mgr Justyna Pilecka  Zouaidia
Wydział Studiów Edukacyjnych
Zakład Psychopatologii Dziecka
UAM w Poznaniu
Praca socjalna z osobami niepełnosprawnymi i przewlekle chorymi.
Praca socjalna z osobą niepełnosprawną ma na celu przede wszystkim w
miarę możliwości, doprowadzenie do stanu, w którym osoba jest zdolna do
samodzielnej egzystencji. Dotyczy to funkcjonowania w warunkach domowych,
społecznych i w dziedzinach składających się na całokształt ludzkiego
funkcjonowania.
Ustawa o pomocy społecznej kwalifikuje m. in. niepełnosprawność (wcześniej
uwarunkowaną niskim dochodem) jako sytuację, w której zachodzi konieczność
udzielenia pomocy. Może ona mieć charakter finansowy, materialny, usługowy.
Pomoc pracownika socjalnego osobie niepełnosprawnej wyraża się w:
·ð likwidowaniu lub redukowaniu sytuacji problemowych,
·ð ograniczaniu i modyfikowaniu odczuwanych problemów życiowych.
W związku z tymi rodzajami pomocy pracownicy socjalni mogą wystąpić w roli
osoby dostarczającej odpowiednich świadczeń socjalnych. Są to np.: uzyskanie renty
inwalidzkiej, przyznanie zasiłku pieniężnego, dostarczenie potrzebnej odzieży,
pomoc w uzyskaniu wózka inwalidzkiego, pomoc w dostosowaniu mieszkania do
potrzeb osoby niepełnosprawnej itp. Tego rodzaju działania pracownika socjalnego
likwiduje lub redukuje faktyczne sytuacje problemowe, w jakich znalazły się osoby
niepełnosprawne.
Pracownik socjalny dąży do ograniczania doświadczanych przez osobę
niepełnosprawną problemów życiowych w dwojaki sposób:
·ð poprzez bezpoÅ›rednie obcowanie z osobÄ… niepeÅ‚nosprawnÄ…,
·ð poprzez odpowiednie organizowanie i zachÄ™canie innych ludzi, aby
podjęli się udzielenia pomocy osobie niepełnosprawnej.
1
W kontakcie z osobą niepełnosprawną pracownik socjalny powinien pamiętać o
życzliwym stosunku do osoby, aby mobilizować ją do wysiłku, rozładowywać napięcia
psychiczne, utwierdzać w przekonaniu, że jej życie ma sens.
Punktem wyjścia do pracy jest orientacja o stopniu niepełnosprawności
podopiecznego. OdpowiedziÄ… jest tu jego orzeczenie o stanie zdrowia, wystawiane
przez Powiatowe Zespoły ds. Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności, lub
Orzecznictwa ZUS-owskie. Aktualnie rozróżnia się głęboki, znaczny, umiarkowany
lub lekki stopień niepełnosprawności. W razie potrzeby Ośrodki Pomocy Społecznej
dysponują drukami wniosków o ustalenie stopnia niepełnosprawności, które wypełnia
podopieczny z opiekunem oraz lekarz prowadzÄ…cy. Wnioski kierowane sÄ… do w/wym.
Komisji OrzekajÄ…cych.
W przypadku osób niepełnosprawnych inny charakter będzie mieć praca
socjalna z niepełnosprawnymi osobami młodymi i starszymi. Zarówno jednak
człowiek młody, jak i starszy pozbawiony możliwości pełnego uczestnictwa w życiu
społecznym, z przyczyn niezależnych od siebie, wymaga zorganizowania czasu
wolnego. Zapewnienie zajęć jest możliwe w odpowiednio przystosowanych Domach
Dziennego Pobytu. W nich osoby niepełnosprawne uczą się pokonywać nie tylko
bariery wynikające ze stanu zdrowia, lecz również dotyczące kontaktów
interpersonalnych.
Zadaniem pracownika socjalnego jest wyszukanie takich placówek,
opracowanie planu działania mającego na celu wyczerpanie wszystkich możliwości,
które pozwolą osobie niepełnosprawnej funkcjonować aktywnie. W ten sposób
odciąża się również członków rodziny, którzy na co dzień zmagają się z
niepełnosprawnością bliskiej osoby.
Pracownik socjalny powinien orientować się w placówkach zapewniających
rehabilitację, sprzęt rehabilitacyjny, by w razie konieczności móc udzielić
wyczerpujących informacji zainteresowanym osobom. Również powinien orientować
się w  wachlarzu uprawnień wynikających z tytułu niepełnosprawności, dotyczących
różnego rodzaju ulg, zwolnień od opłat, itp.
Poniżej w zarysie prezentuję informacje dotyczące osób niepełnosprawnych i
czynności pracownika socjalnego w sytuacji pracy z nimi.
1) Pojęcie niepełnosprawności łączy się z naruszeniem lub uszkodzeniem
sprawności psychofizycznej, która prowadzi do stanu określonego jako
ograniczenie funkcjonalne lub ograniczenie aktywności życiowej człowieka.
2
Niepełnosprawność definiuje się jako naruszenie sprawności na jednym z
poziomów: biologicznym, psychologicznym, społecznym; albo jako częściową
utratę zdolności funkcjonowania w ramach jednego z poziomów.
2) Przyczyny niepełnej sprawności i możliwości ich zapobiegania:
·ð Wady wrodzone  zaleca siÄ™ dziaÅ‚ania ograniczajÄ…ce wystÄ™powanie
ich, takie jak: opieka nad kobietą ciężarną, poradnictwo szczególnie
wśród rodzin ryzyka genetycznego.
·ð PrzewlekÅ‚e choroby  zaleca siÄ™ wskazanie chorób, które w swoim
przebiegu i skutkach doprowadzają do ograniczenia sprawności
chorego człowieka; zachęca się do podjęcia działań profilaktycznych,
które będą zapobiegać konkretnym chorobom. Biorąc pod uwagę
przyczyny niepełnej sprawności w związku z przewlekłymi chorobami,
wymienia się między innymi środowisko pracy i środowisko życia
człowieka. W tych środowiskach dochodzi do pośredniego lub
bezpośredniego zagrożenia sprawności. Do chorób, które wiążą się z
warunkami lub charakterem pracy, zaliczono przewlekłe choroby układu
krążenia, układu oddechowego i układu trawienia, choroby narządu
ruchu, układu nerwowego oraz narządów zmysłów.
·ð NagÅ‚e wydarzenia  wypadki, urazy, zatrucia  część z tych zdarzeÅ„
związana jest ze środowiskiem pracy i zatrudnieniem. Zapobieganie
i przeciwdziałanie wypadkom w pracy wymaga od pracodawców
organizowania porządnych szkoleń dotyczących zasad bhp, kursów
praktycznych przygotowujących do obsługi sprzętu w miejscu pracy itp.
Odrębną grupę przyczyn stanowią wypadki drogowe. Znaczenie
profilaktyczne ma wprowadzenie do szkół lekcji na temat zasad
i bezpieczeństwa ruchu drogowego.
3) Ograniczenie skutków niepełnosprawności.
żð poprawienie jakoÅ›ci opieki medycznej nad osobami chorymi: w zakresie
leczenia szpitalnego; w ramach podstawowej opieki zdrowotnej
w miejscu zamieszkania osoby chorej; w zakresie tzw. doraz
nej
pomocy udzielanej osobom, które doznały urazu lub uległy zatruciu.
3
żð rehabilitacja jako proces usprawniania funkcji fizycznych, psychicznych
i społecznych osób, u których wystąpiło ograniczenie sprawności tych
funkcji. Trzy rodzaje rehabilitacji:
1. rehabilitacja fizyczna inaczej zwana rehabilitacjÄ… medycznÄ…,
obejmuje usprawnianie funkcji fizycznych.
2. rehabilitacja psychiczna koncentruje siÄ™ na psychicznych
funkcjach i problemach osoby niepełnosprawnej.
3. rehabilitacja społeczna podejmuje działania zmierzające do
eliminowania ograniczeń związanych z funkcjonowaniem
społecznym osoby niepełnosprawnej.
Trzy zakresy rehabilitacji:
1. fizyczna  działania pracowników służby zdrowia i
współpracujących z nimi rehabilitantów, fizykoterapeutów, mgr
wychowania fizycznego.
2. psychiczna  oprócz pracowników służby zdrowia włączeni
zostali psychologowie, a także inne osoby, które udzielają
wsparcia psychicznego: rodzina, przyjaciele, wolontariusze,
członkowie grup wsparcia.
3. społeczna  w obszarze której wyróżnione zostały:
żð rehabilitacja zawodowa
żð rehabilitacja rodzinna
żð rehabilitacja Å›rodowiskowa.
4) Bariery rehabilitacji.
·ð bariery psychologiczne  to trudnoÅ›ci w zaakceptowaniu wÅ‚asnej
sytuacji związanej z niepełną sprawnością (mechanizmy: zaprzeczanie
lub wycofanie; brak wiary w normalne życie: załamanie, utarta nadziei,
rezygnacja);
·ð bariery spoÅ‚eczne  to negatywne reakcje Å›rodowiska spoÅ‚ecznego
wobec osób niepełnosprawnych (niechęć, wrogość, obojętność);
·ð bariery prawne  to taki system prawny, który może ograniczać proces
rehabilitacyjny. Dotyczy to między innymi przyznawania grupy
inwalidzkiej przed podjęciem rehabilitacji.
4
·ð bariery architektoniczne  wszelkie bariery, które utrudniajÄ…
poruszanie się osoby niepełnosprawnej w mieszkaniu, w jego
najbliższym otoczeniu, w terenie.
5) Kryteria oceny niepełnej sprawności:
·ð oceny subiektywne, autoocena  kryterium stosowane w spisach
powszechnych, kiedy klasyfikacja odbywa siÄ™ na podstawie samooceny
wyrażanej przez osobę niepełnosprawną objętą spisem;
·ð opinie  ważnych bliskich  czÄ™sto sÄ… to wskazania rodziców czego
konkretnie dotyczy ograniczenie sprawności i w jakich sytuacjach
występuje;
·ð kryteria Å›rodowiskowo- cywilizacyjne  to ocena stawiana przez
członków społeczności osobom niepełnosprawnym, która podlega
zmianom w związku ze zmianami cywilizacyjnymi następującymi w
środowisku.
·ð kryteria profesjonalne  opinie wyrażone przez lekarzy stanowiÄ…
podstawÄ™ przyznawania grupy inwalidzkiej (zakwalifikowanie do
kategorii osób niepełnosprawnych oraz określenie stopnia niepełnej
sprawności).
·ð kryteria behawioralne  obejmujÄ… różne zakresy czynnoÅ›ci i biorÄ… pod
uwagę wiek osoby, również kulturowo wyznaczony zakres czynności
życia codziennego związany z płcią i rolami rodzinnymi.
·ð kryteria prawne  trzy szczegółowe kryteria prawne, które sÄ… uznane
przez prawo polskie:
1. Poziom ograniczenia lub utraty sprawności (ocena możliwości lub braku
możliwości wykonywania pracy, zatrudnienia i innych możliwości życia
codziennego);
2. Czas trwania ograniczenia lub utraty sprawności (dwie kategorie: stałe
naruszenie sprawności i długotrwałe naruszenie sprawności
przyjmujące 6 miesięczną cezurę czasową);
3. Przyczynę ograniczenia lub utraty sprawności.
6) Konsekwencje niepełnosprawności:
żð konsekwencje indywidualne: psychiczne, spoÅ‚eczne, zwiÄ…zane ze
sferÄ… potrzeb seksualnych;
5
żð reakcja osób niepeÅ‚nosprawnych na zmianÄ™ wÅ‚asnego poÅ‚ożenia
społecznego: negatywne i pozytywne;
żð konsekwencje dla rodziny: negatywne i pozytywne;
żð reakcje negatywne rodziny;
żð reakcje emocjonalne  kryzys psychiczny rodziców;
żð relacje: rodzina  osoba niepeÅ‚nosprawna;
żð reakcja Å›rodowiska spoÅ‚ecznego: negatywne (stereotypy,
piętnowanie, postawy) i pozytywne (wsparcie społeczne, wsparcie
informacyjne, wsparcie emocjonalne, wsparcie materialne, wsparcie
przez świadczenie usług, wsparcie w rozwoju).
7) Pomoc dla osób niepełnosprawnych i ich rodzin w środowisku zamieszkania.
Pierwszy etap, czyli rozpoznanie środowiska, określony jest diagnozą
środowiskową, w skład której wchodzą:
·ð diagnoza indywidualna  2 rodzaje informacji: 1) dysfunkcje oraz
ograniczenia, 2) potencjał, jakim dysponuje osoba niepełnosprawna
·ð diagnoza rodzinna  2 rodzaje zakresu wydolnoÅ›ci opiekuÅ„czo-
pielęgnacyjnej rodziny: 1. wewnątrzrodzinne i 2. zewnątrzrodzinne.
1. czynniki wewnątrzrodzinne: poziom sprawności fizycznej i
psychicznej członków rodziny; pełność i niepełność rodziny;
wielodzietność; fazy życia rodziny; motywacje; dyspozycyjność
członków rodziny; sytuacja bytowa; wiedza i umiejętności członków
rodziny; poziom wykształcenia dorosłych członków rodziny; inne
sytuacje - patologia.
2. czynniki zewnątrzrodzinne są związane ze społecznością lokalną:
zasoby społeczności, która może wspomagać, wspierać, wzmacniać
osoby niepełnosprawne (diagnoza indywidualna) oraz ich rodziny
(wydolność opiekuńcza).
8) Metody gromadzenia danych do diagnozy społeczności lokalnej:
·ð lustracja terenowa pozwala pracownikowi socjalnemu zaobserwować,
jakie bariery i utrudnienia występują np. w przychodni, w szkole, przy
wychodzeniu z domu osoby niepełnosprawnej itd.
6
·ð wywiady pozwalajÄ… zorientować siÄ™ w istnieniu barier spoÅ‚ecznych
(piętnowania i naznaczania, izolacji, niechęci wobec osoby
niepełnosprawnej).
9) Zakres diagnozy w warunkach opieki instytucjonalnej.
Zmodyfikowana skala oceny samodzielności podopiecznego, która zawiera
pięć zakresów oraz ocenę w obrębie każdego z nich  od pełnej sprawności
do jej braku:
1. Możliwość samodzielnego poruszania się.
2. Samodzielne wykonywanie codziennych czynności higienicznych.
3. Samodzielność w spożywaniu posiłku oraz stosowanie specjalnej diety.
4. Samodzielność w czynnościach fizjologicznych  w wydalaniu.
5. Orientacja w sprawach zdrowia.
W zależności od dokonanej przez pracowników socjalnych oceny,
podopieczny zostaje zakwalifikowany do jednej z czterech kategorii
wymaganej opieki (od minimalnej do intensywnej):
I.  opieka minimalna to sprawowanie nadzoru nad ogólnym
funkcjonowaniem podopiecznego;
II.  opieka umiarkowana, gdy podopieczny wymaga niewielkiej
pomocy w wybranych zakresach
III.  opieka wzmożona, gdy wymagana jest znaczna pomoc w
niektórych lub wielu czynnościach życia codziennego;
IV.  opieka intensywna, gdy podopieczny wymaga stałej opieki ze
strony personelu pielęgniarskiego i kontroli zdrowia.
Istotnym zagadnieniem jest wsparcie społeczne określane jako szczególny
sposób i rodzaj pomocy udzielanej poszczególnym osobom i grupom. Celem
wsparcia jest mobilizowanie ich sił, potencjału i zasobów, które zachowali aby
mogli sami sobie radzić ze swoimi problemami.
Analogicznie do tego, wsparcie udzielane osobom niepełnosprawnym i ich
rodzinom polega na stosowaniu takich form pomocy, aby przez wykorzystanie
istniejących i zachowanych sprawności wskazać najbardziej optymalną
możliwość samodzielnego, aktywnego i twórczego życia.
W zależności od udzielanego wsparcia, dzielimy je na:
" wsparcie informacyjne
" wsparcie emocjonalne
7
" wsparcie materialne (rzeczowe, finansowe)
" wsparcie przez świadczenie usług
" wsparcie rozwoju
Wsparcie informacyjne polega na dostarczaniu człowiekowi z ograniczoną
sprawnością lub jego rodzinie informacji:
- o fakcie zaistnienia niepełnej sprawności,
- o możliwościach jej ograniczenia, kompensowania, przeciwdziałania,
możliwościach i sposobach leczenia i rehabilitacji,
- o możliwości dalszego życia z tym problemem,
- o przyszłych uprawnieniach,
- o instytucjach, w których może uzyskać różne formy pomocy dotyczące
problemów osoby niepełnosprawnej i jej rodziny,
- o ludziach (grupach samopomocy), którzy mieli i mają podobne
problemy i z którymi można nawiązać kontakty w celu wzajemnych
świadczeń.
Wsparcie emocjonalne to bardzo ważny rodzaj wsparcia potrzebnego osobie
niepełnosprawnej i jej rodzinie potrzebny w sytuacjach: silnych przeżyć
emocjonalnych, załamania, rozpaczy, jakie mogą towarzyszyć utracie
sprawności lub urodzeniu niepełnosprawnego czy upośledzonego dziecka.
Osoba niepełnosprawna lub członkowie rodziny przeżywają kryzys
psychiczny, nie są wstanie sobie z nim poradzić i wymagają działania
podtrzymującego, obecności innych osób, życzliwego zrozumienia,
wysłuchania i pokrzepienia.
Obawy o przyszłość, które pojawiają się w refleksji i w lękach osób
niepełnosprawnych i ich rodzin, wskazują nam na potrzebę wsparcia
emocjonalnego ze strony tych, którzy doświadczyli podobnych trudności. Są to
rodziny, które mimo choroby i razem z nią osiągnęli sukces  radzą sobie
w codziennym życiu, mają przyjaciół, pomagają innym. Zdecydowanie lepiej
niż wszyscy inni, którzy nie mieli takich doświadczeń, rozumieją przeżywane
problemy. Są to osoby z grup samopomocy, stowarzyszeń osób
niepełnosprawnych, stowarzyszeń rodzin osób niepełnosprawnych.
Wsparcie materialne oparte jest na tradycyjnych formach udzielanej pomocy,
dostarczaniu środków materialnych: finansowych, różnego rodzaju darów
8
(odzież, opał, wyposażenie mieszkania i sprzęt gospodarczy) ułatwiających
codzienną aktywność osoby z ograniczoną sprawnością. Przekazywane są
także dary w formie sprzętu ortopedycznego, wózki inwalidzkie, sprzęt do
ćwiczeń usprawniających.
Wsparcie przez świadczenie usług  niepełnosprawność często stwarza
trudności w wykonywaniu poszczególnych czynności codziennego życia, z
którymi osoby nie radzą sobie częściowo  i wówczas potrzebna jest pomoc 
lub nie radzą sobie w ogóle  wówczas trzeba je w tym wyręczyć. Dotyczy to
prac domowych (np. większe porządki), a także czynności poza domem (np.
załatwianie spraw w urzędzie, na poczcie pomoc w wychodzeniu do kościoła,
na spacer) taka pomoc w formie usług nieodpłatnych lub odpłatnych umożliwia
osobom niepełnosprawnym w miarę normalne funkcjonowanie, zwiększa ich
poczucie bezpieczeństwa oraz ogranicza troski i zagrożenia codziennego
życia.
Wsparcie rozwoju jest to wsparcie bezpośrednio ukierunkowane na rozwój
osoby niepełnosprawnej np. wyrównanie szans związanych z nauką. Może to
być pomoc kolegów, nauczycieli świadczona dzieciom i młodzieży uczącym
siÄ™ w szkole lub w warunkach domowych podczas nauczania indywidualnego.
Może to być wsparcie służące wyrównywaniu szans w zakresie wypoczynku,
aktywności ruchowej (wspólne wakacje integracyjne). Bardzo ważnym
elementem wsparcia będzie wspieranie rozwoju społecznego,
odpowiedzialności za innych i pomocy na rzecz innych. Ważną rolę w tym
zakresie spełnia uczestnictwo w grupach samopomocy. Pierwsza faza
uczestnictwa polega na korzystaniu ze wsparcia osób, którzy tworzą tę grupę.
Możliwość rozwoju polega na tym, że z czasem osoba z  odbiorcy staje się
również  dawcą wsparcia i świadczy je na rzecz innych, słabszych fizycznie i
psychicznie. Dotyczy to też sytuacji kiedy  biorca sam z czasem bazuje na
własnych sukcesach i porażkach, wspiera osoby, które są we wczesnej fazie
choroby i doświadczają związanych z nią dolegliwości, zagrożeń i
konsekwencji.
9