8955900027

Scfuffer, Zbójcy

wia mordować: raz w zemście za odrzucenie przez ojca, drugi - w zemście za zdradę brata), całkowicie pomija kwestię woli i rozumu. Nawet skrucha Karola pojawia się exabrupto, niejako wynik refleksji, lecz emocji - związanej z miłością do Amalii - i poruszenia wywołanego „szlachetnym” zamordowaniem jej (uważa, że tylko on ma prawo - powinien - zabić ukochaną!). Milczący przekaz tego utworu brzmi: uczucia są jedynym motorem działania człowieka, a nawet zbrodnia może być wybaczona (przez czytelnika), jeśli zgromadzi się wokół niej argumenty uczuciowe i poprze je estetyką wzniosłości.

Pięknie opisana miłość może wpłynąć na sposób przeżywania miłości przez czytelnika, a nawet na jej powstanie, uważają niektórzy (por. przyp. 7). Porywająco opisane samobójstwo może wywołać falę samobójstw, jak tego dowiodła historia Cierpień młodego Wertera. A opis samowoli i zbrodni czy może zachęcić do ich naśladowania?

Sytuacja Gustawa jest zupełnie inna, niż wszystkich poprzednio wymienianych bohaterów: nie popełnił żadnego zła w stosunku do kogoś innego, jedynie w stosunku do siebie - grzech samobójstwa. Nie on też, ani nie jego sytuacja jest powodem tych rozważań, a jedynie jego świadomość. Świadomość bycia człowiekiem ukształtowanym przez lekturę i to w sposób, który nie dał mu szczęścia ani nie przymnożył wartości, lecz który sprowadził go na manowce. To ta świadomość pozwala potraktować go jako punkt wyjścia rozważań na temat roli lektury, a także sposobów, po jakie sięgają pisarze, by skłonić czytelników do określonych reakcji, by nad nimi, nad ich emocjami, w pewien sposób zapanować¹⁵⁵. Refleksji, wychodzącej od pokolenia „Gustawów” i sięgającej dalej, ku czasom późniejszym.

¹⁵⁵ Refleksję nad tymi sposobami, podjętą przez semantyków, w sposób prosty okre-ślił Umberto Eco, odwołując się do podziału na komunikat o funkcji referencyjnej, czyli odniesień iowej (przekaz wskazuje na coś jednoznacznie zdefiniowanego i - w razie potrzeby - sprawdzalnego) oraz komunikat o funkcji emotywnej (przekaz ma na celu wywołanie, reakcji odbiorcy, wzbudzenie asocjacji, wywołanie postaw przekraczających znacznie zwykłe, rozpoznanie, rzeczy wskazanej). [Zwrócił zarazem uwagę na to, że] różnica między referencyjnością a emotywnością nie leży w samej strukturze danej wypowiedzi, a w sposobie, jej użycia (a zatem od kontekstu, w którym jest ona wygłoszona), U. Eco, Dzieło otwarte. Forma i nieokreśloność w poetykach współczesnych, Warszawa 1994, s. 65, 75. Próby określenia sposobów perswazji odautorskiej w przypadku proponowanej tu perspektywy wykraczać muszą, jak się zdaje, poza analizę semantyczną, i odwoływać winny się raczej do całości dzieła, do splatających się w nim ele-

108