1933502078

rzeki - Białka oraz Biały Dunajec. Wzdłuż tego ostatniego przebiega umowna granica między wschodnim i zachodnim Podhalem.

Podłoże opisywanego terenu zbudowane jest z paleogeńskich skał osadowych. Składają się one z dwóch facji - starszej, czyli tzw. eocenu tatrzańskiego, gdzie dominują zlepieńce i wapienie oraz młodszej, wieku oligoceńskiego, czyli fliszu podhalańskiego. Nie jest on litologicznie jednorodny, gdyż składa się z kilku ogniw stratygraficznych. Najstarsze i zarazem najgłębiej położone są warstwy szaflarskie, wyżej położone są warstwy zakopiańskie (z przewagą łupków), nad nimi chochołowskie (z dużą powtarzalnością zespołów łupkowych i piaskowcowych) a najmłodszym ogniwem są warstwy ostryskie, z przewagą gruboławicowych piaskowców [Gołąb, 1959; Klimaszewski, Starkel, 1972; Watycha, 1972; Krobicki, Golonka, 2008; Mizerski, 2009]. Miąższość całej serii fliszu podhalańskiego waha się od 2600 m w środkowych partiach i wzrasta do 4000 m w partiach północnych [Mastella i in., 1996; Ludwiniak, 2008]. W obrębie fliszu podhalańskiego powszechne są struktury tektoniczne nieciągłe. Należą do nich uskoki (a nawet całe strefy uskokowe) oraz spękania ciosowe [m.in. Halicki, 1963; Pokorski, 1965; Boretti - Onyszkiewicz, 1968; Pepol, 1972; Mastella, Ozimkowski, 1979; Kukulak, 1999; Domonik, 2003; Ludwiniak, 2008; Mastella i in., 1996; Mastella i in., 2012], W potokach podhalańskich obecne są również niewielkie fałdy (synkliny i antykliny).

Granica fliszu podhalańskiego na granicy z Tatrami ma charakter sedymentacyjny. Natomiast w strefie granicznej z Pieninami ma charakter tektoniczny [Watycha, 1959; Ludwiniak, 2008].

Spękanie definiuje się jako „powierzchnię nieciągłości mechanicznej, utworzonej przez pęknięcie, czyli przerwanie ciągłości (skały) bez makroskopowo dostrzegalnego przemieszczenia wzdłuż tej powierzchni” [Dadlez, Jaroszewski, 1994, s. 215]. Natomiast spękania ciosowe to pojęcie węższe, bowiem obejmuje spękania występujące seryjnie, względnie równomiernie [Dadlez, Jaroszewski, 1994; Ludwiniak, 2008]. Struktury te mogą mieć genezę tektoniczną (wynik relaksacji skał w wyniku naprężeń ściskających bądź rozciągających), termiczną, bądź być wynikiem wysychania osadu. Na Podhalu powszechnie przyjmuje się genezę tektoniczną spękań ciosowych [Halicki, 1963; Zuchiewicz, 1997].

Cios charakteryzujemy najczęściej poprzez podanie orientacji kierunkowej spękań, ich gęstości oraz upadu. Czasami zwraca się uwagę na stopień wypełnienia kalcytem oraz szerokość ich rozwarcia [Halicki, 1963; Dadlez, Jaroszewski, 1994],

2. Cel i zakres artykułu. Teren badań i metody

Nadrzędnym celem artykułu jest zaprezentowanie znaczenia spękań ciosowych na terenie Podhala w badaniach naukowych. Skoncentrowano się głównie na przedstawieniu dotychczasowego dorobku naukowego z tego zakresu. Ponadto zaprezentowano nowy sposób ich wykorzystania w badaniach genezy rzeźby zachodnich stoków Czarnej Góry.

W pracy użyto kilku metod badawczych. Pierwszą z nich jest oczywiście przegląd literatury z zakresu geologii Podhala. Ponadto wykorzystano autorskie pomiary spękań ciosowych (w sumie 81 pomiarów) w obrębie zachodnich stoków Czarnej Góry, które są jednocześnie zboczami rzeki Białki. Dokonano również analizy porównawczej azymutów spękań ciosowych w dwóch, domniemanych skrzydłach występującego tam uskoku (w obrębie skrzydła wiszącego, czyli Czarnogórskiej Grapy oraz skrzydła zrzuconego, będącego prawym zboczem rzeki Białki).

Szczegółowymi pomiarami objęto teren zachodnich stoków Czarnej Góry o powierzchni około 1 km². Zbudowane są one z fliszu podhalańskiego, a konkretniej z warstw chochołowskich dolnych. Stoki te mają bardzo ciekawą rzeźbę. Składają się bowiem z kilku stromych skarp o wysokości względnej sięgającej 50 metrów [Hełdak, 2014], Są one najprawdopodobniej fragmentem strefy uskokowej Białki [Mastella i in., 1996], chociaż według M. Baumgart - Kotarby (1983) stoki te zostały ukształtowane przez wielkie osuwisko strukturalne.

Na skarpach zachodzą intensywne procesy rzeźbotwórcze. Należą do nich: odpadanie i obrywanie. Śladem zachodzenia tych procesów są lokalnie istniejące przewieszenia warstw piaskowców w postaci okapów. Podczas opadów deszczu uruchamiane są tam także niewielkie spływy błotne. Materiał z tych procesów transportowany jest żlebami aż do podstawy stoków. Ponadto bezpośrednio nad rzeką Białką zaobserwowano powierzchnię osuwiska [Hełdak, 2014],

Pomiędzy skarpami znajdują się wypłaszczenia terenu, na których często spotykane są podmokłości o powierzchni do kilkuset metrów kwadratowych. Roślinność reprezentowana jest przez