120137629

68 ARTYKUŁY

niczej. Brakowało też w nich dzieł, które wyrokiem cenzury znalazły się na indeksie. Dopiero Wielka Rewolucja Francuska przyniosła nacjonalizację istniejących księgozbiorów, z królewskimi na czele. Od tego momentu można dopiero mówić o wykorzystywaniu egzemplarza obowiązkowego do celów kulturotwórczych, acżkolwiek do bibliotek trafia on w dalszym ciągu w sposób przypadkowy⁴. Na zachodzie nadal najważniejszą sprawą pozostawała w tym czasie kwestia skutecznego funkcjonowania cenzury i ochrony prawa autorskiego.

Na tym europejskim tle zdecydowanie korzystniej przedstawia się sytuacja w Polsce. Oczywiście, rozwój naszych bibliotek przebiegał wolniej niż na zachodzie. Pierwszą wielką książnicą dostępną ogółowi stała się Biblioteka Załuskich. Początkowo i ona zresztą rozwijała się jako zwykły zbiór prywatny, który jednak rychło stał się podstawą realizacji koncepcji biblioteki narodowej. Jednakże za życia braci Załuskich było to w dalszym ciągu przedsięwzięcie zależne wyłącznie od dobrej woli i ofiarności fundatorów⁵. Dopiero przekazanie jej po pierwszym rozbiorze kraju całemu narodowi oznaczało pojawienie się nowych problemów. W ich rozwiązaniu Polska nie mogła sięgnąć po wzory zachodnioeuropejskich monarchii absolutystycznych. Rządy nasze nie miały tak szerokich uprawnień, a przede wszystkim społeczeństwo strzegło swoich swobód, z których najbardziej ceniona była wolność słowa. Stąd cenzura i związany z nią egzemplarz obowiązkowy nie stanowiły punktu wyjścia do własnych rozwiązań.

Początkowo problemy biblioteki pozostawały w cieniu innych, pilniejszych spraw politycznych. Dlatego nie znalazły się one w centrum uwagi rodzimych reformatorów, a sejm nie mógł do 1778 r. znaleźć okazji do wyrażenia rodzinie Załuskich nawet podziękowania za uczynioną fundację. Wcześniejsze sejmy konfederackie nie sprzyjały podejmowaniu tego typu kwestii, ginących w ferworze zmagań króla z opozycją.

Dopićro na pierwszym wolnym — nie skonfederowanym — sejmie w czasach panowania Stanisława Augusta w 1778 r. podjęta została sprawa egzemplarza obowiązkowego jako jedynego pewnego i taniego źródła zaopatrzenia Biblioteki Załuskich. Projekt w tej sprawie zgłosił Ignacy Krzucki, poseł wołyński. Był on człowiekiem światłym, wykształconym w Szkole Rycerskiej, związanym z postępowymi nurtami reformatorskimi. Jednocześnie jednak osoba projektodawcy może stanowić dla nas pewne zaskoczenie. Był on bowiem na tym sejmie najaktywniejszym przeciwnikiem polityki Stanisława Augusta, a jednocześnie reprezentował najbardziej konserwatywny w skali Rzeczypospolitej Wołyń. Jednakże to właśnie ten przeciwnik oświeconego króla złożył interesujący nas projekt na sesji dn. 3 listopada 1778 r. Żądał on: „aby odtąd

« E. Cabcrle: Egzemplarz ol>ow\ązkovjy... s. 8-9.

• P. Bańkowski: Biblioteka Publiczna Załuskich i jej twórcy. Warszawa 1959.