I
Pierwsza wojna światowa
Okres zakończony latem 1914 roku z późniejszej perspektywy określany był z francuska jako "la Belle Epoque' -
"piękna epoka". Ta nostalgiczna nazwa zrodziła się w Europie i do niej w zasadzie się odnosiła. Europa była wtedy
hegemonem światowym. Dominacja ta uwidaczniała się, jak już wyżej zostało przedstawione, w dziedzinie
gospodarczej i politycznej. Nie mniejsza, chociaż bardziej trudna do zmierzenia, była przewaga Europy w
dziedzinie kultury i nauki. Uniwersytety europejskie zachowywały praktyczną wyłączność jako ośrodki naukowe,
stolice europejskie promieniowały na cały świat jako centra rozwoju wszelkiego rodzaju sztuki. Europejskim zjawi-
skiem społecznym była inteligencja. Wzorce europejskie dominowały we wszystkich dziedzinach, zastępując
nieobecne lub wypierając istniejące spuścizny lokalne. W najlepszym razie dochodziło do łączenia jednych z
drugimi, co jednak oznaczało i tak, przynajmniej w jakimś zakresie, przejmowanie wartości przybyłych z Europy.
Nie istniał natomiast praktycznie ruch w odwrotnym kierunku - udział kultur pozaeuropejskich w tworzeniu
ogólnego dorobku sprowadzał się do pa

ru zapożyczeń, egzotycznych ozdóbek, przyczepionych do potężnej całości, będącej dziełem Europejczyków. Ten
stan rzeczy skończył się wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej - wojny, która rozpoczęła się jako
europejska i w Europie zrodzona.
Geneza wojny
Dyskusję nad genezą wojny podjęto wkrótce po jej rozpoczęciu i nie wygasła ona do tej pory. Odzwierciedla stałe
zainteresowanie przyczyną końca dawnego świata. Sprowadzenie jej do jednej formuły, jak ekspansjonizm
niemiecki czy narastająca rywalizacja imperialistyczna, nie wyczerpuje zagadnienia. Obecnie przyjmuje się, że
złożył się na to cały splot czynników: rywalizacja gospodarczo-polityczna, narastające napięcia narodowe i
społeczne w starych monarchiach, takich jak Austro-Węgry i Rosja, wzrost nastrojów nacjonalistycznych,
umacnianie systemu przymierzy. Kolejne kryzysy międzynarodowe były co prawda rozwiązywane przez
porozumienia, ale stopniowo zacieśniały splot tych oddziałujących na siebie czynników. Przyzwyczajały też
polityków i opinię publiczną do myśli o wojnie. Miała ona być krótka. Od czasów Napoleona Europa nie znała
wojen długotrwałych, angażujących całe narody, natomiast wojny dziewiętnastowieczne, z francusko-pruską z
roku 1870 i peryferyjnymi, ale całkiem niedawnymi wojnami bałkańskimi (1912-1913), skłaniały raczej do myśli o
kilkutygodniowej kampanii, rozładowującej nabrzmiały konflikt.
W takiej sytuacji doszło do kryzysu z lata 1914 roku, rozpoczętego przez zamach w Sarajewie 28 czerwca, w którym
zginął austriacko-węgierski następca tronu, arcyksiążę Franciszek Ferdynand. Mimo braku jed
9

noznacznych dowodów odpowiedzialność przypisano Serbii. W oczach Wiednia Serbia była główną rzeczniczką i
ostoją narodowego mchu Słowian południowych, zagrażającego monarchii habsburskiej. Ranga jej i prestiż
wzrosły po dwóch wygranych przez nią wojnach bałkańskich. W tej sytuacji zamach sarajewski dostarczył
pretekstu, by spróbować wyeliminować Serbię na drodze dyplomatycznej (w razie przyjęcia brutalnego ultimatum)
lub militarnej (w razie jego odrzucenia). Tę inicjatywę Wiednia poparł sojusznik niemiecki. Jednak interesy Rosji
nie pozwalały jej pozostać obojętną. Od dawna zaangażowana była w budowanie swoich wpływów na tym
obszarze, a ich centrum stanowiła właśnie Serbia. Zagrożenie Serbii oznaczało zagrożenie pozycji Rosji na Bałka-
nach, wyraźne naruszenie i tak niestabilnego układu sił. W ten sposób uruchomiona została cała sekwencja
związków sojuszniczych i opracowanych planów sztabowych. W obronie Serbii Rosja sięgnęła po demonstrację
militarną: mobilizację. Ale względy techniczne zmusiły ją do mobilizacji całkowitej, a więc skierowanej także
przeciw Niemcom. Te ostatnie zresztą, jak się wydaje, gotowe były na ewentualność rozszerzenia konfliktu ze skali
lokalnej na ogólnoeuropejską. Jednak z kolei niemiecki plan wojenny, tzw. plan Schlieffena, wychodzący z
założenia o konieczności walki na dwa fronty (z Rosją i z Francją), przewidywał jak najszybsze rozprawienie się z
przeciwnikiem zachodnim. Osiągnięte to miało być skrzydłowym atakiem przez terytorium Belgii. Gdy więc
zarysowała się groz'ba konfliktu rosyjsko-niemieckiego, Berlin musiał sprowokować konflikt niemiecko-francuski.
A fakt, że oznaczało to naruszenie neutralności belgijskiej, przyczynił się zasadniczo do tego, że do wojny przeciw
Niemcom zdecydowała się przystąpić Wielka Brytania. Przygo
10

towany od dawna mechanizm został uruchomiony tym razem rozwiązaniem miała być wojna. Z początkiem sierpnia
1914 roku wci~gnięte w nią zostało pięć mocarstw europejskich: Niemcy, Austro-Węgry, Rosja, Francja i Wielka
Brytania oraz trzy mniejsze państwa: zaatakowane Belgia i Serbia, później Czarnogóra, która stanęła u boku tej
ostatniej.
Przebieg działań wojennych
Po paru tygodniach okazało się, źe źadna ze stron nie jest w stanie zyskać przewagi nad drugą. W bitwie nad
Marną (5-9 września 1914 roku) powstrzymany został atak niemiecki na Francję. Front zachodni ustalił się. Na
froncie wschodnim doszło do tego samego po paru miesiącach, w grudniu. Nadzieje na szybkie rozwiązanie
prysły, między obiema stronami powstała równowaga. Dalsze dzieje wojny odzwierciedlają kolejne próby
przełamania tej równowagi, na drodze zarówno militarnej, jak i politycznej. Oto sekwencja poszczególnych
inicjatyw:
- przełom października i listopada 1914 roku: do wojny po stronie Państw Centralnych (jak zaczęto nazywać
Niemcy i Austro-Węgry) przystąpiła Turcja;
- luty 1915 roku: ekspedycja francusko-brytyjska na Dardanele - próba otwarcia cieśnin czarnomorskich i
flankowego oskrzydlenia Państw Centralnych;
- maj 1915 roku: ofensywa Państw Centralnych przeciw Rosji, która przesunęła linię frontu o 300-400 km na
wschód;
- maj 1915: przystąpienie Włoch do wojny po stronie Ententy (czyli Wielkiej Brytanii, Francji i Rosji) w zamian za
obietnicę korzyści terytorialnych; utworzenie frontu włoskiego;
11

fąx (090) 52 54 19, fax [phone] -
- rok 1915: alianckie ofensywy na froncie zachodnim; - październik 1915 roku: rozbudowanie bałkańskiego
teatru wojennego - ofensywa austro-węgierska przeciw Serbii doprowadziła do całkowitego zajęcia tego kraju,
jednocześnie do wojny po stronie Państw Centralnych przyłączyła się Bułgaria; w odpowiedzi aliancki korpus
ekspedycyjny wylądował w Salonikach, mimo neutralności Grecji;
- luty 1916 roku: początek walk pod Verdun, mających w zamyśle niemieckim drastycznie wykrwawić armię
francuską;
- lato 1916 roku: próba jednoczesnej ofensywy alianckiej na froncie zachodnim i wschodnim; do tej ostatniej
przyłączyła się Rumunia;
- luty 1917 roku: Niemcy podjęły nieograniczoną wojnę podwodną (atakowanie statków bander neutralnych
zaopatrujących Ententę, zwłaszcza Wielką Brytanię).
Żadna z tych prób nie dała jednak oczekiwanych rezultatów, czasem wręcz odwrotnie. Dopiero rok 1917 przyniósł
wydarzenia o zasadniczym dla przebiegu wojny znaczeniu, chociaż skutki ich ujawniły się nie od razu.
W marcu 1917 roku pod ciężarem wysiłku wojennego upadł carat. Wyłoniony z rewolucji Rząd Tymczasowy
deklarował gotowość kontynuowania wojny u boku zachodnich sojuszników, ale skutkiem tego był przewrót
dokonany przez bolszewików, między innymi pod hasłem natychmiastowego pokoju, do którego realizacji
rzeczywiście przystąpiono (rozmowy z Państwami Centralnymi w Brześciu Litewskim, zakończone podpisaniem
pokoju 3 marca 1918 roku). Tym samym ziściło się marzenie sztabowców niemieckich - zlikwidowania jednego z
dwóch głównych fron
' ' w^ ~p~łnak okazało, nie przechyliło to trwale

szali zwycięstwa na ich korzyść. W historii pierwszej wojny światowej podwójna rewolucja rosyjska miała więc
znaczenie ograniczone, co nie podważa jej rangi w skali historii całego wieku.
Warto natomiast dodać, że po pokoju brzeskim (uzupełnionym pokojem Czwórprzymierza z Rumunią 7 maja 1918
roku) rozszerzyły się możliwości budowy Mitteleuropy - systemu gospodarczo-politycznego pod-
porządkowującego w zróżnicowany sposób obszary środkowoeuropejskie Niemcom. Kres tej inicjatywie położył
po kilku miesiącach koniec wojny, niemniej jednak zamysł niemiecki miał swoje znaczenie dla emancypacji
politycznej narodów bałtyckich, a zwłaszcza Ukrainy.
Dnia 6 kwietnia 1917 roku do wojny po stronie Ententy przystąpiły Stany Zjednoczone. Bezpośrednimi impulsami
były: nieograniczona wojna podwodna rozpoczęta przez Niemcy oraz niemieckie intrygi dyplomatyczne. Prócz
tego jednak Stany były coraz bardziej zainteresowane wygraną swoich głównych dłużników (państwa Ententy
zaciągnęły ogromne kredyty na pokrycie kosztów prowadzenia wojny), a przede wszystkim perspektywą zyskania
znacznego wpływu na stosunki międzynarodowe. Ten ostatni wzgląd, niezbyt zgodny z tradycją amerykańskiego
izolacjonizmu, interesował przede wszystkim prezydenta Thomasa Woodrowa Wilsona, mniej natomiast inne
kręgi polityczne.
Przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny pogłębiło jej światowy charakter. Już poprzednio nabrała ona po
trochu charakteru pozaeuropejskiego przez wystąpienie Japonii (sierpień 1914), która jednak realizowała swoje
własne, ograniczone do obszaru chińskiego cele, dalej przez udział w zmaganiach mieszkańców innych
kontynentów (żołnierzy z kolonii
13

francuskich i brytyjskich oraz z dominiów brytyjskich), przez okazjonalne działania wojenne w Afryce (gdzie
znajdowały się kolonie niemieckie) i morskie na różnych akwenach. Decyzja amerykańska jednak, jak się okazało,
była tym czynnikiem, który poważnie przyczynił się do przeważenia szali zmagań wojennych. Rozstrzygnięcie
przyszło spoza Europy. Miało to swoje dalsze konsekwencje.
Wyczerpanie potencjału niemieckiego (czego nie zdołał w pełni zrównoważyć pokój brzeski) i wzmocnienie
potencjału alianckiego przez Stany Zjednoczone doprowadziły jesienią 1918 roku do zakończenia zmagań. Wraz z
przegraną wojenną dokonał się rozpad monarchii austro-węgierskiej oraz doszło do rewolucji w Niemczech,
obalającej tron cesarski. Na kolejnych frontach cichły strzały. Najważniejszy rozejm, z Niemcami, symbolizujący
koniec wojny, podpisany został 11 listopada 1918 roku w Rethondes koło Compiegne we Francji.
Charakterystyka działań wojennych
Wiek XX rozpoczął się zatem wydarzeniem na ogromną skalę - światowym w swym zasięgu, zarazem dokonującym
głębokich i drastycznych przemian. Odnosi się to przede wszystkim do doświadczeń samej wojny. Oznaczała ona
mobilizację w nie spotykanych dotąd rozmiarach.
Utworzenie milionowych armii, utrzymywanie ich przez miesiące i lata, zwiększona technicyzacja wojny - wszystko
to przeobraziło funkcjonowanie państw i społeczeństw, stawiało ogromne zadania przed gospodarką. Konieczna
była jej daleko posunięta restrukturyzacja, zwłaszcza przemysłu. Rozwinąć się musiał

przemysł wojenny. Jednocześnie kurczył się rynek różnych dotychczasowych dóbr, potarganiu uległy więzi
handlowe, zwłaszcza na skalę międzynarodową. Oderwanie od miejsc pracy milionów młodych mężczyzn
spowodowało konieczność zastąpienia ich przez kobiety, co w niebagatelny sposób wzmocniło widoczne już
uprzednio tendencje emancypacyjne. Innym zjawiskiem związanym z gospodarką były: zwiększony
interwencjonizm państwowy, planowanie, dystrybucja itd., a także uruchomienie spirali inflacyjnej, niezbędne dla
finansowania wysiłku wojennego.
Oddziaływanie wojny na ludność cywilną nie jest niczym niezwykłym. Nie zdarza się jednak zawsze; ze względu
na wspomnianą wyżej tradycję właściwą XIX wiekowi, także i pod tym względem wojna lat 1914-1918 okazała swe
nieoczekiwane oblicze. Wyrażało się to w działaniach wymierzonych wprost w ludność cywilną (Belgia w roku
1914, ostrzeliwanie Paryża w roku 1918, obecne w świadomości polskiej bombardowanie Kalisza 2-4 sierpnia 1914
roku), ale widoczne było także w skutkach blokady gospodarczej, jak też w rozwiniętej propagandzie, wreszcie w
szpiegomanii.
Samo prowadzenie wojny wzbogaciło się o nowe elementy. Jednym z nich była wspomniana technicyzacja. W
latach 1914-1918 wprowadzono lub upowszechniono nowe rodzaje broni. Skuteczność jednych z nich była
ograniczona - przykładem gazy bojowe, do których potem raczej nie sięgano (aczkolwiek obawa przed nimi była
widoczna u progu drugiej wojny światowej, a broń chemiczna i dzisiaj obecna jest w arsenałach). Stosunkowo
niewielką, chociaż zwiększającą się rolę odegrało lotnictwo. Natomiast znany już uprzednio karabin maszynowy, a
także rozwinięta w czasie wojny broń pancerna i łodzie podwodne
15

mocno wpłynęły na charakter zmagań, oprócz dominującej w walkach pozycyjnych artylerii. 4V ogóle jej ogień
przeważał zdecydowanie nad wojną ruchomą, zwłaszcza na froncie zachodnim. Znalazło to odbicie w późniejszym
ograniczeniu myśli wojskowej, głównie po stronie zwycięzców. Szczególnie wielki wpływ wywarta ta postać walk
na samych żołnierzy. Doświadczenia z okopów: huraganowy ostrzał, śmiercionośny, a także niszczący odporność
psychiczną, jak również degradujące warunki życia (błoto, szczury, wszy, trupi odór) wryły się mocno w
świadomość całego pokolenia, zbudowały też poczucie specyficznej wspólnoty kombatanckiej, oddzielającej ją
zarazem od tych, którzy tego nie zaznali.
Skutki wojny
Bilans zniszczeń okazał się niezwykle ciężki i zróżnicowany. Bezpośrednie straty ludzkie szacuje się (nie licząc
ofiar wojny domowej w Rosji) na blisko 9 mln zabitych żołnierzy, 2,5-3 mln cywilów oraz 6,5 mln inwalidów. Do
tych danych dodać należy 4,3 mln wdów oraz 8 mln półsierot wojennych. Skutki tego upływu krwi były
drastycznie odczuwalne w różnych aspektach: ekonomicznym, demograficznym, psychologicznym, społecznym.
Nie można zrozumieć ruchów pacyfistycznych lat międzywojennych czy postawy Francji w roku 1939, jeśli się nie
uświadamia sobie tego czynnika. Należy też wziąć pod uwagę destrukcyjny wpływ, jaki miało runięcie, wraz z
dawnym światem, poczucia pewnej stabilności i bezpieczeństwa, a także ciężar doświadczeń wyniesionych z
okopów.
Mówiąc o zjawiskach gospodarczych, wymienić więc trzeba na pierwszym miejscu zniszczenia bezpo
16

średnie: fabryk, domów, budynków publicznych, dworców, linii kolejowych, mostów - listę można by ciągnąć
długo. Występowały one w zasadzie na terenie objętym walkami, ale to oznaczało niemałe obszary Europy. Gdy
wojna miała charakter bardziej ruchomy, zasięg zruszczeń był szerszy - doświadczyły tego między innymi ziemie
polskie. Wojna stacjonarna zmieniła w nieużytki pola, zryte okopami i pociskami we Francji objęło to 3 mln
hektarów. Przewaga Ententy na morzach pozwoliła jej na zastosowanie blokady, poważnie ograniczającej dopływ
towarów (w tym żywności) do Państw Centralnych. Silnie dało się to odczuć tak w tych państwach, jak i na
obszarach przez nie okupowanych. Od niedostatku cierpiała zwłaszcza ludność cywilna. Prócz tego dawały o
sobie znać zjawiska już wspomniane, jak rozregulowanie ekonomiki poszczególnych państw wespół z inflacją.
Charakter szczególnie drastyczny, jakościowo różny, miało to na obszarze środkowej Europy, podległym
zasadniczym
``~ przemianom politycznym; także i w tym względzie s wymownym przykładem może być Polska.
Wojna przyniosła daleko posunięte zmiany polityczne. Przegranie jej położyło kres monarchii w Niemczech. Bunty
żołnierzy i robotników w listopadzie 1918 roku obaliły tron cesarza Wilhelma II. Kierowanie krajem przejęli
socjaldemokraci - rzecznicy reformizmu w ruchu robotniczym, co skierowało rewolucję niemiecką w stronę
legalizmu. Nowy ustrój znalazł podstawę w konstytucji. Obradujące nad nią Zgromadzenie Narodowe siedzibę
miało w Weimarze, stąd powszechnie przyjęło się określenie Niemiec tego czasu jako Republiki Weimarskiej.
Przegrana spowodowała też rozpad monarchii austro-węgierskiej. W październiku i listopadzie 1918 rody
wchodzące w jej skład przejęły inicjatywę, ,,s> ,r
b Vr C.%
`- 17 1.
J: � lłs

tworząc własne państwa (jak Czesi i Słowacy czy wespół z rodakami z innych zaborów - Polacy) bądź przyłączając
się do państw już istniejących (Rumuni, a także Chorwaci i Słoweńcy, co przekształciło dotychczasową Serbię w
Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców).
Ta swoista autoagresja Europy, jaką była wojna, nie mogła nie wpłynąć na jej położenie światowe, tym bardziej że
poprzednio było ono tak uprzywilejowane. Poważnemu osłabieniu uległa jej pozycja w światowej wymianie dóbr.
Wojna europejska otworzyła nowe perspektywy przed innymi obszarami - skoku naprzód dokonał przemysł
japoński, ożywiły się dominia brytyjskie i Ameryka Łacińska. Ale największe korzyści wyniosły Stany
Zjednoczone: średnia roczna ich produktu narodowego brutto w latach 1912-1916 wynosiła 39 mld dolarów, w
latach 1917-1921 - 71,6 mld dolarów. Z dłużnika Europy stały sig też Stany jej wierzycielem, a dolar znacznie
umocnił swoją pozycję jako czołowa waluta. Stany też w najmniejszym stosunkowo stopniu odczuły trudności,
jakich zaznała gospodarka światowa, przestawiając się z powrotem na tory pokojowe (co na przykład dało się we
znaki Japonii).
Wojna między mocarstwami europejskimi, między białymi ludźmi, osłabiła też ich pozycję wobec terytoriów
zależnych, o czym będzie mowa dalej (por. s. 78-80).