456719680

pisarza Wojciecha Zukrowskicgo Porwanie w Tiutiurlistanie, gdzie powtarza się w kształcie niemal identycznym. Zły Cygan jest niekiedy narzędziem kary: nieposłuszne dziecko, które lekkomyślnie oddala się od domu. mc słucha dorosłych i grzeszy samowolą, może być schwytane przez Cyganów i przeżyć wielkie cierpienia, które wszakże pozwolą mu zmądrzeć, dojrzeć i poprawić się. Tak się dzieje u Zukrowskicgo, gdzie rozkapryszona królewna, zamieniona przez złowrogiego Cygana Nagniotka w brzydulę, odzyska urodę dopiero wtedy, gdy zmieni się na lepsze.

Oczywiście zdarzają się próby polemiki z tym stereotypem: i Lik na przy kład Walery Przyborowski w swej powieści Bitwa pod Raszynem podzieli cygańską społeczność na dobrą i złą, przyjmując za kryterium stosunek do sprawy polskiej i do głównego bohatera powieści Ale dobrzy Cy ganie są skazani na śmierć — prześladuje ich szczególny fatalizm losu i przygniatająca potęga złych Cyganów, którzy jak to się mów i. ..dla marnego grosza" sprzymierzają się z wrogami Polski. Wszystkie prawic wymienione wyżej pozycje są w obiegu czytelniczym do dma dzisiejszego — w każdym razie wiele z nich — ze względu na istotne wartości literackie i jak sądzę, epizodyczność omówionych wyżej wątków.

Jednakże po drugiej wojnie światowej, jak już wspomniałam wcześniej, oficjalne demonstrowanie wrogości czy rasistowskich poglądów nic było już akceptowane. Co więcej. Polskę uznano za kraj inonocliuc/iiy i skrywano zarówno istnienie małych grup etnicznych, jak też. fakt wrogości do nich. W latach pięćdziesiątych podjęto akcję osiedlania Cyganów, wprowadzono zakaz wędrówek, usiłując narzucjć społeczności cygańskiej wzory życia społeczeństw a socjalistycznego. Ani jednak eksterminacja Cyganów podczas wojny, ani posunięcia władz PRL-u nic usunęły negatywnych emocji skierowanych ku Cyganom, przechowywanych w potocznej świadomości społecznej.

Powojenna literatura dla dzieci i młodzieży ma na swym koncie zarówno próby ukazy wania Cyganów jako ..budowniczych socjalistycznego świata" (Ewa Szelburg-Zarembina Dom młodości), jak też, znacznie iicznicjszc, usiłowania rewizji negatywnych stereotypów i dyskusji z nimi. Schemat przyjaźni dziecka cygańskiego z niccygańskim pojawi się w utworach takich, jak Cesia Natalii Rol-leczek. Majka z Siwego Brzegu Miry Jaworczakowej. Uwaga, zginął chłopiec Wandy Zakrzewskiej. Energiczną dy skusję ze stereotypem Cygana podejmują w swych utw orach Maria i Jan Ziółkow scy (Złoty kolczyk, Powrótyć, karty stawiać), wprowadzając między inny nu motyw cygańskiego chłopca-dctcktywa. który tropi złodziei, aby uwolnić swych współplcmicńców od niesłusznego po-dej rżenia¹.

Ważnym akcentem w tym dy skurstc nad stereotypem Cygana będzie wydana w latach sześćdziesiątych antologia Jerzego Ficowskiego Gałązka z drzewa słońca, zawierająca zbiór cygańskich legend i baśni w polskiej adaptacji lite-tackicj Warto tez tu przytoczyć niezwykle przejmującą scenę ze współczesnej powieści Małgorzaty Musierowicz A'oelka¹*, w której dwie najmłodsze Borcj-kówny przeciwstawiają się dorosłym wypędzającym z kościoła ich małe rówieśnice. rumuńskie Cyganki-żebraczki i zapraszają je do siebie na Wigilię Z w łaściwym sobie poc/ncicm humom autotka ro/ladowige patos tej sceny na dalszych stronach powieści, nie odbierając wszakże znaczenia jej etycznemu przesłaniu Jest może niewiele utworów poruszający ch temat cygański w polskiej literaturze dziecięcej, ale złowrogi stereotyp Cygana-złodzieja i poryw acza dziatek zniknął z niej zupełnie.

Rosjanie — oprawcy czy bracia w cierpieniu?

Byłoby, jak sądzę, nad wyraz interesującym zająć się istniejącym w polskiej literaturze dziecięcej stereotypem Rosjanina. Stosunek do rosyjskiego narodu, pełen ambiwalcncji i gwałtownych zwrotów, podlegający naciskom czynników zewnętrznych, pozaliterackich, ale też głęboko nacechowany emocjami, stanowi zjawisko w kulturze polskiej bardzo ciekawe i rzeczywiście o takim stopniu złożoności, że domaga się odrębnego opracowania. Powiem tu więc n3 ten temat kilka wstępnych zaledwie, hipotetycznych sądów

W polskiej literaturze dziecięcej nic ukształtował się właściwie jednolity stereotyp Rosjanina. Możemy tu mówić raczej o kilku subtypcich. uwarunkowanych sytuacyjnie i historycznie. Występujący najczęściej w klasyce dla d/icci i młodzieży typ nie ukazuje przeciętnego obywatela Rosji, lecz przedstawiciela władz zaborczych stacjonujący ch w Polsce (urzędnika, nauczycielą, policjanta) Jest to stereotypowy funkcjonariusz aparatu represji, ze wszystkimi negatywny mi cechami jak podejrzliwość, mściw ość, okrucieństw o, łapownictwo. Od Syzyfowych prac Stefana Żeromskiego przez Nad poziomy Wołodego Skiby, Feralny tydzień Janusza Korczaka. Latusia-panienkę Zofii Zakrzewskiej po dziesiątki tekstów pomniejszych okresu między wojnia albo też późniejszej literatury emigracyjnej. gdzie ten sam typ pojawi się już niejako urzędnik carski, lecz sowiecki (czckista. kagicbista. biurokrata, wy chowawca iłierdoma). Niekiedy Rosjanin ..kokmialny" często bywa przeciwstawiany dobremu Rosjaninowi ,.u siebie".

Przy kładem może być powieść Heleny Radlińskiej Posiew wolności. Listy Joasi Strumłńsktej z cta/iów t zesłania, wy dane przez „Naszą Księgarnię” w roku 1936. w którym bohaterka tak wyjaśnia sprawę swej przyjaciółce: „Więc tak: Moch jest wrogiem u Warszawie, bo narzuca swoje panowanie. Tb może być towarzyszem i przyjacielem. sprzymierzeńcem Więc tak' KsiążJcą rosyjską można się zachwycać, ale trzeba ją cisnąć na ziemię, gdy jest narzucani gwałtem". Opuszczając zesłanie, dziewczynka pisze: „Żegnajcie, kochani, skrzywdzeni ludzie! Niech się odrodzą wasze osiedla w zdrowiu i .swobodzie (...). Dziękuję ci. ziemio, dziękuję wam. ludzie, za wszystko, co tutaj przeży łam"^{2 3}.

109

1

(lenka, nmzynofn* w /hionwh Biblioteki IBIN UW.

2

   M. Musierowicz. Noetka. Kraków IW *. 131-132.

3

   II Radhfek*. Potr«rv wolnaia.    1936*. 35 i 139