4442198919

poznawczy składnik ludzkiego postępowania. Otwarty pozostaje na razie problem fizjologicznego mechanizmu tych procesów jako zadanie dla dalszych badań.

4. Procesy poznawcze człowieka jako orientacja w otoczeniu. Fakt,, że u człowieka i zwierząt możemy mówić o „potrzebach” czy „tendencjach” oraz o „odzwierciedlaniu” rzeczywistości w jednym i tym samym znaczeniu, stwarza dopiero podstawy do bliższego rozważenia kw^restu, jak dalece ludzkie procesy poznawcze można uważać za „orientację w otoczeniu”. Pawłów nie miał co do tego żadnych wątpliwości. Z cytowanej poprzednio wypowiedzi wynika wyraźnie, że drugoukładową „zasadę” abstrakcji uważał on za czynnik, który „zapewnia nieograniczoną orientację w otoczeniu i stw^rarza najwyższą adaptację człowieka — naukę, zarówno w formie ogólnoludzkiego empiryzmu, jak i w jej formie wyspecjalizowanej” (1952, str. 497). Myśl ta została jeszcze bliżej rozwinięta w środowym przemówieniu Pawłowa z 4.12.1935 r. (Pawł. Sr., t. III, str. 320): „O niezwykłej złożoności drugiego układu sygnałów, układu słownego, należy jeszcze powiedzieć co następuje: przyniósł on wielki pożytek człowiekowi, oto dlaczego stał się jakby panem pierwszego układu. Dzięki abstrakcji, tej osobliwej właściwości słowa, które osiąga wysoki stopień generalizacji, nasz stosunek do rzeczywistości ujęliśmy w ogólne formy czasu, przestrzeni, przyczynowości. Posługujemy się tymi gotowymi formami dla orientacji w świecie otaczającym, nie analizując często faktów', na których oparta jest ta forma ogólna, ogólne pojęcie. Właśnie dzięki właściwości słów, które uogólniają fakty rzeczywistości, szybko uwzględniamy wymagania rzeczywistości i wprost kierujemy się tymi ogólnymi formami w życiu”.

A więc, według Pawłowa, abstrakcyjne myślenie, które polega na posługiwaniu się werbalnymi pojęciami, stanowiącymi pewne gotowe, przejęte od otoczenia „formy”, pełni w mechanizmie przystosowania do „wymagań rzeczywistości” rolę orientacyjną, zapewnia — jak powiedział Pawłów w artykule o histerii — „nieograniczoną orientację w otoczeniu” i na tym polega „wielki pożytek”, jaki przynosi

206