3574672174

12 1. Uwarunkowania rozwoju.

rem rozwoju i mogą mieć charakter uniwersalny bądź indywidualny — w zależności od tego, czy dotyczą większej grupy, czy też wybranych jednostek.

O ile zmiana rozwojowa świadczy o różnicy w rozwoju, o tyle przebieg samej zmiany tłumaczą określone modele zmian rozwojowych. Ze względu na charakterystyczny scenariusz przebiegu zmiany wymienia się modele: fazowe, cykliczne, sekwencyjne, liniowe oraz wielokierunkowe⁸. Przyjęcie któregoś z wymienionych modeli nie wynika z charakteru zmiany, lecz z teoretycznego stanowiska badacza. Przykładowo w teoriach Zygmunta Freuda, Carla G. Junga, Erika Eriksona czy poznawczo-roz-wojowych Jeane’a Piageta i Lawrence’a Kohlberga ujawnia się fazowy model rozwoju⁹, podczas gdy teorie faz rozwoju Daniela Levinsona i zadań rozwojowych Roberta Havighursta bazują na modelu zmian cyklicznych¹⁰, zaś koncepcja rozwoju Marii Tyszkowej opiera się na wielokierunkowym modelu rozwoju¹¹. Przyjęcie określonego modelu zmian rozwojowych leży w gestii samego badacza, który określa perspektywę, z jakiej będzie obserwował rozwój, jednak zdaniem Helen Bee badanie procesu rozwoju człowieka musi uwzględniać wszystkie rodzaje zmian, zwłaszcza jeśli pytamy o uwarunkowania rozwoju, czyli o to, od czego zależy jego przebieg¹². Jeśli rozwój jest następstwem (cyklem, sekwencją) zmian rozwojowych, które mogą mieć różny zakres i przebieg, to droga rozwojowa jawi się jako proces zależny od bardzo wielu zmiennych. Czas, w jakim u danej osoby wystąpi zmiana, jej zakres i model przebiegu, sposób reagowania na przemiany rozwojowe — pasywny lub aktywny, oraz znaczenie przypisywane tej zmianie mają wpływ na dynamikę i obraz rozwoju osoby dorosłej.

Dla tempa i dynamiki rozwoju, które mogą być zmienne w trakcie całej ontogenezy, oprócz zmian rozwojowych istotne są czynniki warunkujące rozwój oraz obszary, w jakich rozwój przebiega. Dyskusja nad czynnikami rozwoju dotyczy zarówno ilości czynników warunkujących rozwój, jak i istnienia takich czynników, które należałoby uznać za kluczowe dla procesu rozwoju. W pierwszym obszarze poglądy badaczy ewoluowały od koncepcji jednoczynnikowych (np. natywistów, którzy uznawali generalną rolę czynników dziedziczonych i wrodzonych predyspozycji psychicznych), przez teorie dwuczynnikowe (W. Sterna koncepcja współ-

^v J. Trem pał a: Modele rozwoju psychicznego. Czas i zmiana. Bydgoszcz 2000. s. 27—75.

⁹    Tamże, s. 31.

¹⁰    Tamże, s. 46—52.

^:: Tamże, s. 67.

¹² H. Bee: Lifespan Deuelopment. New York 1994, s. 2—8. Cyt za: A. Brzezińska: Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa 2000, s. 21.