5169914672

Wiadomości Uniwersyteckie 31

Fot. 1. Lublin-Czwartek (1962 r.). Ogólny widok wykopalisk. Fot. R Maron

Fot. 3.Lublin-Kirkut (1968 r.). Dno chaty półziemiankowcj z destrukcją pieca kamiennego w narożniku (VI-VI1 w. ). Fot. A. Hunicz

Fot. 4. l.ublin-Czwartek (1961 r). Dno chaty nr 5. ze śladami słupów przy ścianie

południowej. Fot. R Maron

posażenia wnętrza chat zachowały się do naszych czasów paleniska wyłożone otoczakami granitowymi i destrukcje różnorodnych pieców kopułowych: kamiennych, gli-niano-kamiennych, glinianych i wnękowych (z kopułką pieca wydrążoną w lessowej ściance domostwa).

Nie ma chyba przesady w stwierdzeniu, że budownictwo ziemiankowe było jedną z najbardziej ekonomicznych form w dziejach kultury ludzkiej. Z obser

wacji etnograficznych wynika, że taką chatkę można było zbudować w ciągu zaledwie kilku dni z pomocą 2-3 osób. Po wcześniejszym przygotowaniu odpowiedniej wielkości dołu, jednej lub większej liczby dłuższych belek, drążków i słomy zakładano dach, budowano wejście, piec i inne urządzenia. Biorąc pod uwagę nasze obecne problemy mieszkaniowe należy wysoko ocenić myśl techniczną przodków. Zaletą domostw ziemiankowych była możliwość utrzymania wewnątrz

Fot. 2. Lublin-Czwartek (1967 r.). Końcowy etap prac terenowych, w częściowo zasypanym wykopie stoją (od prawej): mgr Stanisława Hoczyk (prowadząca wykopaliska), prof. Aleksander Gardawski (kierownik KA UMCS), Tadeusz Kufel (student . . archeologii)

dodatniej temperatury, nawet przy silnych jej spadkach. Znajduje to potwierdzenie we współczesnych piwnicach ziemnych wykorzystywanych powszechnie do przechowywania produktów rolnych. Użytkowanie takiego budynku również nie było specjalnie kłopotliwe, w razie potrzeby wymieniano próchniejące belki i pokrycie dachu. Domostwa były niezbyt duże, większa rodzina zajmowała zapewne kilka lub kilkanaście chat skupionych w jednym miejscu, życie codzienne toczyło się więc w kręgu dużej rodziny. Przy stosowanym wówczas systemie odłogowym w gospodarce rolnej, taką chatkę można było zbudować bez trudności w pobliżu uprawianych pól i w razie potrzeby szybko ją przenieść. Zwrócić należy jeszcze uwagę na ogólniejszą przyczynę. Początek średniowiecza to w dziejach Słowian czas wielkich migracji, w wyniku których zasiedlili oni na trwałe znaczną część Europy Wschodniej, Środkowej i Południowej. Domostwa które można było szybko i bez większych trudności zbudować, były w tej sytuacji rozwiązaniem optymalnym. W warunkach cieplejszego i suchszego klimatu w 2. poł. I tysiąclecia rozpowszechnienie się budownictwa ziemiankowego w środowisku słowiańskim, zwłaszcza na obszarach o zwartej strukturze podłoża naturalnego, staje się więc w pełni zrozumiałe.

Różnice w formach zabudowy mieszkalnej Słowian stały się też jednym z etnograficznych wyznaczników dla wprowadzonych w archeologii podziałów kulturowych w okresie plemiennym⁴. W nawią

zaniu do nich wyróżniamy na obszarze między środkową Wisłą a Bugiem dwie strefy geograficzno-kulturowe: „północną" i „południową”. Charakterystyczne dla strefy pierwszej (nizinnej) były budynki naziemne, po których pozostały głównie płytkie, misowate jamy z paleniskami kamiennymi, a drugiej (wyżynnej) opisane już czworokątne półziemianki z piecami. Na mapie osadnictwa plemiennego strefy „południowej” Lublin wyróżnia się znaczną liczbą tego rodzaju obiektów i dobrym stanem ich archeologicznego rozpoznania. Zarysy analogicznych budynków ziemiankowych zostały odkryte na wielu osadach z tego okresu, np. w Gródku nad Bugiem, Strzyżowie, Szczebrzeszynie. Są one również formą dominującą w południowej Polsce, po wschodniej stronie Bugu na obszarze Słowiańszczyzny Wschodniej, na Bałkanach i w tzw. południowej strefie Słowiańszczyzny Zachodniej (Czechy, Morawy, Słowacja). Półziemianka, jak Słowiańszczyzna „długa i szeroka” stała się na początku wczesnego średniowiecza jedną z najbardziej uniwersalnych i powszechnie użytkowanych form budynku mieszkalnego. Badania na Czwartku i innych osadach lubelskich pozwalają nam więc na głębszą refleksję nad przeszłością i stanem kultury słowiańskiej we wcześniejszym średniowieczu.

¹    M. Młynarska-Kaletyn, Wczesnośredniowieczne osadnictwo na Czwartku w Lublinie w świetle badań wykopaliskowych w latach 1959-1962, „ Rocznik Lubelski", t. 9. 1966, s. 79-144.

²    S. Hoczyk-Siwkowa, Sprawozdanie z badań Lublina przedlokacyjnego w latach 1967-1969, „ Sprawozdania Archeologiczne" t. 26, 1974, s. 97-113, tejże, Les habi-tations creuses daru le sol du haut moyen age dans la region de Lublin, (w:j Memo-ires archeologiques, red. A. Kokowski, Lublin 1985, s. 136-150.

¹ A. Gauda, Piwnice ziemiankowe w woj. lubelskim, „ Studia i Materiały Lubelskie", t. 9, 1976, s. 373-427.

⁴ W Szymański, Szeligi pod Płockiem na początku wczesnego średniowiecza, Wrocław 1967; Z Kurnatowska, Próba uchwycenia zróżnicowania kulturowego ziem polskich w V1-V1I w., .Archeologia Polski" t. 29, 1984, s. 371-398; L. Leciejewicz, Słowianie Zachodni. Z dziejów tworzenia się średniowiecznej Europy, Wrocław 1989, s. 45-99; M. Parczewski, Najstarsza faza kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce, Kraków 1988; S. Hoczyk-Siwkowa, Małopolska północno-wschodnia w Vl-X wieku. Struktury osadnicze. Lublin 1999, s. 45-54.

numer 9, 2001