2181686974

najważniejszych kulturowych atrybutów polskich świat wielkanocnych należą takie elementy, jak:

*    woda, którą na drugi dzień świąt (w tzw. lany poniedziałek) powszechnie do dziś oblewa się dziewczęta, a wielkopiątkowe rytualne obmycie się w wodzie bieżącej zabezpieczało zdrowie, było też sposobem na pozbycie się chorób skórnych;

*    ogień, szczególnie ten poświęcony w wielkosobotnim obrzędzie liturgicznym, będąc reliktem kultu zmarłych miał jednocześnie moc chronienia od zła;

*    palma (szerzej zielona rózga), symbol życia, której uderzenie dawało ludziom i dobytkowi zdrowie, która chroniła od czarownic, pożarów, a zatknięta w polu - sprowadzała urodzaj i zabezpieczała przed gradobiciem;

*    oraz jajko, o czym szerzej chcielibyśmy przypomnieć w dalszym ciągu artykułu, bowiem jest ono i we współczesnej obrzędowości wielkanocnej widomym znakiem rozpoczynającym te święta.

Jak w wieczór wigilijny symboliczne przełamanie się opłatkiem zbliża i przygotowywuje rodzinę na czas sakralny, lak w poranek Wielkiej Niedzieli jakby analogicznym sygnałem staje się powszechnie praktykowane w Polsce podzielenie się jajkiem, jiołączone ze składaniem życzeń świątecznych. Ludowa poetka ze Sławęcina- K. Wiśniewska Lak je sformułowała w jednym ze swoich wierszy:

f

Wśród szumu wiosennych wiatrów przez pola chlebem obsiane ładowny, wiejski wóz jedzie z myślami i życzeniami.

A gdy się zatrzyma u proga każdego z moich rodaków, to proszę nrziąć dla siebie śpiew wdzięcznych, polnych ptaków.

Ich głos niech się przerodzi w moc szczęścia, powodzenia, a smutki i przykrości niech w radość pozamienia.

(Życzenia wielkanocne)

Mówiąc o jajku wielkanocnym należy mieć na względzie ten fakt, że w kulturze ludowej występuje ono jakby w dwu odniesieniach:

1)    jako symbol ogólny świata czy nawet Wszechświata, symbol początku - obecny w mitologiach wielu kultur;

2)    w znaczeniu węższym (rodzaj konkretyzacji sensu pierwszego), jako jajko malowane, tak zwane pisanki, które wykazują większą regionalizację kulturową a są jednocześnie bardziej bezpośrednio związane ze zwyczajami okresu wielkanocnego.

Malowane jajka w Polsce najczęściej nazywane są pisankami ale na przykład na Zamojszczyźnie funkcjonowały i inne nazwy - m.in. w okolicach Frampo-la, Szczebrzeszyna, Mokrego Lipia były to piski, a w innych regionach - malowanki, kraszanki.

Generalnie w Polsce można wyróżnić trzy zasadnicze rodzaje jajek zdobionych na Wielkanoc:

a)    jaja barwione na jeden kolor bez żadnego wzoru -ich najczęstsze nazwy to: byczek, byki, kraszanki, kraski;

b)    pisanki, piski - czyli jajka malowane i ozdobione wzorami o różnych barwach. Wzory te są pisane woskiem przy pomocy tzw. pisaka-,

c)    skrobanki - to jest jajka malowane na jeden kolor za wzorem wydrapanym przy pomocy ostrego narzędzia. Ta nowsza niewątpliwie technika jest najbardziej charakterystyczna dla północno-wschodniej Polski.

Na Zamojszczyźnie (Płoskic, okolice Zamościa) wyjątkowo można było jeszcze spotkać tak zwane rysowanki. Są to jajka, które na białym, a więc naturalnym dc miały malowane kolorowe motywy.

Obserwuje się znaczne geograficzne zróżnicowanie pisanek ze względu na kolor i malowane ornamenty. Z tego względu na obszarze samego województwa zamojskiego można wyróżnić kilka podstawowych typów pisanek (por. kolorowe tablice wykonane przez J. Świeżego a zamieszczone w pracy S. Dąbrowskiego pt. Pisanki lubelskie. Lublin 1936).

1.    Grupa hrubieszowska - tło często w barwie cebulowej (z wywaru cebuli), czarne, brązowe a czasem fioletowe. Zdobienia są natomiast białe, żółte, czerwone, a ich dawne podstawowe wzory to motywy odzwierciedlające wschodnie wpływy, np. wołyńskie (tzw. róża bukowa). Motywami oryginalnymi są tu: "gęsie łapki", gałązki ze stylizowanymi kwiatami niezapominajkami (żabie oczka) iu\.

2.    Grupa biłgorajska - na tle często mocno czerwonym, amarantowym lub z wywaru cebuli harmonijne wzory o barwach: białej żółtej i zielonej. Cłiarakteiystycz-ne dawne motywy zdobień oparte są na schemacie swastyki (staty znak krzyża o hakowatych zakończeniach), trojaka czyli formy graficznej zbliżonej do litery Ypsylon (Y) oraz gałązki jedliny, paproci itp.

3.    Grupa zamojska - o takich typowych barwach tła, jak: czerwona, brązowa i "cebulowa" z białymi, żółtymi i zielonymi zdobieniami w formie różnych gałązek, "gra-bek", paproci i motywem słońca. Wykazują one duże podobieństwo z typem biłgorajskim.

4.    Grupa tomaszowska - kolory typowe to ciemna czerwień lub amarantowe do i białe lub żółte zdobienia oraz do czarne /. białymi, żółtymi i czerwonymi zdobieniami. Znacznie rzadziej był tu używany kolor z wywaru cebulowego. Motywy zdobień są polskie ale i spotykane są wpływy ruskie (podkowy i tzw. bramki). Ponadto, część pisanek tomaszowskich jest zdobiona motywami figur ludzkich i zwierzęcych. Stosunkowo często był to motyw koguta - jako symbol słońca, wiosny i płodności.

Pisanka wielkanocna oprócz tego, że służy zabawie w tzw^r. wybijanie, bitki lub kumanie (dwaj chłopcy uderzają wzajemnie w trzymane przez siebie w rękach pisanki i czyje jajko pęknie, to ten przegrywa i oddaje swoje zwycięzcy), to przede wszystkim jest d a r e ni. Pisankami obdarowywane są dzieci - otrzymują je od rodziców i rodziców chrzestnych. W wiciu miejscowościach pisanki dawano żebrakom z intencją modlitwy za dusze nieżyjących członków rodziny (co wskazuje na związek z wiosennym kultem zmarłych). Pisanki i w ogóle jajka stanowiły Lakżr tyjiową zapłatę za wielkanocną "kolędę" -życzenia różnych grup obchodzących domostwa z "darem słowa".

Szczególnego sensu nabierała pisanka w symbolice zalotnej. We Frampolu na przykład - dziewczęta ma-

39