2181686940

teresowania intelektualne rozwinęły się dopiero po przełamaniu izolacji społecznej wsi. Początkowo były one traktowane bardzo nieufnie, groziły bowiem indywidualizacją postaw i zachowań, a ta była naturalnym wrogiem zintegrowanego i zunifikowanego systemu społecznego. Zainteresowania słowem drukowanym były traktowane jako wyłamywanie się spod konsoli społecznej.

Akceptację społeczną najwcześniej zdobyła sobie umiejętność czytania z książeczki do nabożeństwa w kościele. Uj>odobniała ona bowiem chłopa do elity. Ponadto ta umiejętność była niezbędna w kontaktach "zewnętrznych", zwłaszcza z członkami rodziny (służba w wojsku, emigracja zarobkowa, pobyt w więzieniu itp.). Przeniknięcie prasy i książki w życie wsi doprowadziło z czasem do podwyższenia rangi wartości umysłowych. Czynnikiem, który motywował takie zainteresowania była ciekawość świata "zewnętrznego", możliwa do zaspokojenia jedynie za pośrednictwem nośników symbolicznych wartości kulturowych. Ciekawość ta nic musiała - i często nic miała -związku z praktyką.

Tradycyjnej kulturze chłopskiej przypisuje się antyhistoryzm, tradycjonalizm i konserwatyzm, przynajmniej zachowawczość. Nieufność względem świata "zewnętrznego" i ludzi "obcych", uległość i nadmierna pokora miały stanowić kolejne cechy negatywne. Obok nich istniały jednak ccchy-wartości intra-personalnc o charakterze pozytywnym: chłopska rzetelność, "ho-norność", a przede wszystkim pracowitość. Poczucie obowiązku pracy było chyba najsilniej zinter-nalizowaną normą moralną, w stosunku do której nałożyły się zarówno wymogi rodzinne i środowis-kowo-zawodowc (tylko praca dawała szanse podtrzymania egzystencji i przedłużenia rodziny), na-rodowo-państwowe (praca jako źródło bogactwa społecznego), jak i religijno-ideologicznc (spełnienie obowiązku nadanego przez Boga po grzechu pierworodnym oraz skuteczny sposób zasługiwania na życic wieczne). Pracowitość była traktowana jako autoteliczna wartość intrapersonalna, bez której nic mogło być mowy o dobrym gospodarowaniu. Współcześnie również obowiązuje norma pracowitości, lecz nic jest tak rygorystycznie przestrzegana jak w przeszłości, a ponadto często instrumentalizujc się w stosunku do innych wartości, głównie ekonomicznych.

W systemie aksjologicznym chłopa tradycyjnego centralne miejsce obok pracowitości zajmowało oszczędzanie (pojmowane głównie na sposób ekstensywny). Graniczyło ono z jednej strony z gospodarnością, z drugiej natomiast - ze skąpstwem, sknerstwem i chciwością. Wysoką ocenę społeczną miały również: zaradność, obrotność i "ciekawość".

Spośród wartości interpersonalnych na pierwszym miejscu stawiano solidarność. Poczucie dystansu do świata "zewnętrznego" nakazywało chłopu nieufność względem niego. W stosunku do współmieszkańców obowiązywała norma "honoru" podkreślająca głównie zachowanie proporcji w relacjach międzyludzkich i poczucie własnej godności. Jedną z istotnych cech chłopskiej mentalności, silnie rzutującą na relacje społeczne, była oszczędność słów i poczucie ich wartości.

Społeczna ocena jednostki nosiła charakter integralny, tzn. brała pod uwagę wszystkie płaszczyzny życia i zachowań, a nie tylko poszczególne /. nich (np. profesjonalną, rodzinną, środowiskową, religijną itp.). Globalna społeczna ocena jednostki nic wynikała z sumowania ocen cząstkowych. Każda z tych płaszczyzn "fragmentarycznych" musiała mieć wysoką notę społeczną, w przeciwnym bowiem razie "średnia" wypadała dosyć nisko (np. dobry gospodarz, wzorowy ojciec i mąż, życzliwy sąsiad, lecz nie spełniający praktyk religijnych).

We w^rsi tradycyjnej wysoko ceniono następujące cechy osobowości: pracowitość, uczciwość, dokładność i solidność, które predysponowały do pełnienia ról społecznych w rodzinie i w społeczności lokalnej (gospodarza, głowy domu, sąsiada itp.). Ponadto, niezależnie od pokolenia, przyznawano istotne znaczenie oszczędności, solidarności i życzliwości sąsiedzkiej. W socjalizacji młodego pokolenia silnie akcentowano normę pracowitości, obowiązkowości i posłuszeństwa. Oczywiście, z pokolenia na pokolenie przekazywano samą istotę "chłopskości": sposób widzenia świata, kryteria i sposoby jego oceny oraz uczestnictwa w nim.

Autorytety wiejskie stanowiła grupa zamożnych, będących w starszym wieku, dobrych rolników, o wysokim prestiżu i sprawujących "rząd dusz”. Opierały się one na środowiskowych zasadach życia społecznego, wyprowadzonych z systemu wartości (tu rn.in. bezwarunkowe poszanowanie, a nawet posłuszeństwo względem starszych). Kryteria moralne w stosunkach międzyludzkich, szczególnie zaś kryterium "honoru", stosowano również do własnego postępowania. Zasady te stanowiły nienaruszalny kanon obowiązujący pod groźbą utraty prestiżu i sankcjonowany system kontroli społecznej. Z czasem kryteria moralne zostały zdominowane przez kryteria pragmatyczne, zindywidualizowane. Prowadziło to, rzecz oczywista, do urzeczowienia charakteru stosunków międzyludzkich i zaniku autorytetów tradycyjnych, "osobowych" na rzecz autorytetów specjalistów, umiejętności, funkcji itp. Współcześnie chłop staje się sam dla siebie źródłem auto-tytetu, co można określić mianem samostcrowalności lub samosicrow-ności.

I wreszcie ostatnia płaszczyzna osobowości i mentalności chłopa: propagowany model osobowości. W dalszej przeszłości był on dość "czytelny" w oddziaływaniach społecznikowskich i oświatowych na wieś. Można wyróżnić model kościelny chłopa, model pozytywistyczny oraz tzw. niezależny. W swojej istocie były one zbliżone do siebie, a łącznic -przypominały środowiskowe wzory osobowości. W pierwszym z omawianych okresów dominował model chłopa-parafianina (katolika). Dopiero w czasach Polski niepodległej jx>-jawił się konkurencyjny w stosunku do niego model chłopa-obywatela. Kryteria wartości parafian i na-katolika leżały |xrza nim samym (model hete-ronomiczny), natomiast chłopa-oby-watcla tkwi korzeniami w gromadzie wiejskiej. Najistotniejszym elementem jest tu chłopskie samostanowienie o sobie i o narodzie, niezależnie od tradycyjnych kiyteriów preferowanych przez warstwy wyższe i stałe podnoszenie się o własnych siłach (model autonomiczny).

Cechą specyficzną mi kro kosmosu chłopa (rozdział IV) jest płaszczyzna wartości dnia codziennego. Jedną z konstytutywnych cech chłopstwa jest jego zwią-

8