstawowe çwiczenia dramowe:
1. åwiczenie zmys"ów: s"uchanie, patrzenie, dotykanie, wÄ…chanie, smakowanie.
Rozwój ĘwiadomoĘci sensorycznej, wraŻliwoĘci na cechy otoczenia, a takŻe 
doskonalenie procesów pami´ci, uwagi i koncentracji (np. çwiczenie na dotyk:
badanie przedmiotów ukrytych pod chustą).
2. åwiczenie prostych ruchów.
Panowanie nad cia"em, rozwój tzw. elokwencji cia"a (np. çwiczenie z odbi-
janiem wyobraŻoną pi"ką).
3. åwiczenia relaksacyjne.
åwiczenie umiej´tnoĘci zwalniania napi´ç w ciele, odpr´Å»ania si´ (np. çwiczenie
polegajÄ…ce na  zbijanie si´ w bry"´ lodu i powolne roztapianie si´ ).
4. åwiczenia z wykorzystaniem dÄ™wi´ków i tempa ruchu.
Bardziej zaawansowane çwiczenie elokwencji cia"a, ekspresji, panowania nad
cia"em (np. marsze fabularne).
5. Rozwijanie scen pojedynczych. Odegranie metafor, idei.
Rozwój wyobraęni i kreatywnoĘci (np. budowanie Pomników Emocji).
6. Rozwijanie scen zbiorowych.
Rozwój wyobraęni, kreatywnoĘci, wspó"pracy (np. przedstawianie metafor,
budowanie ruchomych pomników).
7. Improwizacje proste, z"oŻone na kanwie opowiadał
, ilustracji, studium przypadków.
Rozwój wyobraęni, wizualizacji, inteligencji emocjonalnej.
Marsze fabularne:
Grupa zachowuje si´ zgodnie z podanÄ… instrukcjÄ… (np. idziecie pod gór´, z ci´Å»kimi
plecakami, wasze twarze tnie silny wiatr i deszcz, albo  jesteĘcie pierwszy raz na
"yÅ»wach. Idziecie przez "Ä…k´, wÄ…chacie kwiaty, przekraczacie strumieÅ‚
, wpadacie
w rój komarów.... JesteĘmy weso"ą orkiestrą!).
Interpretacje proste:
Lustro  naĘladowanie ruchów w parach. Jedna osoba jest lustrem dla drugiej.
Uczniowie poruszajÄ… si´ (wykonujÄ…c dowolne ruchy ca"ym cia"em lub tylko
r´koma, albo nogami) w rytm np.  TaÅ‚
ca z szablami A. Chaczaturiana, muzyki
country lub góralskiej. Uk"adanie liter z cia"a i ca"ych wyrazów (praca grupowa).
Pomniki nieruchome i ruchome:
Uczniowie przybierajÄ… postawy i mimik´ zgodnie z instrukcjÄ… (np. jestem radosny,
smutny, pewny siebie, czuj´ z"oĘç, jestem zak"opotany, zakochany itd.).
MoÅ»na to çwiczenie skomplikowaç dodajÄ…c do danych emocji punktacj´ od
1 (najs"abiej wyraÅ»ona) do 10 (najsilniej wyraÅ»ona), çwiczÄ…c stany kraÅ‚
cowe
i poĘrednie (np. smutek za 5 punktów, radoĘç za 7 punktów, duma za 10 punktów).
duma za 3 pkt duma za 10 pkt
www.dashofer.pl 37
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
Interpretacje z"oŻone:
PokaÅ» jak ktoĘ nieĘmia"y zamienia si´ w pewnego siebie cz"owieka (poznanie alfa-
betu stanów emocjonalnych).
Kalambury:
Pokazywanie s"ów, tak aby grupa odgad"a znaczenie has"a. MoÅ»e byç tak, Å»e jedna
osoba ilustruje gestami kolejne s"owa lub teŻ kaŻde kolejne s"owo jest jednoczeĘnie
odgrywane przez grup´, wtedy grupa liczy tyle osób, ile jest s"ów do odgadni´cia.
Jest to bardzo zabawne!
Has"a do odgadni´cia dowolne  konkretne lub abstrakcyjne: np. butelka na mleko,
p´d do wiedzy, burza w szklance wody...
Cia"o jako tworzywo:
åwiczenie moÅ»e byç realizowane indywidualnie (zamieÅ‚
si´ w szczypiorek,
w litery alfabetu...) lub w ca"ej grupie (jesteĘcie ogrodem lub wybranym wyrazem...).
Cia"a moÅ»na rzeÄ™biç (wybrana osoba uk"ada rzeÄ™b´ z cia"a jednego lub kilku
uczniów na okreĘlony temat, np. Oto jesteĘmy! Zwyci´stwo!), jako stop-klatki lub
z uwzgl´dnieniem  przewijania kilku klatek. Grupy zamieniajÄ… si´ w maszyny np.
do produkcji  krówek .
Pretekstowe:
Pretekstem jest obraz np.  Krzyk Muncha. Uczniom stawiamy pytanie o moŻliwe
wyjaĘnienia dlaczego ta kobieta krzyczy. W grupach  przygotowywana jest odpo-
wiedÄ™, w postaci scenki do odegrania.
Pretekstem jest jakiekolwiek zdanie  zakoł
czenie. Uczniowie majÄ… dopisaç
poczÄ…tek historyjki i odegraç scenki. Np. etiuda o zakoÅ‚
czeniu  A to pech . Lub
odwrotnie  znany jest poczÄ…tek historii, np. dziewczyna siedzi smutno wpatrzona
w sufit, grupa biedaków Żebrze na dworcu...
Pretekstem jest has"o, np. Narodziny Cz"owieka. Uczniowie  w grupach, przygo-
towujÄ… w"asne interpretacje rozwiÄ…zania zadanego tematu. Odegranie moÅ»e byç
z uŻyciem tylko ekspresji pozawerbalnej (pantomima), z uŻyciem s"ów, okrzyków,
z wykorzystaniem (bądę nie) rekwizytów.
Pretekstem moÅ»e byç konkretne wydarzenie  wed"ug scenariusza historycznego
lub literackiego. Potraktowane z zachowaniem  prawdziwego scenariusza lub spara-
frazowane czy kreujące spotkania niemoŻliwe (spotkania postaci historycznych czy
bohaterów literackich z innych epok, utworów). Rozmowa Julii z Romkiem. Julia
mówi s"owami Szekspira, Romek konwersuje z niÄ… j´zykiem wspó"czesnego
ch"opaka. Spotkania niemoŻliwe  podróŻe w czasie i przestrzeni: Spotkanie
Kolumba z kosmonautÄ… szykujÄ…cym si´ do kolejnego lotu w NASA. Spotkanie nas-
tolatków z np. XV i XX wieku i rozmowy o rodzicach i Ęwiecie.
Dram´ moÅ»na znakomicie po"Ä…czyç z muzykÄ… i wizualizacjÄ…. Na tle IX Symfonii
Bethoveena  przedstawcie ruchome obrazy (rzeÄ™by) oddajÄ…ce nastrój i dynamik´
muzyki.
www.dashofer.pl 38
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
KaÅ»de çwiczenie trzeba koniecznie podsumowaç i zweryfikowaç zmiany w oso-
bistych za"oŻeniach:
co czu"eĘ? jakie by"y twoje myĘli? co by"o najtrudniejsze? czy to by"o porusza-
jÄ…ce? czy pozwoli"o ci to lepiej zrozumieç...?
w zasadzie nie powinno si´ uÅ»ywaç pytania  Dlaczego  gdyÅ» jest to pytanie
kierowane do intelektu.
kiedy dzieci referują trudnoĘci w wyobraŻeniu sobie pewnego obrazu lub mają
k"opoty z nazywaniem emocji, uczuç, które odczuwajÄ…  proponuj´ pomagaç
pytaniami: a co by to by"o, jakbyĘ wiedzia"? a co by to by"o jakbyĘ móg" ten stan
nazwaç? JeÅ»eli nie moÅ»esz sobie wyobraziç  to wyobraÄ™ sobie, Å»e sobie
wyobraŻasz...
Podstawowe b"´dy nauczyciela
Uwaga! Podobnie jak w zaawansowanym odgrywaniu ról, drama wymaga bardzo
rzetelnego opanowania metody i bardzo Ęwiadomego kierowania grupą.
Bez przygotowania (i osobistego doĘwiadczenia dramy na w"asnej skórze) nauczy-
ciel moÅ»e w zasadzie korzystaç tylko z podstawowych çwiczeÅ‚
dramowych. Zap´-
dzanie si´ w dalsze obszary moÅ»e byç po prostu niebezpieczne dla dzieci.
Dla nauczyciela najwaÅ»niejszymi warunkami niezb´dnymi dla korzystania z tej
metody jest: znajomoĘç celów i zasad pracy oraz autentyczne zainteresowanie
dzieçmi i ich Ęwiatem. Bardzo niebezpieczna dla przebiegu dramy jest sk"onnoĘç
do pouczania lub krytykowania (ironicznego komentowania) przeÅ»yç uczniów.
4.9. Symulacja
Dzia"ania wzmacniajÄ…ce efekty dydaktyczne
Wst´pem do symulacji jest przygotowanie uczniów do poczucia klimatu danej
sytuacji w rzeczywistoĘci; poznanie relacji i zasad okreĘlajÄ…cych t´ sytuacj´;
typowych zachował
ludzi (opisy ról).
Sytuacje powinny byç wybierane odpowiednio do doĘwiadczenia Å»yciowego
uczniów i mieç wymiar praktyczny.
Dobrze dobrane tematy uczÄ… umiej´tnoĘci Å»yciowych, operacyjnych, sprawnoĘci
w efektywnej komunikacji, zaradnoĘci, Ęmia"oĘci.
KaŻda symulacja  jak zwykle, wymaga podsumowania zebranego doĘwiadczenia.
Oto kilka pytał
testujących emocje, wraŻenia i opinie:
co to by" za problem?
czy by" on dla ciebie "atwy czy trudny?
www.dashofer.pl 39
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
co myĘla"eĘ, co czu"eĘ, kiedy...?
które zadanie by"o naj"atwiejsze?
jak sprawy mogÄ… si´ potoczyç w sytuacji rzeczywistej?
co moÅ»e byç jeszcze problemem?
czego byĘ chcia" si´ jeszcze nauczyç?
co moÅ»na by"o pominÄ…ç?
jak inaczej moÅ»na by"o si´ zachowaç?
Podstawowe b"´dy nauczyciela
Symulacja tworzy przeogromne pole moŻliwoĘci dla twórczego nauczania i wycho-
wania!
Ale pod dwoma warunkami:
1) nauczyciel jest Ęwietnie przygotowany metodycznie
2) tematy zadał
są atrakcyjne, w"aĘciwie dobrane do problemu i faktycznie s"uŻą
rozwojowi okreĘlonych umiej´tnoĘci.
4.10. Analiza przypadku
Dzia"ania wzmacniajÄ…ce efekty dydaktyczne
W pracy dydaktycznej metod´ analizy przypadków moÅ»na wykorzystywaç na kilka
sposobów.
Uczniowie otrzymują opis przypadku lub wczeĘniej czytają odpowiedni materia".
MoÅ»e to byç wycinek prasowy dotyczÄ…cy blokady szosy przez ekologów pro-
testujących przeciwko budowaniu wysypiska Ęmieci; list ucznia, który uciek"
z domu; artyku" referujÄ…cy sytuacj´ matki dziewczyny chorej na anoreksj´; dane
z raportu nt. sytuacji dzieci w Polsce; artyku" o dziecku, które poparzy"o si´
silnie w wyniku zabawy Żrącymi materia"ami, które znalaz"o w piwnicy i wiele
innych tym podobnych materia"ów wyjĘciowych).
Po odpowiednim czasie przeznaczonym na zapoznanie si´ z materia"em  ucznio-
wie komentują przypadek  w zaleŻnoĘci od postawionego problemu.
Uczniowie otrzymujÄ… cz´Ä˜ç opisu przypadku, badajÄ… problem, komentujÄ…c w miar´
otrzymywanego materia"u. Na zakoł
czenie  czytamy prawdziwe zakoł
czenie:
wyrok sądu, opis dzia"ał
podj´tych przez rzecznika praw ucznia, porad´ zapro-
ponowaną w prasie, zakoł
czenie danej historii dopisane przez samo Życie...
W niektórych przypadkach (zw"aszcza dotyczących spraw wychowawczych,
relacji z kolegami, z rodzicami, z nauczycielami), efektem pracy moÅ»e byç opra-
cowanie planu dzia"ania, recepty na rozwiÄ…zanie danego problemu, konfliktu,
polepszenie atmosfery i tak dalej...
www.dashofer.pl 40
Copyright © Verlag Dashöfer
WSKAZÓWKI DO PRACY
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
MoÅ»emy wykorzystaç wywiady z gwiazdami muzycznymi, sportowymi, aktorami,
modelkami, oczywiĘcie te wartoĘciowe, gdzie mówią o swoje drodze do sukcesu,
przygotowaniach, poĘwi´ceniach, blaskach i cieniach gwiazdorstwa, a zw"aszcza
ci´Å»kiej, codziennej pracy. Dzieciom (ale i cz´sto doros"ym) wydaje si´, Å»e sukcesy
innym  spadają z nieba , nie wiąŻą tego z okreĘlonym trybem Życia, wyrzekaniem
si´ róŻnych przyjemnoĘci... Dobrze jest zilustrowaç (a i zamodelowaç), Å»e
najcz´Ä˜ciej sukces jest jednak funkcjÄ… systematycznej pracy.
MogÄ… teÅ» to byç wywiady lub relacje osób Å»yjÄ…cych z okreĘlonymi problemami
(osoby samotne, odrzucone przez swojÄ… klas´, chore na AIDS, anoreksj´ lub buli-
mi´, pope"niajÄ…ce próby samobójcze, bezdomne lub na  gigancie ).
Analizowane przypadki mogÄ… byç podobne do problemów wyst´pujÄ…cych w klasie,
wtedy stajÄ… si´ pretekstem do g"´bokiej refleksji i  byç moÅ»e, rozwiÄ…zania
okreĘlonych trudnoĘci.
(Znakomitym ęród"em przypadków dla problematyki wychowawczej jest prasa
m"odzieŻowa).
MoŻliwie pytania podsumowujące doĘwiadczenie uczniów:
co si´ sta"o?
jak ktoĘ coĘ zrobi"?
jakie to mia"o konsekwencje?
jak oceniç post´powanie bohatera/bohaterów omawianego przypadku?
kto ponosi odpowiedzialnoĘç za dany stan rzeczy?
co spowodowa"o, Że obraz sytuacji jest w"aĘnie taki?
dlaczego ktoĘ postąpi" w ten w"aĘnie sposób?
co móg" zrobiç innego?
co naleÅ»a"o zrobiç?
czy moÅ»na coĘ zrobiç lepiej?
co ty byĘ zrobi" w podobnym przypadku?
Podstawowe b"´dy nauczyciela
Materia" do analizy przypadku powinien byç:
1) udramatyzowany
2) wyraęny
3) fabularny
4) poruszajÄ…cy wyobraÄ™ni´
5) angaŻujący emocje
6) wzgl´dnie analogiczny do problemów Å»yciowych uczniów, ale nie nacechowany
natr´tnym dydaktyzmem!
7) i prezentujÄ…cy problem w sposób wzgl´dnie otwarty.
Inaczej efekt dydaktyczny zostanie zagubiony!
www.dashofer.pl 41
Copyright © Verlag Dashöfer
WAÚNE PYTANIE NA ZAKOÄ„CZENIE
METODY AKTYWIZUJŃCE PROCES UCZENIA SIó
5. WAÚNE PYTANIE NA ZAKOÄ„CZENIE
Zastanów si´, czy nie jesteĘ zwolennikiem jednej metody nauczania.
KaÅ»da metoda ma swojÄ… specyfik´ i moÅ»e  wycinaç niektórych uczniów  ograni-
czajÄ…c ich szanse edukacyjne.
Stale wykorzystywana jedna tylko metoda powoduje takÅ»e okreĘlonÄ… monotoni´
metodycznÄ… (fiksacj´ metodycznÄ…), i u nauczyciela i u uczniów.
Ponadto  uczy (a raczej  ty uczysz) uczenia si´ w jeden okreĘlony sposób!
www.dashofer.pl 42
Copyright © Verlag Dashöfer