Uniwersytet Śląski
Wydział Nauk Społecznych
Praca zaliczeniowa z warsztatu pracy akademickiej
Pod kierunkiem dr Gabrieli Besler
Motywy mitologiczne oraz ich
artystyczne ukształtowanie w twórczości
dowolnego pisarza.
Omów na wybranych przykładach
Dominika Sowińska
Doradztwo filozoficzne i coaching
Studia licencjackie
Rok studiów: pierwszy
2014/2015, semestr zimowy
Katowice, 2014
Spis treści
1. Wstęp .................................................................................................................................. 3
2. Mitologia, jako z
ródło wzorów ............................................................................................. 3
3. Nawiązania pisarzy do mitologii ........................................................................................... 3
4. Jan Kochanowski  nawiązania mitologiczne i ich funkcje ..................................................... 4
5. Zakończenie ......................................................................................................................... 7
6. Bibliografia .......................................................................................................................... 7
1. Wstęp
Prezentowany temat wybrałam z powodu zainteresowania spuścizną starożytnych
Greków i Rzymian. Sądzę, że mitologia jest niezwykłym dziełem, które wprawdzie
straciło swoją religijną wartość, ale bez wątpienia jest bezcenne dla póz
niejszych
pokoleń. Pisarzem, który w swoim dorobku posiada wiele utworów spełniających
warunki przedstawianego tematu jest Jan Kochanowski. Chciałabym w jego utworach
wytypować nie tylko nawiązania mitologiczne, ale także zagłębić się w ich
ukształtowanie artystyczne w odniesieniu do biografii autora. Na początku pracy zajęłam
się opisaniem samego zagadnienia mitu. Przedstawiając mitologię jako z
ródło wzorów,
nawiązałam również do póz
niejszych twórców. Posłużyłam się zestawieniem kilku
znanych tytułów. Epokę, której znaczenie szczególnie podkreśliłam jest renesans. To
właśnie wtedy tworzył Jan Kochanowski. Na podstawie jego dzieł opisałam rolę i
znaczenie jedynie kilku motywów mitologicznych, które autor wykorzystywał.
Posłużyłam się krótkim opisem utworów a następnie ich analizą.
2. Mitologia, jako z
ródło wzorów
Mitologia to, jak każdy wie, zbiór mitów. Jednak czym tak naprawdę są mity?
Według Słownika Terminów Literackich i Gramatycznych pojęcie ma dwa znaczenia.
Pierwsze -  opowieść wyrażająca oraz utrwalająca obiegowe elementy świadomości
społecznej 1 oraz drugie -  archaiczna opowieść sakralna w metaforyczny sposób opisująca
czasy, których swym zasięgiem nie obejmuje historia 2. Własne mitologie tworzyło wiele
cywilizacji, w tym Aztekowie, Inkowie, Majowie, starożytni Grecy i Rzymianie. Dla tych
ostatnich mity pełniły przede wszystkim funkcje religijne. Jednak wyjaśniały przy tym
zjawiska przyrody oraz życie społeczne i rodzinne człowieka. Zawierały uniwersalne
prawdy i wraz z Biblią ukształtowały kulturę europejską.
3. Nawiązania pisarzy do mitologii
Dlatego twórcy w póz
niejszych wiekach chętnie korzystali z ponadczasowości
mitologii. Nie tylko wykorzystywali oni same motywy, niektórzy nawet parafrazowali
1
Mit w: Popularny słownik terminów literackich i gramatycznych pod red. Marcin Dominów, Zuzanna
Dominów, IBIS, Poznań 2009, s. 76-77.
2
Tamże.
całe utwory. Pisarze do antyku sięgają także dzisiaj. Mitologia nie jest więc archaiczną
opowieścią. To trwałe z
ródło, z którego możemy czerpać wiedzę o wnętrzu człowieka, o
jego pragnieniach, przeżyciach, niespełnionych marzeniach. Najczęściej twórcy sięgają
po mity związane z Dedalem i Ikarem, Syzyfem oraz Prometeuszem. Przykładami takich
utworów są kolejno: wiersze Stanisława Grochowiaka  Ikar i Tadeusza Różewicza
 Prawa i obowiązki ;  Ludzie bezdomni oraz  Syzyfowe prace autorstwa Stefana
Żeromskiego jak również jego  Siłaczka i III część  Dziadów Adama Mickiewicza a
zwłaszcza  Wielka Improwizacja .
Epoką, która w sposób szczególny czerpała z dorobku starożytności był renesans.3
Czytano wtedy teksty antycznych pisarzy, powstające utwory miały dawno zapomniane
formy: tragedii, elegii, pieśni. W życiu kierowano się postawami starożytnych myślicieli,
popularne stały się epikureizm i stoicyzm, podziwiano starożytne wzorce ładu i harmonii.
Autor, który w swojej twórczości posiada wiele nawiązań do mitologii to Jan
Kochanowski, dlatego na jego dziełach omówię prezentowany temat.
4. Jan Kochanowski  nawiązania mitologiczne i ich funkcje
Pierwszym motywem, który chciałabym przedstawić jest historia wojny
trojańskiej. Parys, książę Troi porwał żonę króla Sparty, Helenę. Najpiękniejszą
ziemiankę obiecała mu Afrodyta. Złamał jednak święte prawo gościnności, czym
wywołał wojnę. Skończyła się ona upadkiem Troi, jej całkowitym zniszczeniem.
Nawiązaniem do tego mitu jest  Odprawa posłów greckich . Opisana historia stała się
tłem, punktem wyjścia. Jan Kochanowski mistrzowsko przetłumaczył z greki pieśń III
 Iliady , skąd wywodzi się mit. Akcja utworu rozpoczyna się, gdy po porwaniu Heleny
do Troi przybywają posłowie. Domagają się zwrotu uprowadzonej, inaczej grożą wojną.
 Odprawa Posłów Greckich to pierwszy polski dramat polityczny. Utwór w alegoryczny
sposób krytykuje ówczesną władzę, zwłaszcza sejm. Dramat wystawiono jako uświetnienie
uroczystości weselnych, na których obecni byli król Stefan Batory i królowa Anna Jagiellonka 4
Z powodu stanu zdrowia autor nie mógł go obejrzeć. Fraszka  O Aleksandrach ukazuje
Aleksandra (Parysa) negatywnie. Jak jego imiennicy przyniósł ból, cierpienie. Poeta
ostrzega przed takimi Aleksandrami.
3
Stanisław Pigoń, Poprzez stulecia. Studia z dziejów literatury i kultury, Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 1984, s. 119-123.
4
Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich, GREG, Kraków 2000, s. 15-16.
 Drugim motywem jest mit o Arkadii. Arkadia to mitologiczne wyobrażenie raju,
miejsce, w którym można wieść proste, szczęśliwe życie w bliskim kontakcie z przyrodą.
Mieszkańcy tego górzystego kraju zajmowali się wypasem bydła, uprawą pszenicy i
winnej latorośli. Mit o Arkadii jest wyrazem tęsknoty człowieka za rzeczywistością
szczęśliwą, wolną od konfliktów, zagrożeń, za światem zgodnym z porządkiem natury. W
 Pieśni świętojańskiej o Sobótce panna 12 wypowiada się o wsi porównując ją do
Arkadii. Jest to kraina mlekiem i miodem płynąca, obfita w plony, spokój, radość. W
utworze mamy do czynienia również z faunem, opiekunem pasterzy i bogiem płodności.
Pieśń jest próbą napisania pierwszej polskiej sielanki.
Następnie omówię mitologiczną Fortunę. Była boginią losu, od jej woli zależało
szczęście lub niedola człowieka, w jej dłoniach kryła się tajemnica przeznaczeń. Fortuna
jest przedstawiana z zawiązanymi oczyma i z rogiem obfitości. Jej atrybut, wiosło
sterowe, które trzymała w ręku to tzw. koło Fortuny symbolizujące zmienne szczęście.
Uważano ją za pierworodną córkę Jowisza i za patronkę narodu rzymskiego.
Kochanowski bardzo często wspomina o bogini, więc odgrywa ona ważną rolę w jego
filozofii. W Pieśni III autor ostrzega  Nie wierz Fortunie . Uosabia ją, Fortuna staje się
kapryśną kobietą, niebaczącej na żadne ludzkie prawa. Ukazuje to przewrotność losu,
Fortuna raz daje bogactwo, powodzenie innym razem je odbiera. Podobnie przedstawia
się postać bogini w Pieśni IX oraz w utworze  do Fraszek . Fortuna to osoba łaskawa dla
poety, innym razem bezlitosna. W Trenie XIX bogini posiada władzę nad ludzkim
szczęściem i nieszczęściem, sprowadza na człowieka zły lub dobry los. W Trenie XVI
Fortuna to oksymoron  przeklęte szczęście , poczym następuje apostrofa do Chronosa,
boga czasu. Jedynie on potrafi uśmierzyć ból po stracie bliskiej osoby. W trenie
wspomniane są również Mojry.  Skąpa prządka czyli parka, jedna z trzech
mitologicznych bogiń przeznaczenia. Atropos, Kloto, Lachesis decydujące o ludzkim
życiu i śmierci, metaforycznie przędących nić ludzkiego życia.
Następny motywem jest lutnia. Właśnie ona w pieśni XVI poprzez anaforę,
ukazuje poezję, śpiew jako odskocznię od codziennych problemów. W pieśni XVIII
podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do lutni i przypomina historię Amfijona,
mitologicznego muzyka. Potrafił za pomocą dz
więku liry przenosić kamienie używane do
budowania murów Teb, w których panował. Ukazuje to wielkość muzyki, sztuki. W
Trenie XVI zaprzestanie grania na lutni podkreśla smutek autora, w metaforyczny sposób
oznacza koniec radości w jego życiu, żałobę. Tren XV zawiera apostrofę do liry. Liryczne
 ja utworu porównuje się do Niobe. Zabito całe jej potomstwo, 14 dzieci i z rozpaczy
zamieniła się kamień.5
Mit o Orfeuszu i Eurydyce jest jedną z najbardziej znanych i lubianych
antycznych opowieści. Nimfa została ukąszona przez żmiję i umarła. Zrozpaczony
Orfeusz zdecydował się zejść do Hadesu, by odzyskać żonę. Jego muzyka wzruszyła
królujących tam Hadesa i Persefonę, dlatego zgodzili się na powrót Eurydyki. Miała iść
tuż za mężem, któremu nie wolno się było odwracać. Orfeusz nie mógł jednak oprzeć się
pokusie. Obietnica została złamana - muzyk na zawsze utracił swoją ukochaną. Mit ten
wykorzystano w Trenie XIV porównując cierpienie po śmierci Urszuli z rozpaczą
Orfeusza.
Muzy - w mitologii greckiej boginie sztuki i nauki. Wymienia się dziewięć muz
tzw. olimpijskich. Każda opiekowała się konkretną dziedziną poezji, sztuki czy nauki i
miała przydzielony atrybut. Wszystkie muzy miały zdolność wieszczenia i występowały
w orszaku Apollina, nazywanego ich przodownikiem. We Fraszce  Ku muzom
Apostrofa do muz, jako panien jest wyrazem wiary poety w cnotę i siłę poezji, w jej
nieśmiertelność. O to właśnie poeta prosi muzy -  Nie wszystek umrę . Wspomniany
wcześniej Tren XV zaczyna się apostrofą do Erato, patronki poezji miłosnej.
Kochanowski widział w swojej ukochanej córce ogromny talent poetycki.
Jan z Czarnolasu sięga również po mity związane ze słynnym labiryntem.
Metafora do Ikara w Pieśni XXIV ukazuje podmiot liryczny jako poetę, który jest wolny
niczym ptak, osiąga szczyty, wzlatuje do Słońca jak grecki bohater. Dzięki swojej poezji
zyskał nieśmiertelność, ponieważ będzie znany przez potomnych. Fraszki zostały
porównane do labiryntu w utworze  Do fraszek . Tam też poeta w metaforyczny sposób
opowiada o swojej poezji przy pomocy historii o Minotaurze. Autor w swoich dziełach
przemyca wszystkie swoje tajemnice, całego siebie. Jednak mylą się ci, którzy po
przeczytaniu myślą, że poznali Kochanowskiego. Nie uda im się to w labiryncie słów,
nawet przy pomocy nici Ariadny.
5
Maria Cytowska, Hanna Szelest: Historia literatury starożytnej, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2006, s. 34.
5. Zakończenie
W swoich rozważaniach udowodniłam, że Jan Kochanowski całymi garściami
czerpie z dorobku antyku, jakim niewątpliwie jest mitologia. Motywy mitologiczne, które
opisałam idealnie komponują się z jego działami. W swoim dorobku pisarz posiada tak
wiele nawiązań, że w pracy omówiłam tylko kilka wybranych. Obraz poetycki w
utworach autor kształtuje przy pomocy licznych środków stylistycznych m.in. apostrof,
porównań i przede wszystkim metafor.
Dzięki odniesieniom do mitów starożytnych Greków i Rzymian utwory Jana
Kochanowskiego zyskały uniwersalność. Nadal aktualne pozostają fraszki, pieśni i treny
sprzed kilku wieków. Nowatorstwo i kunszt artystyczny poety sprawiły, że są wciąż
popularne. Wykazałam zatem, że mitologia to niezwykłe z
ródło archetypów i symboli dla
pisarzy. Jednakże posługują się nimi również odbiorcy, a więc przeciętni ludzie. Dlatego
uważam, że jej nieznajomość, zwłaszcza w europejskim kręgu kulturowym, nie pozwala
w pełni na zrozumienie dzieł, takich jak  Fraszki Kochanowskiego i odczytanie licznych
aluzji, obecnych także codziennie - wokół nas.
6. Bibliografia
I. Literatura podmiotu:
1. Kochanowski Jan, Fraszki, Pieśni, Treny, GREG, Kraków 2005.
2. Kochanowski Jan, Odprawa posłów greckich, GREG, Kraków 2000.
3. Kochanowski Jan, Pieśni, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1982.
4. Parandowski Jan, Mitologia, Puls, Londyn 1992.
II. Literatura przedmiotu:
1. Cytowska Maria, Szelest Hanna: Historia literatury starożytnej, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2006.
2. Pigoń Stanisław: Poprzez stulecia. Studia z dziejów literatury i kultury,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984.
3. Popularny słownik terminów literackich i gramatycznych pod red. Dominów
Marcin i Dominów Zuzanna, IBIS, Poznań 2009.
4. Szmydtowa Zofia: Jan Kochanowski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 1979.