431985063

I. ROZPRAWY I

ARTYKUŁY

Pamiętnik Literacki XCI1, 2001, z. 4 PL ISSN 0031-0514

KATARZYNA CHMIELEWSKA

UKRYTE ZAŁOŻENIA I APORIE TEORII RECEPCJI

Czyja, autor, mam cicho siedzieć i pozwalać, żeby mnie każdy deformował, jak mu się żywnie zechce? [W. Gombrowicz]¹

Wśród teoretyków recepcji i oddziaływania istnieje głęboko zakorzenione poczucie, że przełamują oni dotychczasowe paradygmaty literaturoznawstwa, odkrywają nową problematykę, przeformułowują obowiązujące dotąd sądy i twierdzenia, przywracają właściwą optykę literaturze, a także przyczyniają się do renesansu historii literatury. W ich świadomości dyscyplina, którą uprawiają, jest więc nowatorska i tradycyjna zarazem. Nie jest wszakże ściśle odgraniczona jako osobny nurt badań literackich. Niejednokrotnie łączy się ją z kierunkami dobrze już znanymi w humanistyce, np. takimi jak hermeneutyka. Z drugiej strony, sama problematyka czytelnika czy też odbioru pojawia się często w różnego typu badaniach literackich (jak choćby w teorii komunikacji) nie związanych bezpośrednio z teorią recepcji stworzoną przez Hansa Roberta Jaussa². Trudno zatem wskazać precyzyjnie granice teorii odbioru, próba ich nakreślenia zawsze będzie miała charakter arbitralny.

Z pewnością punktem odniesienia ważnym dla tego nurtu badań jest tekst Rolanda Barthes’a opublikowany w roku 1960³. Uczony problematyzuje w nim nazbyt oczywiste relacje historia-literatura, podkreśla opozycję między tym, co historyczne, a tym, co estetyczne, czyli literackie, pyta, czy i jak możliwa jest historia literatury⁴. To, co prawdziwie estetyczne, wykracza, zdaniem Barthes’a,

D. d e R o u x [W. Gombrowicz], Rozmowy z Witoldem Gombrowiczem. Paryż 1969, s. 99-100.

Nie wszystkie koncepcje posługujące się kategorią czytelnika bądź odbiorcy są przedmiotem krytyki w niniejszym tekście. Moje zainteresowania skupiają się wyłącznie wokół teorii recepcji, którą zapoczątkował H. R. Jauss. Kategorią odbiorcy posługuje się odmiennie teoria komunikacji. Zob. zwłaszcza prace J. L a 1 e w i c z a: Pojęcie publiczności i problem więzi społecznej. Bibl. Instytutu Badań Literackich PAN, sygn. Masz. 3008; System komunikacji a typ kultury literackiej. Jw., sygn. Masz. 1215/8; Racja bytu powieści. Jw., sygn. Masz. 979/8-13; Mechanizmy komunikacyjne „twórczej zdrady". „Teksty” 1974, nr 6; Komunikacja językowa i literatura. Wrocław 1975.

R. Bart h es, Historia czy literatura? Przełożyła W. Błońska. W: Mit i znak. Eseje. Wybór i słowo wstępne J. Błońskiego. Warszawa 1970.

Ibidem, s. 164-165: „Weźmy historię literatury [...]: historiąjest tylko z nazwy. [...] Historia jest tu jedynie szeregiem samotnych ludzi; słowem, nie jest to historia, lecz kronika. [...] W najlepszym wypadku historia literatury jest tylko historią dzieł.

Czy może być inaczej? W pewnej mierze tak. Możliwa jest bowiem historia literatury poza samymi dziełami”.