1629290478

Warto zwrócić uwagę na kilka ważnych, poprzedzających zwrot przestrzenny idei oraz ich twórców. Oczywiście, ujęcie całości ludzkich rozważań nad przestrzenią i miejscem wydaje się rzeczą niemożliwą i nie będę nawet próbować tego robić²⁷. Przedstawione przeze mnie poniżej bardzo krótkie opisy kilku koncepcji tylko sygnalizują najważniejsze zagadnienia, ich wybór jest niepełny, należałoby go zapewne rozszerzyć o wiele innych pojęć i dziesiątki myślicieli; jednak jego celem jest przede wszystkim zarysowanie głównych nurtów namysłu nad przestrzenią sprzed lawiny tekstów poświęconych tej tematyce, z jaką mamy do czynienia w ostatnim czasie.

1.1. Chronotop Michaiła Bachtina

Michaił Bachtin pożyczył pojęcie chronotopu, jak sam zaznacza, z nauk ścisłych i definiował je jako „[ijstotne wzajemne powiązanie stosunków czasowych i przestrzennych przyswojonych artystycznie w literaturze”²⁸, podkreślając jednocześnie, że traktuje je jako metaforę. Rosyjskiego badacza interesuje przede wszystkim zawarta w chronotopie idea czasu jako dodatkowego, czwartego wymiaru przestrzeni, nierozerwalny związek tych wartości. Autor Form czasu i czasoprzestrzeni w powieści skupia się na literaturze, ukazując, że to właśnie w niej ,,[c]zas nabiera (...) gęstości, nieprzejrzystości, staje się czymś artystycznie widzialnym; przestrzeń wciągnięta w ruch czasu, fabuły, historii nasyca się ich energią”, zwraca uwagę na to, że ,,[c]echy czasu odsłaniają się w przestrzeni, zaś przestrzeń znajduje w czasie swój sens i miarę. To krzyżowanie się porządków i złączenie cech stanowi o charakterze

²⁷    Ciekawą próbą zebrania najważniejszych idei związanych z badaniami nad przestrzenią jest książka R.T. Tally ego Spatiality, na którą niejednokrotnie powołuję się w tej pracy. Publikacja ukazała się w serii wydawnictwa Routledge The New Critical Idiom, będącej próbą stworzenia ..przewodników" po myśli humanistycznej (ukazały się już tomy poświęcone m.ia ekokrytyce, historycy zmówi, humanizmowi, gender studies, intertekstualności, ironii, pamięci, metaforze i wielu innych). Amerykański badacz stara się w swojej pracy nie tylko wyjaśnić, czym jest zw rot przestrzenny, ale także pokazać jego korzenie, tlo filozoficzne, najważniejsze pojęcia i idee. Taiły, powołując się na wielu badaczy i filozofów, opisuje zmiany postrzegania przestrzeni przez człowieka od średniowiecza (pojawienie się perspektywy liniowej), skupia się jednak najbardziej na dociekaniach z XIX. a przede wszystkim XX i XXI w. Wydaje się, że podobnym projektem będzie książka Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich, nad którą obecnie pracuje E. Rybicka (informacja za stroną internetową Katedry Antropologii Literatury i Badań Kulturowy ch Uniwersytetu Jagiellońskiego).

²⁸    M. Bachtin, Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści, w: tegoż, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski. Warszawa: Czytelnik. 1982. s. 278. Tłumacz tekstu Bachtina jako ekw iwalent chronotopu konsekwentnie stosuje termin „czasoprzestrzeń", pojęcie to pojawia się także w wielu polskich tekstach dot. podobnej problematyki. Ja jednak skłaniam się ku używaniu terminu „chronotop”.