456719671

koncepcji społecznego uczenia się Gołding przeciwstawia przekonanie o agresji. /Ju wrodzonym. Dzieci, wyrwane z wieku niewinności, wiernie odtwarzają zło świata dorosłych, które nic jest przekazywane w procesie socjalizacji, ale tkwi w ich naturze” - pisze o utworze Goldman Krzysztof Rzączyński'.

Powieść Orkan na Jamajce Hughesa równie/ odwraca pewien literacki schemat — dzieci porwanych przez piratów Dzieci akceptują porwanie, a następnie zdradzają piratów i obarczają ich odpowiedzialnością za morderstwo. Role prześladowcy i ofiar)- zostają tu zamienione

W powieści Susan Hill Jestem królem zamku odnajdujemy dzieje dramatycznej nienawiści dwóch chłopców, niedostrzeganej przez zajętych swoimi sprawami dorosłych i narastającej do tego stopnia. Ze kończy ona się śmiertelną walką rówieśników i zabójstwem Oczywiście sama postać demonicznego dziecka nic jest wynalazkiem czasów dzisiejszych, jednak nigdy obecność jej nic była tak dobitna. Literatura i film wypełniły się postaciami Kajów-Kainów o zmarzniętych sercach, w który ch tkwi oknich czartowskicgo zwierciadła Ich wizja świata wypełniona jest obrzydzeniem i rozpaczą, od których uciec można tylko w świat agresji lub lodowatego autyzmu W utworach adresowanych do młodzieży, takich jak Krahal Otfrieda Prcusslcra czy Iselin I wilkołak Tonll Thorstad Hauger. na pomoc bohaterom owładniętym siłami /Ja w końcu przybywa na pomoc miłość. Podobnie jak w Królowej Śniegu J.Ch. Andersena, zjawia się dziewczyna o gorącym sercu i uwalnia ich od złego czaru

Lecz literatura czy film popularny kryminały, horrory, science-fiction — przynoszą obrazy- znacznie bardziej złowieszcze fu pojawiają się dzicci-mści-ciclc. zimne geniusze intelektu, nic znajdujące wahań ani skrupułów w drodze do celu Dość wspomnieć oknrtną Grą Endera Oisona Scotta Garda czy powieść sensacyjną Loup Duranda Daddy, ukazujące sylwetki dzieci siejących wokół śmierć i zniszczenie i perfekcyjnie manipulujących dorosłym otoczeniem Nowelka Stephena Kinga Kukurydziane tbieci przedstawia fanatyczną dziecięcą sektę „czcicieli kukurydzy”, która składa swemu bożkowi krwawe ofiaty z przypadkowo schwytanych podróżnych Powieść amery kańskiego pisarza Roberta Comucra The Chocolate War (Czekoladowa wojna) ukazuje społeczność szkolną opanowaną przez mafijne struktury i nieformalne układy, oparte między innymi na szantażu wobec nauczycieli

Nawet piewczyni dobroci Małgorzata Musierowicz wprowadziła na karty ostatnich tomów Jeżyc jady demoniczną postać dziewczęcą: wyrachowaną, despotyczną. amoralną Laurę-Tygryska. budzącą lęk wśród dorosłych członków rodziny. Znamienne wariacje na temat motywu Dziewczynki z zajmłkami Andersena. tego ucieleśnienia dziecięcych cicipicń, znajdujemy w zbeletryzowanym podręczniku filozofii Norwega Jostcina Gaardera Świat Zofii. Andersenowśka bohaterka. nic mogąc sprzedać zapałek, użyje ich do podpalenia świata.

Dzieci me chcą już cierpieć, nic chcą demaskować zła ani poprawiać świata po dorosłych. Osądziły go. skazały na zniszczenie i stały się jego karami ¹

Jeśli więc zło jest immnncntną częścią również i dziecięcej natury i nie zostaje dzieciom wszczepione przez kontakty’ z „zepsutym” światem dorosłych, cala koncepcja wychowania przez niedopuszczenie do świadomości dziecka faktu istnienia zła wydaje się być naiwna i chybiona. To samo możemy więc powiedzieć o literaturze, która prezentuje arkadyjski świat dobroci przemilczając istnienie zła lub usuwając jo poza obręb tego. z czym czytelnik może się utożsamiać, przypisując je jakimś „obcym” lub „innym"

Podział świata na dobrych „swoich" i złych ..innych”, jaki często jest prezentowany czy to w kulturze popularnej, czy też w literaturze dla najmłodszych. wydaje się nic tylko uproszczeniem, lecz i zjawiskiem niosącym ze sobą groźne konsekwencje, inożc prowadzić do nietolerancji, nienawiści, ksenofobii. płynących z przekonania, że zło nic może dotyczyć nas samych, lecz istnieć tylko poza nami.

Może więc literatura kreująca arkadyjskie dzieciństwo, dzieciństwo jako aksjologiczne centrom ludzkiego życia ulega podobnym infantylnym złudzeniom jak małe dziecko, które bez skrępowania dokonuje projekcji /Ja poza własną osobowość, przypisując winę za nic jakimś zewnętrznym czy nnikom lub nawet urojonym postaciom, które obarcza odpowiedzialnością za swoje winy? Może byłoby raczej wskazane powrócić do wzorów dydaktyki wiktoriańskiej, która piętnow ala tkwiące w dziecku zło. grożąc za nic karami?

Aczkolwiek poglądy na dvdakt> zm czy moralizatorstwo są do dzisiejszego dnia raczej negatywne, dyskusja nad aksjologicznymi aspektami literatury dziecięcej wy daje się w spółcześnie przybierać na sile. Większość autorów—jak już o tym wspomniałam w rozdziale o strachu — wydaje się przychylać do opinii, iż zmagania jasnej i mrocznej strony osobowości dziecka rozpoczynają się bardzo wcześnie i że literatura powinna wychodzić naprzeciw tym problemom

Jednym z ważniejszych studiów poświeconych tej problematyce jest esej znakomitej amerykańskiej pisarki. Ursuli K. I-C Guia pod tytułem Dziecko i cień. Punktem wyjścia tej pracy jest interpretacja baśni H.Ch. Andersena Cień. Autorka podąża tu tropem rozważań Jungów skich. sięgając do pojęć archetypu czy symbolu — znaków stanowiących wspólną w Jasność całej ludzkości i przekazywanych w takich utworach jak baśń czy mit. Lc Guin pisze, że „c i c ń jest inną stroną naszej własnej psychiki, mrocznym bratem świadomego umysłu. To Kain, Kaliban, Frankenstein. Mr Hyde (...), Gollum. wróg Froda. Szary Brat, bliźniak Mowgliego. wilkołak, wilk. niedźwiedź, tygrys z tysiąca baśni Cień stoi na granicy między świadomym a nieświadomym, spotykamy go w naszych snach jako siostrę, brata, bestię, wroga lub przewodnika"².

Lata dojrzewania i poprzedzający je okres przedpubcrtalny to moment w życiu młodego człowieka kiedy, jak mówi Lc Guia „staje się jasne, że nic można już zwalić wszystkiego na złych facetów u czarnych kapeluszach". Pojawia się odpow iedzialność za własne czyny i uczucia A wraz z nią często ciężkie brze-

93

1

K. Rz*»ytokt, Wyspo duJteń. „Oulmct" )994 nr 4 ». |0.

2

Li. K. LcUum, The Chiid and the Shoctow (w:| The O/HithcwteJAudwce TcnAithurs talk about WrtbnHfcrChildnn Washington 19W>*. 107.