456719656

niczego sukcesu, a także zasięg wpływów rei świadomość społeczną, mentalność narodowa, stosunek do wartości.

Istnienie ścieżki, a może nawet i szerokiego gościńca tej mokrej od łez literatury psychologowie tłumacza potężną i wiecznie niezaspokojoną potrzebą miłości, jaka tkwi w ludzkiej psychice, a szczególnie w psychice młodzieńczej Przelewając łzy nad losami skrzywdzonych, niekochanych, 'odtrąconyeh i upokorzonych. płaczemy w istocie rzeczy nad sohą, nad własną samotnością i brakiem przyjaznego miejsca w zimnym, szorstkim, zantagonizowanym świccic. W sentymentalnych i melodramaty czmeh powieściach dla młodzieży dostrzega się zazwyczaj wątek romansowy czy erotyczny i bywa on. szczególnie we współczesnej polskiej krytyce literackiej, uznawany za najważniejszy Lecz ośmielam się twierdzić, że utwory te przypisują miłości dużo bardziej uniwersalne znaczenie, obejmując nią całokształt stosunków międzyludzkich dotyczących człowieka, który wydostając się z zamkniętego i bezpiecznego kręgu dziecięctwa musi szukać sobie miejsca w burzliwym i niebezpieczny m świccic.

Znakomita większość utworów sentymentalnych adresowanych do młodzieży, przede wszystkim ty ch należący eh do klasyki, czytany ch przez wiele pokoleń, buduje dramatyzm sytuacyjny w okół syndromu utraty miłości. Może on przyjmować najrozmaitsze kształty fabularne. lecz jest składnikiem stałym i niezmiennym i bez niego powieść tego rodzaju traci tożsamość Bezpieczny krąg życia dziecięcego może być przerwany na ró/JK sposoby: przez osierocenie, porwanie, utratę rodzinnego dostatku, umieszczenie bohatera w szkole z internatem (co stało się przy czyną nazwania całego subgatunku powieścią pensjonarką), ale też przez rozpad rodziny, skłócenie i konflikty z rodzicami, niepowodzenia w szkole, miłości czy przyjaźni. Destrukcja bezpiecznego świata stanowi niemal zawsze punkt wyjścia dla fabuły Dodajmy także, że choć osią konstrukcyjną wielu pow icści jest nagła degradacja bohatera ze stanu dostatku w stan przy krego ubóstwa, samo ubóstwo mc jest stanem dotkliwy m. Staje się ono raczej — jak w Malej Księżniczce F.H Burnett — kry terium socjomctiycznym. które pozwala silniej odczuć zawodność ludzkich uczuć, ich zwodmezość i niepewność. Świat przyjazny zmienia swe oblicze, staje się niechętny i wrogi, a pozbawiony oparcia bohater zdany jest na własne sity — musi przejść próbę cierpienia

Najbardziej skondensowanym i intensywnym, rzec można archetypicznym przy kładem takiego stanu jest sieroctwo. Toteż topos sierocy w różnych wariantach i ujęciach jest przewodnim motywem wielu powieści sentymentu On też wskazuje rei powiązania i podobieństwa z szerszymi minami treści kulturowych. pozwala prześledzić genezę fabuł i kompozycji oraz ich zakorzenienie w świadomości i podświadomości czytelnika. Sięgnijmy wprzódy do dziejów tego motywu.

Biografia sieroca jest przykładem ścierania się dobiych i złych sił wokół losów człowieka. Skazanie na zagładę noworodka to symbol siły nienawiści, lecz przecież maleńki człowiek budzi tyle współczucia, ze zostaje umieszczony w koszyku i powierzony nurtom w artkiej rzeki Los Mojżesza od chw ili narodzin jest naznaczony cudownością. Nic tylko zy skuje on opiekunkę, lecz jest nią sama żona tego nieprzejednanego faraona, który rozkazał zabijać chłopców izraelskich. Zło nieświadomie służy dobru i ten cudowny motyw będzie często towarzyszył sierocym losom, powtarzając się w legendach, baśniach, balladach ludowych, a później też i u literaturze beletrystycznej adresowanej do młodych czy telników Cudowność i sieroctwo splatają się w jedną całość aksjologiczną, a kondycja sieroca wskazuje, że bohater ma do spełnienia jakieś niezwykle zadanie. Jego losami nic rządzi normalna logika zdarzeń, lecz tkwi w nich pierwiastek irracjonalny. regulow any'jednak prawami boskiej wszechmocy. To właśnie jest tak intrygujące, przyciągające i wyciskające łzy w sierocy ch dolach. Kryją one w sobie nieokiełznany żywioł fabularny i wydają się kpić z wszystkiego, co uregulowane. planowe czy uzasadnione, pozwalając jakby uchylić czytelnikowi rąbek boskiej tajemnicy

Wyjątkowe splątanie ludzkich losów, nawiązujące zresztą do motywów ludowej ballady, ilustruje Panienka z okienka Deotymy. Występuje tara misterne krzyżowatuc się par i rodzeństwa, które może być rozpoznań: dzięki zachowanym znakom /. dzieciństwa. Popularny motyw uprowadzonego w jasyr dziecka czy brata w balladzie prowadzi często do rozwiązań tragicznych synobój-stwa, ojcobójstwa. kazirodztwa itp., w powieści zaś dla młodzieży szczęśliwie zostaje wyjaśniony Nagromadzenie nieprawdopodobieństwa staje się źródłem wzruszeń w Awanturze o Basię Kornela Makuszyńskiego. Bołiatcrkę poznajemy w chwili śmierci matki, jako pozbawioną obojga rodziców sierotę Potem pojawia się nadzieja, że zaginiony ojciec bohaterki żyje. wreszcie powraca on jako ogarnięty całkow itą amnezją starzec, w końcu zaś przemienia się w zdrowego i pełnego werwy mężczy znę. Oprócz cudow nego odnalezienia bliskich czy cudownego ocalenia od śmierci pojawia się też sięgający samych źródeł piśmiennictwa. a więc baśni czy Biblii, motyw cudów nego ozdrowicnia: możemy go spotkać w takich utworach, jak Tajemniczy ogród F.H. Burnett, Polfyanna E.H. Porter i wielu innych — choćby we wspomnianej wyżej Awanturze o Basię.

Kto więc stara się przykładać do tych utworów miarę realizmu czy życiowego prawdopodobieństwa, gani je za nonsensow ne bądź nieprawdopodobne rozwiązania, popełnia taki sam błąd. jakby ganił utwór dramatyczny za brak narratora czy prozę za to. że się mc rymuje. Nieprawdopodobieństwo w pisane jest w reguły tego gatunku i jest ono mistrzow skim instrumentem grania na uczuciach czytelnika, budzenia zdumienia, zaskoczenia, ciekawości.

Tego rodzaju pow ieści porów nuje się często do baśni, lecz to porównanie nic w całości jest trafne. Baśń bowiem już od pierwszych sekwencji ujawnia. że rządzić w mej będą prawa magii, ogłasza swoją odrębną, lecz zazwyczaj żelazną logikę. Zła czarow nica ani zawistna siostra me może w baśni zmienić się w postać przyjazną. Udzielając pomocy ludziom lub zwierzętom możemy liczyć na ich w zajemność, nasza zaś nieżyczliwa i samolubna postawa także zostanie odwzajemniona Samą zaś magią — warstwą czarodziejską utw oru — rów nieź rządzą prawa symetrii i ładu. Jeśli bierzemy pod uwagę oryginalna baśń ludową, a mc

65