456719672

mię winy. „Jedynym sposobem dla młodego człowieka, aby przejść pac/, ten paraliżujący i odrażający okres, jest stanąć (warzą w twarz ze swym cieniem i zaakceptować fakt, że wraz ze swymi kłami, pazurami i wszystkim jest on częścią nas samych. Częścią obrzydliwą, lecz wcale nic najsłabszą (...). Jest naszym przewodnikiem Przewodnikiem w wędrówce do wnętrza i na zewnątrz, aa dno i znów wzwyż, tam —jak mówi hobbit BiJbo —«z powrotem. Jest naszym przewodnikiem w podróży do samookreś lenia, do dojrzałości, do światła"'.

Autorka twierdzi, że w tej drodze do w Jasnego dojrzewania, w opisie jej zagrożeń i wartości, najbardziej pomocne i odpowiednie dla młodego człow ieka są w ielkic dzida fantasy, gdyż potrafią przemawiać do najgłębszych warstw psy chiki dziecka nic uywialiżując zagadnień dobra i zła, co byłoby nieuniknione, gdy by chciało się przedstawiać walkę światła i ciemności w języku utw oru realistycznego. Ci, którzy nazy wają tę literaturę eskapistyczną. są w błędzie, gdyż. to właśnie ona dotyka najważniejszych problemów i pokazuje, że klarowne oddzielenie dobra od zła jest nicrozwiążalnym problemem. Przeciwnie, to realistyczna literatura dla młodzieży najczęściej upraszcza i banalizuje problem zła i dobra, sprow adzając go do tryw ialnego stwierdzenia, że w „k.»żdym złym jest trochę dobra, a w każdym dobrym trochę zła"; gdyby bowiem autor chciał przedstawić czytelnikowi całe realne zło świata w jego monstrualnym wymiarze — by łoby to dla młodego odbiorcy zby t przytłaczające. Tylko poprzez język symboli można przekazać dziecku wiedzę o tym. iż w życiu będzie ono spotykać cierpienie i ból, i niesprawiedliwość, że musi stawić mu czoło, że podążając przez ten labirynt będzie nieraz musiało kierować się ślepym insty nktem. zawierzać swemu cieniowi, popełniać błędy i uwalniać się od nich

W dyskusji nad problemem zła tkwiącego w osobowości dziecka i możliwości jego przedstawiania w literaturze dziecięcej niezmiernie ważne miejsce zajmuje także twórczość angielskiego pisarza Roalda Dahla Ten niezwykle kontrowersyjny, a zarazem uwielbiany przez dzieci autor, którego twórczość utrzymuje się na pierwszych miejscach rankingów popularności w Wielkiej Brytanii i wielu innych krajach, wydaje się dla polskiego czytelnika zbyt szokujący, choć pierwsze przekłady jego książek uzyskały sporo entuzjastycznych recenzji Najogólniejsze przesianie twórczości Dahla zawiera się chyba w przekonaniu, że dzieci — ta uciskana i prześladowana klasa, skazami na znoszenie głupoty, okrucieństwa, bezmyślności i nietolerancji dorosłych — mają prawo do agresji, wrogości i mściwych fantazji kierowanych pod adresem swych prześladowców 7. wielką brawurą, zanułowamcm do groteski i absurdu, Roald Dalii towarzyszy dzieciom w rozładowaniu nagromadzonej agresji, podsuwając im obrazy monstrualnych, odrażających dorosłych i słabych, ale inteligentnych i sprytnych bohaterów dziecięcych, kłóiym w dramatycznej walce z dorosłym przeciwnikiem pizychodzą na pomoc nadprzy rodzone siły, magiczne moce. baśniowe postacie. Mały George za sprawą przy padku wynajduje czarodziejskie lekarstwo, które unicestwia uciążliwą i despoty czną babcię: Matylda wypracowuje w sobie ^{1 2}

„moc' psychokinetyczny, dzięki której udaje jej sic ukarać sadystyczną dyrektorkę szkoły, prześladowany zaś przez okrutnych farmerów Pan Lis potrafi przechytrzyć i skompromitować swych potężnych przeciwników.

Poglądy Dahla wykazują pewne analogie z twórczością Korczaka czy innych autorów przedstawiających dziecko poniżane i poddane przemocy dorosłych, przemocy dokonywanej u majestacie przyrodzonego prawa i naturalnej przewagi w każdej dziedzinie Lecz Dahl ukazuje także dzieci triumfujące, biorące drastyczny. często okrutny odwet na dorosłych. Sam autor, mający za sobą doświadczenie represyjnej i lygorysty cznej szkoły brytyjskiej, wspominając ..strach przed wiszącym n3d mmi kijem, który był jak strach przed śmiercią", uzasadnia główne cechy swego pisarstwa jego dopasowaniem do potrzeb psychicznych czytelników: dzieci kochają przemoc, one są naturalnie agresywne. Dziwi mnie, źc tak wielu dorosłych nic zdaje sobie z tego sprawy (...). Dzieci lubią być zaskakiwane, lubią stan podejrzenia, uwielbiają akcję i duchy. Uw icibiają patrzeć, jak czarny charakter spotyka przerażająca śmierć"³

Twórczość Koakła Dahla to swoista obrona t uprawomocnienie zła, negatywnych uczuć kłębiący ch się w umyśle i podświadomości dziecka (stąd częste u tego autora korzy stanie z konwencji snu i magii, gdzie agresja może się wyładować bez skrępow.ima). Legalizując negatywne uczucia dziecka, nadając im status „obrony koniecznej" przed inwazją pełnego brzydoty, zachłanności i tępoty świata dorosłych oczyszcza dziecko z poczucia winy i powoduje, że czuje się ono niejako usprawiedliwione ze swych obrazoburczych myśli skierowanych przeciw tym. którzy mocą tradycji powinni być otoczeni uznaniem i szacunkiem. Pokazując również, postacie pozyty wnych dorosłych — choć przyznać trzeba, że dosy ć rzadko - Dahl wydaje się wskazy wać, że sam przywilej dorosłości nic oznacza wcale posiadania patentu na doskonałość, przeciwnie - daje często poczucie bezkarności i skłonność nieskrępowanego manifestowania swych najgorszych cech w obec dzieci.

Burzliwe dyskusje, jakie toczyły się nad twórczością Dahla w Stanach Zjednoczonych —jednym z surowych jego kry tyków była między innymi U.K. Lc Guin — wskiizują, że wielu dorosłym tnidno jest pogodzić się z koncepcją jego twórczości: z jej drastycznością, ohscenicznością. brutalnością, szyderczym humorem Obrońcy Dahla twicrdząjcdnak. że należy mieć zaufanie do inteligencji małych czytelników i przekonują, że dzieci doskonale chwytają konwencję groteski, którą posługuje się Dahl. szyderczy śmiech z autorytetów zaś przynosi im oczyszczenie.

Fakt, że wśród młodych odbiorców obserwujemy tak wielkie zainteresowanie dla filmów grozy czy ociekających krwią powieści horroru — cłioć ich literacki poziom często pozostawia wiele do życzenia — wydaje się wskazywać na to. że młodzież na swój sposób zafascynowana jest problemem zła i że dyskurs nad tym zagadnieniem odczuwa jako bardziej odpowiedni wówczas, gdy jest on ubrany w formę fantastycznej fabuły, niż. wtedy, gdy przybiera kształt rncjonal-

95

1

Tomic >. 110.

2

J4

3

R. IX»M. Cyt. t² A. Com»c SoMwthotg alrotit Auihor Michigan 1982, vol. 26 ». S0-6I