dr hab. Maria Beisert
Instytut Psychologii
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu
Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie
Artykuł poświęcony jest zjawisku wykorzystania seksualnego dziecka w rodzinie przez oj-
ca lub mężczyzn pełniących jego rolę. Dla opisu i wyjaśnienia zjawiska kazirodztwa po-
służono się podejściem rozwojowo-systemowym. Zakłada ono, że do kazirodztwa docho-
dzi na skutek wadliwego działania systemu rodzinnego, na co z kolei ma wpływ zaburzo-
ny rozwój seksualny i emocjonalny rodziców. W wyniku przenikania się czynników pod-
miotowych, sytuacyjnych i relacyjnych rodzina tworzy system, który odpowiada nie tyl-
ko za powstanie, ale i za utrzymywanie się kazirodztwa.
Artykuł omawia dwa typy rodzin kazirodczych, traktując osobę sprawcy (ojca) jako kry-
terium różnicujące, zakładając, że różnice dotyczą jedynie elementów treściowych pato-
logii, podczas gdy sam schemat rozwoju zaburzenia w obu typach rodzin jest ten sam.
Prezentacja czterofazowego modelu rozwoju kazirodztwa ma na celu ujawnienie czynni-
ków odpowiedzialnych za podtrzymywanie patologii w rodzinie oraz czynników wpły-
wających na jej eliminowanie.
1. Wstęp
Kazirodztwo w rodzinie nie może być wiane odrębnie. Głównym argumentem,
traktowane jako zjawisko jednorodne za- przemawiającym za takim podejściem,
równo ze względu na osobę ofiary, jak jest zróżnicowany przebieg rozwoju sek-
i ze względu na osobę sprawcy. O kształ- sualnego kobiety i mężczyzny, odmienna
cie, a przede wszystkim o skutkach czy- rola biologiczna, którą pełni matka, opie-
nu, decydują bowiem takie cechy obu kując się i karmiąc dziecko, oraz odmien-
uczestników, jak ich wiek, płeć i pozycja na pozycja każdego rodzica w rodzinie
w rodzinie. Pozwalają one na wyodręb- żyjącej wśród wyraz
nych pozostałości
nienie kazirodztwa między osobami do- społeczeństwa patriarchalnego. Te trzy
rosłymi oraz między dorosłym a dziec- czynniki są  moim zdaniem  odpowie-
kiem. Spośród tych ostatnich na odrębną dzialne za konieczność stosowania inne-
uwagę zasługują kontakty między rodzi- go rodzaju wyjaśnień zjawiska kazirodz-
cami lub osobami pełniącymi ich role twa. Uznając te argumenty za ważne,
a dziećmi. i posiłkując się częstością występowania
Z powodu różnicującego działania różnych postaci kazirodztwa, zatrzymam
czynnika płci oraz zróżnicowanej fre- się w niniejszym opracowaniu na oma-
kwencji kontakty między sprawcą męż- wianiu tej jego postaci, w którym sprawcą
czyzną a dzieckiem i między sprawczynią jest ojciec lub mężczyzna z podobną do
kobietą a dzieckiem powinny być oma- niego pozycją w rodzinie.
1
Beisert / Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie
2. Rodzina jako system torujący powstanie kazirodztwa
Zjawisko kazirodztwa najpełniej i naj- 1983). Obszerne omówienie konsekwen-
bardziej wszechstronnie wyjaśniają twier- cji stosowania nurtu rozwojowego i dia-
dzenia zaczerpnięte z systemowej teorii dycznego znajduje się w innym opraco-
rodziny (Satir 1983). Ponieważ nie są one waniu (Beisert 2000).
ani jedyne, ani wystarczające, w kilku Teorie systemowe zakładają nato-
słowach wspomnę o nurtach równie po- miast, że sprawca czynu jest uczestni-
pularnych i przydatnych. kiem pewnego systemu (w tym wypadku
Do najstarszych i najbardziej tradycyj- rodziny), który zawiera w sobie elementy
nych sposobów wyjaśniania kazirodztwa prowadzące do podjęcia przez jedne-
odwołuje się nurt, nazwany przeze mnie go z uczestników kazirodczych działań.
na użytek niniejszego opracowania, roz- Prawdopodobieństwo uruchomienia me-
wojowym. Koncentruje się on na wyja- chanizmów prowadzących do kazirodz-
śnianiu czynów kazirodczych poprzez twa tkwi w systemie od początku jego ist-
poszukiwanie ich przyczyn w biografiach nienia. Specyficzna relacja między jego
osób biorących udział w czynie. Starsze członkami prowadzi do stworzenia wa-
koncepcje interesują się wyłącznie spraw- runków, by diada sprawca-dziecko mo-
cą. Wskazują na te elementy w rozwoju gła powstać, rozwijać się i pozostawać
sprawcy (stąd sens nazywania tego spo- pod ochroną reszty członków rodziny
sobu wyjaśniania rozwojowym), które (Finkelhor 1984; Glaser, Frosh 1995;
wiążą się z dokonaniem czynu (Finkelhor Frenken 1995; Krawulska-Ptaszyńska 1995;
1984; Bolton, Morris, McEachron 1990; Meyer, Finkelhor 1990).
Jaśkiewicz-Obydzińska, Czerederecka 1995; Teorie systemowe odchodzą od linear-
Larson, Maison 1995). Wpływa to, niejako nego ujęcia kazirodztwa, mimo że etiopa-
automatycznie, na sposób oceniania udzia- togenezę tego zjawiska wiążą z treścią
łu dziecka w czynie. Wina i odpowie- i formą pierwotnej relacji małżeńskiej.
dzialność za zachowania seksualne mię- Oferują model cyrkularny, w którym po-
dzy dzieckiem a dorosłym obciążają wy- szczególne elementy systemu i relacje
łącznie dorosłego. Dziecku przypisana między nimi tworzą związki przyczyno-
jest jednoznacznie rola ofiary. Autorzy, wo-skutkowe, wzajemnie się wzmacnia-
znający ograniczenia tego podejścia, są jące. Wzajemne wzmocnienia zaś prowa-
też świadomi jego pozytywnych konse- dzą do ukształtowania pewnego stałego
kwencji (Glaser, Frosh 1995). poziomu równowagi w systemie oraz do
Drugi ważny nurt wyjaśniania kazi- wypracowania zabezpieczeń utrzymują-
rodztwa wykorzystuje koncepcje duali- cych system na tym samym, niezmienio-
styczne. Stanowi próbę poszerzenia wy- nym przez dłuższy czas poziomie. Służy
jaśnień rozwojowych o czynniki interak- temu tworzenie specyficznych reguł ho-
cyjne, tkwiące w relacji sprawca-ofiara meostatycznych. Ich istotą jest opieranie
(Imieliński 1990; McAnulty 1993). Podej- się wszelkim zmianom w systemie. Regu-
ście to traktuje parę pozostającą w związ- ły transformacji (zmienności), które też
ku patologicznym jako pewien zamknięty działają w każdej rodzinie, i które decy-
byt na tle kontekstu, w jakim przyszło mu dują o przechodzeniu rodziny przez po-
funkcjonować. Dla niektórych badaczy szczególne stadia rozwojowe, mają mniej-
przy tego rodzaju wyjaśnieniach istnie- szą moc. Specyficzną cechą rodziny kazi-
je niebezpieczeństwo rozmycia odpo- rodczej jest więc przewaga reguł home-
wiedzialności sprawcy i obarczania nią ostatycznych nad regułami zmienności.
dziecka (Glaser, Frosh 1995; Summit Niezmienność gwarantuje wprowadza-
2
Beisert / Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie
nie dodatkowych elementów uzależniają- twa zarzucają jej zwolennikom przerzu-
cych (np. uzależnienie od alkoholu, le- canie odpowiedzialności za czyn sprawcy
ków, narkotyków), pełniących identyczną na pozostałych członków rodziny, ewen-
funkcję, jak reguły homeostatyczne. tualnie na niespersonifikowany twór, ja-
Wykorzystanie systemowych teorii ro- kim jest system. Zarzucają mu oderwanie
dziny dla wyjaśniania zjawiska kazirodz- seksualizmu sprawcy  ważnej przyczyny
twa pociąga za sobą określone skutki, kazirodztwa  od konsekwencji jego czy-
które należy wziąć pod uwagę. nu. Sprzeciwiają się też twierdzeniu, iż
Przede wszystkim ujęcie systemowe kazirodztwo dostarcza  wtórnych korzyści
zakłada współudział wszystkich człon- rodzinie, ponieważ ewidentna patologia
ków rodziny w etiopatogenezie czynu, seksualna nie ma, według nich, zdolności
ponieważ wszyscy oni stanowią nieod- samopodtrzymywania się i  rozwoju ,
łączne elementy systemu. Szczególnie a uczestnicy patologii dążą do jej zmiany,
wiele niejasności wiąże się z osobą matki czyli eliminacji.
i stopniem jej współodpowiedzialności za Wskazanie na konkurencyjne nurty
napastowanie dziecka. Matka, będąc jed- wyjaśniania kazirodztwa nie służy wy-
nym z dwóch ważnych twórców systemu, łącznie celom polemicznym. I nurt roz-
też bierze udział w stworzeniu przynaj- wojowy, i nurt dualistyczny doskonale
mniej warunków dla zaistnienia kazi- mieszczą się w podejściu systemowym.
rodztwa. Czy wobec tego powinna pono- Mogą być potraktowane jako nurty wy-
sić za nie prawną i moralną odpowie- jaśniające pewien fragment funkcjonowa-
dzialność? A jak przedstawia się sprawa nia osób-uczestników zjawiska, podczas
odpowiedzialności dziecka, skoro, działa- gdy wiedza scalona pozwala na wyja-
jąc w diadzie z ojcem lub stanowiąc ele- śnienie go w całej złożoności, nie tracąc
ment systemu, też współtworzy system? żadnej z indywidualnych perspektyw.
Dla zwolenników podejścia systemowego Można tezę o przydatności dwóch po-
ocena działań dziecka jest jednoznaczna przednio prezentowanych wyjaśnień sfor-
i klarowna. Dziecko, będąc stroną nie- mułować ostrzej. Oba są niezbędne do ro-
zdolną do dokonania dojrzałego wyboru, zumienia genezy kazirodztwa, bo odpo-
będąc osobą, wobec której stosuje się wiadają najpierw na pytanie o to, jakie
przymus, nie może ponosić odpowiedzial- cechy własnej seksualności wniósł do sys-
ności za czyn. Matka, która nie potrafi temu sprawca, a następnie, jakie cechy
chronić dziecka, też z reguły traktowana wniósł jego partner, i co wpłynęło na
jest jako osoba nie ponosząca prawnej od- nadanie im ostatecznego kształtu. Inten-
powiedzialności. Inaczej sprawa przed- cja przytaczania tego argumentu jest ja-
stawia się wtedy, gdy matka jest współ- sna i jednoznaczna. Same twierdzenia
sprawcą czy pomocnikiem. z zakresu teorii systemów nie wyjaśnią
Ten ostatecznie sformułowany sposób genezy i mechanizmu kazirodztwa. Po-
widzenia kazirodztwa w rodzinie nie jest trzebne są do tego teorie rozwojowe. Do tej
ani powszechnie przyjęty, ani bezkrytycz- pory liczne badania potwierdziły przydat-
nie akceptowany (Finkelhor 1984; Glaser, ność aplikacyjną teorii relacji z obiektem
Frosh 1995). Przeciwnicy zastosowania i teorii charakterologicznych (Johnson
teorii systemów do wyjaśniania kazirodz- 1998; Kernberg 1998).
3
Beisert / Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie
3. Mechanizmy rozwoju kazirodztwa
w poszczególnych typach rodzin
3.1. Prawidłowości ogólne
Wobec wielu kontrowersji związanych 4) rodzaj aktywności seksualnej podej-
ze sposobem ujmowania zjawiska kazirodz- mowanej wobec dziecka.
twa, a zwłaszcza z wykorzystywaniem syste-
mowych teorii rodziny do jego wyjaśniania, Sprawca psychopatyczny to ojciec,
istnieje potrzeba stworzenia teoretycznego który doznał zaburzenia rozwoju seksual-
modelu opisującego działanie rodziny do- nego w stadium póz
niejszym (separacji-
tkniętej kazirodztwem, a następnie zwe- -indywiduacji), a konkretnie w fazie nar-
ryfikowanie go na drodze empirycznej. cystycznej. Jego seksualność jest niedoj-
Próba taka przedstawia się obiecująco, rzała i nastawiona na ciągłe potwierdza-
ponieważ podobne sposoby wyjaśniania nie własnej doskonałości, nieograniczo-
funkcjonowania rodzin uzależnionych od nych możliwości i nieograniczonej wła-
alkoholu czy innych typów patologii spo- dzy (Mahler 1968). W kontaktach seksu-
łecznej doprowadziły do opracowania za- alnych nie przejawia empatii, zdolności
sad hamowania rozwoju patologii syste- uczenia się, nie odczuwa lęku. Dziecko
mów (Cierpiałkowska 1992; Orrok 1994). nie jest obiektem preferowanym, a jedy-
W literaturze seksuologicznej znalez
ć nie obiektem zastępczego zaspokajania
można szereg powtarzających się danych potrzeb, wyładowania agresji, eksploracji
na temat cech charakteryzujących rodzi- rzeczywistości. Wykorzystanie seksualne
ny kazirodcze (Johnson 1998; Herman polega zwykle na kontakcie fizycznym
1981; Haugaard, Reppucci 1988; Meyer, (intra- i ekstragenitalnym) nacechowa-
Finkelhor 1990). Wiele z nich ma status nym przemocą. Stąd ślady działania
spisów czynników uspasabiających do sprawcy mają wyraz
ny charakter (uszko-
wystąpienia kazirodztwa, a pozwalają- dzenia ciała, ciąża).
cych przewidzieć ryzyko jego zaistnienia
(Lew-Starowicz 1992, 2000). Inne nato- Sprawca regresywny doznał zaburze-
miast stanowią opisy wzorców rodzin nia rozwoju seksualnego w okresie wcze-
kazirodczych, zamieszczają ich typologię, śniejszym (stadium symbiozy, ewentual-
czy nawet wskazują na genezę (Herman nie faza zróżnicowania). Jego działanie
1981; Haugaard, Reppucci 1988; Lipow- jest znacznie mniej dojrzałe niż osoby
ska-Teutsch 1993; Glaser, Frosh 1995). narcystycznej. Naznaczone jest lękiem
Na ich podstawie wyodrębniono dwa ty- przed dojrzałą kobietą, przed agresją i se-
powe modele rodzin kazirodczych: rodzi- paracją. Dziecko nie jest jedynym obiek-
ny ze sprawcą psychopatycznym i rodziny tem, na który ojciec reaguje seksualnie,
ze sprawcą regresywnym. ale obiektem preferowanym, bo poziom
Schemat rozwoju zaburzenia w obu ty- bezpieczeństwa, który stwarza, jest znacz-
pach rodzin jest ten sam, ale jego elementy nie wyższy niż osiągany w towarzystwie
treściowe są odmienne na skutek różnic dorosłej partnerki. Ofiarami są głównie
związanych z osobą sprawcy. Główne ce- dzieci młodsze (nie zdradzające objawów
chy różniące sprawców to: zbliżającego się pokwitania), bo tylko ich
niska orientacja w sytuacji pozwala na
1) typ zaburzeń rozwoju seksualnego, manipulacje dzieckiem bez ryzyka. Wy-
2) rodzaj preferowanego obiektu, korzystaniu rzadko towarzyszy przemoc
3) sposób działania, fizyczna. Kontakty seksualne mają najczę-
4
Beisert / Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie
ściej charakter ekstragenitalny. W tej gru- decydując bez ich udziału o sposobie za-
pie sprawców pojawia się tzw. aktywność spokajania dziecięcych potrzeb. W efek-
bez kontaktu fizycznego (akty ekshibicji, cie frustracja  także, a może przede
podglądanie, rozmowy, zabawy). wszystkim  emocjonalna, wyniesiona
Na wyższym poziomie ogólności oba z rodziny generacji, powoduje, iż zaspo-
typy rodzin mają elementy wspólne. Na- kajanie potrzeb emocjonalnych młodej
leżą do nich cechy opisujące specyfikę kobiety wysuwa się na pierwszy plan,
funkcjonowania tych rodzin. Mowa tu a cena, którą jest skłonna za to płacić, nie
między innymi o: przewadze autorytetu jest długo (nigdy?) zbyt wysoka. Jedno-
jednego z rodziców, niejasności granic cześnie kobieta nie potrafi jasno formuło-
podsystemów i ról rodzinnych, ambiwa- wać swoich potrzeb i domagać się ich za-
lentnym obrazie rodzica dominującego, spokojenia, skoro przyzwyczajona jest, że
specyficznym klimacie seksualnym i wy- robili to za nią inni.
sokim poziomie napięć. Kobieta nie ma też umiejętności roz-
Oba typy rodzin charakteryzują się taką poznania swoich potrzeb seksualnych.
samą dynamiką rozwoju patologii, która Restrykcyjny system wychowawczy, w któ-
przebiega czterofazowo. Kolejno po sobie rym wzrastała, raczej skłaniał ją do ich tłu-
następują: mienia niż rozwoju. Obserwacja relacji
rodzicielskiej często pozostawia w kobiecie
1. Faza doboru uczestników. skojarzenie przemocy z zaspokajaniem
2. Faza formułowania wymagań i usta- potrzeby seksualnej (Hilton 1992). Struktu-
lania reguł. ra rodziny pochodzenia nauczyła kobietę
3. Faza frustracji i jawnego konfliktu. czerpać poczucie bezpieczeństwa z ochro-
4. Faza zamknięcia kazirodczego układu. ny, którą udzielali jej inni (ojciec, rodzice).
Brak zdolności do samostanowienia, a czę-
Dla lepszego zrozumienia istoty dzia- sto i brak ku temu podstaw (umiejętności
łania mechanizmów ogólnych na tle zróż- psychologicznych, wykształcenia, zawodu),
nicowanych realiów związanych z osoba- powoduje również i w małżeństwie po-
mi sprawców, oba typy rodzin zostaną szukiwanie tej ochrony u innych.
przedstawione oddzielnie. Kobieta potrzebuje oparcia podobnego
do tego, którego udzielał ojciec, i skłonna
3.2. Rozwój patologii w rodzinie jest za to płacić. Wiąże się z mężczyzną do-
z psychopatycznym sprawcą minującym i nastawionym na realizację
swoich potrzeb, spośród których wybija
Faza I
się potrzeba władzy i potrzeba seksualna
Osią rozwijających się w rodzinie zabu- (Finkelhor 1984; Lew-Starowicz 1992;
rzeń jest konflikt emocjonalno-seksualny Krawulska-Ptaszyńska 1995). Ten etap two-
powstały między partnerami na początku rzenia ryzykownego związku zamyka w so-
trwania ich związku. (Glaser, Frosh 1995). bie takie procesy, jak dobór partnerów,
Oboje małżonkowie wnoszą do związku podejmowanie ważnych decyzji i zawar-
zespół oczekiwań, dotyczących wzajemnej cie małżeństwa.
relacji i realizacji podstawowych, a niezby-
Faza II
walnych dla rodziny funkcji. Cechy osobo-
wościowe, charakteryzujące oboje partne- Po zrealizowaniu etapu pierwszego
rów, powodują, że oczekiwania te są prze- małżonkowie przystępują do ustalania re-
guł rządzących ich wzajemną relacją. Ak-
ciwstawne i komplementarne zarazem.
Kobieta pochodzi zwykle z rodziny pa- tywnie działa jedynie mężczyzna. Roz-
poczyna od tworzenia podstaw dla spra-
triarchalnej, gdzie władczy i despotyczny
wowania władzy. Określa własne potrzeby
ojciec traktuje dzieci jak swoją własność,
5
Beisert / Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie
I
II
III
IV
Rys. 1 Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie z psychopatycznym sprawcą
6
Beisert / Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie
i formułuje wymagania. Ustala też wła- powoduje z kolei naturalne przekształ-
sne powinności (np. odpowiedzialność za cenia w wypełnianiu funkcji seksualnej.
wypełnienie takich zadań rodziny, jak Mogą one, niestety, zwiększać stopień
prokreacja, zapewnienie środków utrzy- niezadowolenia partnerów z małżeń-
mania). Tym samym wskazuje, czego ko- stwa. Oboje więc, każdy według własne-
bieta może spodziewać się po małżeń- go wzorca, podejmują wysiłki dla osią-
stwie. Czyni to bez uwzględniania po- gnięcia pożądanego przez siebie stanu.
trzeb partnerki. W tej fazie kobieta nasta- Wypełnią im one kolejny, trzeci etap roz-
wiona jest na wypełnianie wymagań mę- woju systemu kazirodztwa.
ża, licząc, że w ten sposób zaspokoi po- Kobieta, w odpowiedzi na brak zado-
trzeby własne, w tym głównie potrzeby wolenia z małżeństwa, reaguje silnym
emocjonalną i bezpieczeństwa. niepokojem, związanym z zagrożeniem
Dość szybko, już na początku trwania istotnych wartości. Niezadowolenie ma-
związku, dochodzi do niezadowolenia nifestowane przez męża podważa jej po-
obu partnerów. Kobieta liczy, że spełnia- czucie bezpieczeństwa. W tej sytuacji żo-
jąc wymagania seksualne mężczyzny, na, z lęku przed reakcjami męża, zaczyna
otrzyma od niego w zamian zaspokojenie czynić próby mające bardziej go z nią
własnych potrzeb. Ponieważ trudno ko- związać. Nie potrafi stworzyć nowych
biecie rozeznać się we własnych potrze- sposobów radzenia sobie z sytuacją.
bach (w tym też potrzebie seksualnej), Wzmaga natomiast intensywność i ilość
a jeszcze trudniej jest domagać się ich re- dotychczas stosowanych środków zarad-
alizacji, koncentruje się ona w kontakcie czych. Kobieta koncentruje wysiłki na
seksualnym na żądaniach mężczyzny. coraz lepszym wypełnieniu coraz wyż-
Działa automatycznie, bez zaangażowania. szych wymagań mężczyzny. On z kolei nie
Gdy zaczyna orientować się, że jej zacho- nagradza jej wysiłków, ale reaguje agre-
wania nie gwarantują oczekiwanych gra- sją na ich nieodpowiednie wykonanie,
tyfikacji, i tak dalej skłonna jest wypełniać wzrostem wymagań i kolejną frustracją
wymagania mężczyzny. Sądzi bowiem, (Pagelow 1992). Repertuar jego reakcji
że zwiąże go ze sobą i zaspokoi  choćby też jest stały. Zaczyna eskalować wyma-
w ten zależnościowy sposób  własne po- gania, korzystając przy ich egzekwowaniu
trzeby emocjonalne. z atrybutów władzy.
Równolegle z rosnącą frustracją kobie- W zasadzie jakościowo sytuacja małżon-
ty rośnie niezadowolenie mężczyzny. Męż- ków nie ulega zmianie. Jednakże charak-
czyzna nie oczekiwał działania automa- terystycznymi cechami tego etapu jest nie-
tycznego, braku zaangażowania. Uległość, słychany wzrost wzajemnego uzależnienia,
którą ofiaruje kobieta, nie jest dla niego poparty sięganiem po nowe, wzmacnia-
wystarczającym warunkiem osiągania jące go sposoby. Zależność kobiet uwikła-
satysfakcji seksualnej. Ponadto ujawnia- nych w systemy kazirodcze ma wieloraki
jące się (w bardziej lub mniej ukryty spo- charakter. Oprócz zależności emocjo-
sób) niezadowolenie kobiety stanowi nie nalnej, rośnie zależność materialna i spo-
zaplanowany przez mężczyznę element łeczna. Staje się ona ewidentna znacz-
związku. Ten więc etap rozwoju systemu nie wcześniej niż zależność mężczyzny.
kończy obustronna dyssatysfakcja. Frustracja potrzeb stwarza kobiecie sytu-
ację, która może prowadzić ją do podej-
Faza III
mowania, poza związkiem, próby szyb-
Czas potrzebny na wytworzenie po- kiego i bezpiecznego obniżania zaistnia-
czucia niezadowolenia jest zwykle wy- łych napięć. Przedstawione na rysunku 1
starczający dla zmiany małżeństwa w ro- substancje oraz czynności uzależniają-
dzinę. Wypełnianie funkcji prokreacyjnej ce stanowią symbol włączanych przez
7
Beisert / Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie
partnerów sposobów odpowiadania na rowana do ojca spotkać się może z odpo-
zaistniałe napięcie. Uciekać się do nich wiedzią pozytywną, ale różną od oczekiwa-
mogą zresztą oboje małżonkowie. W lite- nej przez dziecko. Sfrustrowany seksual-
raturze przedmiotu (Marshall, Laws, Bar- nie ojciec może udzielić odpowiedzi sek-
baree 1990) pojawiają się poglądy, że sualnej, myląc tym samym relacje part-
mężczyz
ni częściej sięgają po alkohol, nerskie i ojcowskie.
zaś kobiety częściej uzależniają się od le- Sytuacja komplikuje się jeszcze bar-
ków, narkotyków, jedzenia itp. (Waller dziej, gdy komunikaty dziecka (ze wzglę-
1994; Waller, Halek, Crisp 1993). Matki du na fazę rozwojową, w której się znaj-
uciekają w chorobę fizyczną lub psychicz- duje) będą nasycone treściami seksualny-
ną, opuszczają na pewien czas rodzinę mi, albo gdy ojciec będzie gotowy do in-
(Herman 1981). Wszystkie te zabiegi po- terpretowania neutralnych komunikatów
wodują w efekcie symboliczną lub rze- jako seksualne. W obu wypadkach może
czywistą nieobecność kobiety w rodzinie zareagować seksualnie na przekaz dziec-
i jej podwójną zależność (od męża i od do- ka. Próba poinformowania matki o tej
datkowych czynników). odpowiedzi może zakończyć się odmową
W tym momencie konflikt emocjonalno- udzielenia ochrony. W typowej, zagrożo-
-seksualny osiąga swą pełną postać. Sfru- nej kazirodztwem rodzinie matka nie po-
strowany seksualnie mężczyzna domaga się trafi rozpoznawać intencji i treści komu-
zaspokajania swoich potrzeb. Czuje się uza- nikatów dziecka. Nie potrafiąc chronić
leżniony od z
le wypełniającej swoją funkcję siebie, nie potrafi też ochronić własnego
kobiety, a czasami dodatkowo bywa uzależ- dziecka i sprzeciwić się nowym wymaga-
niony od alkoholu. Jeżeli stan ten trwa niom męża  wymaganiom seksualnym
kilka lat, i jeżeli pojawi się w tym związku włączającym dziecko w orbitę zaintereso-
dziecko (dzieci), dojść może do kluczowego wań seksualnych ojca. Bierność matki,
etapu w rozwoju relacji kazirodczej. zakomunikowana zwrotnie mężczyz
nie,
może być przez niego odczytana jako
Faza IV
podporządkowanie się tym wymaganiom
W czasie kilku lat potrzebnych do roz- i jako zgoda na status quo. Brak oparcia
woju relacji rodziców rodzą się pierwsze w rodzicach, zatarcie granic między ro-
i kolejne dzieci. Na skutek konfliktu ist- dzicami a dzieckiem i zależność unie-
niejącego między rodzicami funkcja eks- możliwiają dziecku przeciwstawienie się
presyjna i socjalizacyjna nie jest wypeł- nowym wymaganiom ojca.
niana w sposób prawidłowy. Decydują W ten sposób zamyka się w całość ze-
o tym dwa czynniki: często podkreślana spół przyczyn, prowadzących do utwo-
w literaturze przedmiotu tzw. niezdol- rzenia się patologicznej relacji w rodzinie.
ność matki do dojrzałego realizowania Kazirodcza relacja w rodzinie paradok-
roli i jej nieobecność. Oba prowadzą do salnie może  poprawić kontakty między
zaniedbywania dziecka i do niezaspo- małżonkami. Spada frustracja seksualna
kajania jego potrzeb. Gdy nieobecność mężczyzny, spada ilość wymagań stawia-
matki ma realny charakter (np. pobyt nych żonie. Jednocześnie poprzez znajo-
w szpitalu psychiatrycznym, wyjazd z do- mość ważnej tajemnicy męża pozycja ko-
mu w poszukiwaniu pracy), dziecko nie biety rośnie, a wzajemna zależność mał-
może nawet do niej zaadresować swojej żonków wzmocniona jest świadomością
prośby. W razie zaś nieobecności symbo- wspólnego przekroczenia granic normy.
licznej (zaabsorbowanie kolejnymi ciążami Powstanie relacji kazirodczej w rodzi-
i kolejnymi dziećmi) matka może wprost nie rzadko sprowadza się do jednorazo-
lub pośrednio odpowiedzieć odmownie wego epizodu. Opisany tu hipotetyczny
na prośbę dziecka. Ta sama prośba skie- mechanizm powstawania wykorzystania
8
Beisert / Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie
seksualnego dziecka z reguły ma tendencje rami na początku trwania ich związku
do utrwalania się i  rozwijania . Czynni- (Glaser, Frosh 1995). Jeszcze przed ślu-
kami odpowiedzialnymi za ten stan rze- bem partnerzy stworzyli zespół oczekiwań
czy jest, po pierwsze, pozorne rozwiązanie dotyczących wzajemnej relacji i realizacji
konfliktu emocjonalno-seksualnego mię- funkcji rodziny. Mężczyzna poszukuje
dzy małżonkami odczuwane przez nich partnerki w nadziei stworzenia bezpiecz-
jako obniżenie napięć, a po drugie, chęć nego i trwałego związku, w którym kobieta
zatrzymania tej poprawy na co najmniej obdarzy go ochroną, opieką i miłością.
dotychczasowym poziomie nowej równo- Sam, na skutek odniesionych wczesno-
wagi. Służą temu celowi tzw. reguły ho- dziecięcych urazów, ma trudności z za-
meostatyczne, które są niczym innym, jak spokajaniem własnych potrzeb lub trud-
próbą adaptacji rodziny do nowej formy ności z utworzeniem dojrzałej, a nie sym-
uzależnienia  do kazirodczych relacji do- biotycznej, więzi z drugim człowiekiem.
rosłego (częściej mężczyzny) z dzieckiem. Na tym etapie mężczyzna odbierany jest
Przerwanie kazirodczej relacji jest zja- jako łagodny, nie agresywny i empatycz-
wiskiem rzadkim i następuje zwykle na ny, ale też zmierzający do małżeństwa
skutek interwencji osób trzecich. Matka z wybraną kobietą. Demonstruje zainte-
nie ma wystarczającej motywacji, by resowanie kontaktami seksualnymi. Za-
opuścić system, i jedynie wszechstronne spokaja potrzebę seksualną kobiety, choć
wsparcie (np. zapewnienie matce i dzie- w niektórych związkach już na początku
ciom mieszkania w miejscu izolowanym ujawnia się jego większa niż kobiety po-
od wpływów ojca) stwarza jej szansę na wściągliwość i mniejsza niż przeciętna
ochronę własnego dziecka. pobudliwość seksualna.
Zwraca się ku kobiecie, która na zew-
3.3. Rozwój patologii nątrz prezentuje się jako znacznie bar-
w rodzinie z regresywnym sprawcą dziej stanowcza i dominująca niż mężczy-
zna. Jednocześnie, na skutek doznanego
Drugi model rodziny kazirodczej jest urazu (w okresie narcystycznym), partner-
mniej znany i przez to trudniej rozpozna- ce towarzyszy duża niepewność, co do
wany. Decyduje o tym sposób działania własnej kobiecości. Pochodzi zazwyczaj
sprawcy  ojca (rzadko nasycony agresją) z rodziny, gdzie agresywna i dominująca
i typ reakcji matki (działania pseudo- matka i szukający u innych oparcia ojciec
ochronne). Rodzaj zaburzeń seksualnych nie stworzyli córce warunków dla zinte-
sprawcy i rodzaj wynikłego między mał- growania miłości i seksualności. Stąd jako
żonkami konfliktu emocjonalno-seksual- dorosła kobieta rozwija umiejętność opie-
nego wypełnia schematyczny mechanizm kowania się mężczyzną, ale jednocześnie,
specyficzną treścią. W czasie diagnozy gdy on nie spełnia przewidzianych przez
(poprzedzającej wydanie opinii sądowej nią warunków, reaguje agresją i złością.
albo poprzedzającej postępowanie tera- Świadomość własnej seksualności i jed-
peutyczne) sama znajomość ogólnych za- nocześnie niepewność własnej kobiecości
sad rozwoju dynamiki kazirodztwa nie sprawiają, że potrafi potrzebę seksualną
jest wystarczająca. Stąd konieczność do- wykorzystywać dla związania ze sobą
kładnego omówienia tego modelu, przed- mężczyzny, zamiast dla stworzenia doj-
stawionego graficznie na rysunku 2. rzałej więzi i rozładowania napięcia sek-
sualnego. Manipuluje potrzebą seksualną
Faza I
w celu utrzymania kontroli nad mężczy-
Osią rozwijającej się w rodzinie pato- zną bardziej niż w celu zaspokajania po-
logii jest  jak zawsze  konflikt emocjo- trzeby. Oboje partnerzy są zależni od
nalno-seksualny powstały między partne- rodzin pochodzenia (głównie od matek)
9
Beisert / Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie
Rys. 2. Mechanizm rozwoju kazirodztwa w rodzinie z regresywnym sprawcą
10
Beisert / Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie
i wykorzystują seksualność jako narzędzie zanie i potwierdzenie w roli osoby spra-
ułatwiające nawiązanie im kontaktu z ludz
- wującej ochronę. Ten etap trwa zwykle
mi. Etap tworzenia ryzykownego związku krótko, od kilku tygodni do kilkunastu
mieści w sobie takie procesy, jak dobór miesięcy. Już na samym jego początku
partnerów, podejmowanie ważnych de- pojawiają się zapowiedzi przyszłego kon-
cyzji i zawarcie małżeństwa. fliktu. Sygnalizują go trzy typowe sytu-
Okres poprzedzający małżeństwo nie acje: niezadowolenie ze współżycia sek-
trwa długo. Decyduje o tym ze strony sualnego, które objawia głównie kobieta,
mężczyzny chęć jak najszybszego nawią- konflikty z rodzinami pochodzenia i ewen-
zania silnej więzi, konkurencyjnej wobec tualnie problemy związane z narodzina-
ograniczającej go więzi z matką. Ze stro- mi dziecka. Na plan pierwszy wybija się
ny kobiety  chęć potwierdzenia swojej jednak frustracja seksualna kobiety spo-
wartości, której miarą jest wywieranie wodowana wycofywaniem się mężczyzny
wpływu na innych (w tym na partnera) ze współżycia. W tym wczesnym okresie
i wolność od władzy rodziców. Szybkie konflikt seksualny nie ma charakteru
decyzje nie dają obojgu czasu na wzajem- jawnego. Mężczyzna stara się brak zain-
ne poznanie. Sam fakt związania się mał- teresowania współżyciem seksualnym
żeństwem wydaje się ważniejszy niż oso- umotywować czynnikami zewnętrznymi
ba małżonka. (ciąża, poród, zmęczenie, rozłąka).
Faza II Faza III
Po zrealizowaniu etapu pierwszego Urodzenie się dziecka zmienia sytu-
małżonkowie przystępują do poznania ację rodzinną i zwiększa stopień niezado-
siebie i ustalenia reguł rządzących ich wolenia partnerów z małżeństwa. Oboje
wzajemną relacją. Mężczyzna, ze wzglę-  każde na inny sposób  ujawniają nie-
du na słabe umiejętności troszczenia się dojrzałość do pełnienia funkcji rodziciel-
o siebie, życzy sobie łagodnego i czułego skiej. Mężczyzna wymaga od żony troski,
kierownictwa. Jednocześnie sygnalizuje a otrzymuje agresywne żądanie spełnie-
małżonce pasywność, brak agresji, lęk nia jej potrzeby seksualnej. Reaguje lękiem
przed podejmowaniem ryzyka związane- i wycofaniem się do roli ojca zajętego
go z wypełnianiem seksualnych zadań dzieckiem. W rzeczywistości nie jest zain-
dorosłego mężczyzny. Dąży do stworze- teresowany współżyciem. Lękiem (a cza-
nia związku, w którym kobieta będzie sami wstrętem) napawają go zmiany do-
zdolna do pełnego odzwierciedlania jego konujące się w kobiecie-matce. Z jego
potrzeb i wypełnienia jego życia, do punktu widzenia cel jego działań, czyli
związku przypominającego relację mat- założenie rodziny, został osiągnięty. Pozy-
ka-dziecko. Nie potrafi też dokładnie za- cja męża i ojca nobilituje go w oczach
kreślać granic między sobą a bliską oso- otoczenia. Kontakt genitalny i wymagania
bą, czyli obecnie żoną, i oczekuje, że ko- żony mogą kojarzyć się z żądaniem ak-
bieta zrobi to za niego. tywności, agresji i seksualnej inwencji.
Na tym etapie trwania małżeństwa ko- Mają charakter zagrażający. Mężczyzna
bieta chętnie przejmuje władzę, a kompo- woli ograniczyć kontakt seksualny niż po-
nent wniesionej do układu agresji powo- dejmować ryzyko nowych doświadczeń.
duje, że bez trudności kieruje życiem pary. Niedojrzałość żony powiększa frustra-
Sprawnie przewodzi i troszczy się o męż- cję męża. Przytłoczona żądaniami i trud-
czyznę, kontrolując jego funkcjonowanie. nościami początków macierzyństwa ko-
Komunikuje zadowolenie z kierowniczej bieta nie otrzymuje od niego wsparcia.
roli, akceptuje uległość męża, zaspokaja Wczesne urazy rozwoju seksualnego
potrzeby. W zamian otrzymuje przywią- kobiety nie wykształciły w niej aspektu
11
Beisert / Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie
matki-opiekunki i karmicielki, i nie pozwo- przed biedą, niską pozycją społeczną. Ich
liły na akceptowanie swojej płodności i ma- związek odbierany jest jako układ łagod-
cierzyństwa. Brak integracji czułości i sek- nego lub nowoczesnego mężczyzny, nie
sualności daje teraz o sobie znać, powodu- wstydzącego się swojej roli ojca i stanow-
jąc w sytuacji trudnej wzrost agresji skie- czej, dominującej i restrykcyjnej kobiety.
rowanej na partnera, ale też i na dziecko. W tym momencie wzrasta szansa na
Żona oczekuje, że mąż potwierdzi jej kobie- uruchomienie zachowań kazirodczych.
cość i po okresie połogu podejmie współ- Zapowiada je silny związek ojca z córką,
życie seksualne. Sfrustrowany mężczyzna w którym oferuje jej całkowite oddanie
nie ma zamiaru tego robić, ale chętnie i czułość. Biegunowość ojca w traktowa-
wypełnia obowiązki ojcowskie. W skraj- niu każdej więzi powoduje, że nie potrafi
nych przypadkach bierze je całkowicie kontrolować i rozumieć swoich działań.
na siebie. Rzadko przyczyną tej decyzji są Lawirując między dystansem a uwikła-
ukryte skłonności pedofilijne ojca, choć niem  tak jak to miało miejsce wcześniej
i one w omawianym typie rodzin się zdarza- w relacji z żoną  opowiada się po stronie
ją. Z reguły u podstaw niechęci do współ- symbiotycznego związku. Dziecko przyj-
życia leży lęk przed agresywną kobietą. muje tę propozycję szczególnie w okre-
Otwarty konflikt seksualny między mał- sie, gdy potrzebuje symbiozy, a matka jej
żonkami powoduje, że ten etap ewentual- nie zapewnia. Jest też zbyt słabe, by mo-
nej relacji kazirodczej opuszczają, pozo- gło przeciwstawić się ojcu w okresie póz
-
stając na wysokim poziomie frustracji. niejszym, gdy wyraża chęć separowania
Mężczyzna cierpi z powodu braku czuło- się od niego. Już wtedy dochodzi do prze-
ści, bliskości fizycznej i napięcia seksual- kroczenia granic relacji ojciec-córka.
nego. Kobieta, podwójnie niepewna swo- Sprzyjają temu takie cechy ojca, jak nie-
jej kobiecości, też kumuluje nie rozłado- umiejętność jasnego określenia granic
wane napięcie seksualne. W tym stanie między sobą a innymi, a także nieumie-
otwartego konfliktu szukają sposobu na jętność brania odpowiedzialności za ich
funkcjonowanie rodziny. przestrzeganie. Tylko w nielicznych przy-
padkach podejmowane przez ojca czyn-
Faza IV
ności pielęgnacyjne stymulują seksualnie
Na tym etapie funkcjonowania rodziny ojca i sprawiają, że zaczyna podejmować
każde z partnerów stara się przede je w celu zaspokajania własnej potrzeby
wszystkim zapobiec własnej frustracji. seksualnej (Lipowska-Teusch 1993). Rzad-
Ojciec czyni to poprzez nawiązanie ści- ko również wyraz
nie i celowo stymuluje
słego związku z dzieckiem, który z cza- narządy płciowe dziecka czy uczy je po-
sem przybiera postać koalicji. Matka po- dobnych wobec siebie zachowań.
szukuje dla siebie nagród na zewnątrz: Ryzyko takich czynów pojawia się póz
-
zaczyna studiować, wyjeżdża za granicę, niej, około 3. roku życia córki. Składają
choruje, ucieka w uzależnienie. Jest zain- się na to trzy czynniki: rosnąca frustracja
teresowana dzieckiem w mniejszym stop- seksualna ojca, edypalne zainteresowa-
niu niż to demonstruje na zewnątrz. nie seksualnością występujące u dziew-
Paradoksalnie, zachowanie obu mał- czynki oraz wzrastająca agresja matki.
żonków może być pozytywnie oceniane Wyrażane przez dziecko zainteresowanie
przez otoczenie. Ojcu przychylną akcep- własnymi genitaliami i płciowością in-
tację zjednuje jego czułość i opieka nad nych ludzi sprawia, że w jego zachowa-
dzieckiem porównywana do matczynej, niach pojawia się wiele treści seksual-
a matce jej agresywna postawa broniąca nych, które działają stymulująco na oto-
rodziny przed zagrożeniem z zewnątrz, czenie. W nie zaburzonej rodzinie podobne
np. przed zależnością od własnej matki, bodz
ce nie podniecają ojca, a jeżeli nawet
12
Beisert / Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie
obserwuje swoje pobudzenie (co jest zjawi- one matce kłopot, bo zmuszają do dzia-
skiem raczej rzadkim), to odpowiada zde- łań w obszarze dla niej trudnym. Osta-
cydowaną odmową (Hilton 1988). Matka tecznie matka odmawia ochrony. Jej re-
zaś odnosi się do rozwijającej się seksual- akcję wyraża czarna gruba strzałka, pro-
ności córki z akceptacją i zrozumieniem, wadząca od matki do dziecka na zakre-
bo nie jest ona w stanie zagrozić pozycji skowanym polu.
dojrzałej kobiety. Odpowiedz
matki konsoliduje i umac-
W rodzinie, w której już istnieje po- nia układ relacji w rodzinie. Ojciec (nie-
ważny konflikt emocjonalno-seksualny, świadomie) odbiera ukrytą odmowę mat-
ojciec nie potrafi dziecku odmówić, nie ki i interpretuje ją jako przyzwolenie dla
potrafi określić granicy dozwolonych za- swoich działań. Jego związek z córką się
chowań i wreszcie nie potrafi wziąć od- umacnia. Frustracja seksualna ojca spada.
powiedzialności za swoje czyny. Albo więc Rosną wtórne korzyści córki, która umac-
sam proponuje dziecku aktywność seks- nia swoją pozycję wobec matki. Kazi-
ualną, albo przyzwala i wzmacnia zacho- rodztwo, a więc patologia, stabilizuje
wania seksualne dziecka. (Na rysunku 2 je- i podtrzymuje funkcjonowanie systemu.
go propozycje symbolizuje czarna gruba Kazirodcza relacja  poprawia sytuację
strzałka na zakreskowanym polu skie- w rodzinie. Dziecko zaczyna szukać spo-
rowana ku potrzebom dziecka). Zamyka sobów, które umożliwią mu przeżycie tak
w ten sposób łańcuch okoliczności i dzia- traumatycznej relacji. Matka ma poczu-
łań przygotowujących do wykorzystania cie, że zapewniła dziecku opiekę ojca
seksualnego dziecka. i może poświęcić czas na rozwiązywanie
Niezależnie od sposobów postępowa- własnych trudnych problemów kobiety
nia ojca faza rozwoju seksualnego, jaki coraz mniej pewnej swojej seksualności.
osiągnęła dziewczynka, powoduje, że rela- Również i taka relacja kazirodcza
cja z ojcem budzi w niej szereg negatyw- w rodzinie rzadko sprowadza się do jed-
nych emocji, z którymi nie potrafi sobie norazowego epizodu. Opisany tu hipote-
samodzielnie poradzić. Zwraca się więc tyczny mechanizm powstawania wyko-
po pomoc do matki (Na rysunku 2 prośbę rzystania seksualnego dziecka z reguły
o pomoc symbolizuje czarna gruba strzał- ma tendencje do utrwalania się i  rozwi-
ka prowadząca na zakreskowanym polu jania . Czynnikami odpowiedzialnymi za
od matki do dziecka). Bezskutecznie. Nie- ten stan rzeczy jest, po pierwsze, pozorne
obecna albo zajęta sobą matka nie potrafi rozwiązanie konfliktu emocjonalno-seks-
odebrać treści sygnału. Co więcej, nie po- ualnego między małżonkami, odczuwane
trafi ochronić dziecka w sytuacji, gdy ko- przez nich jako obniżenie napięć, a po
lidowałoby to z interesem matki. Niezro- drugie, chęć utrzymania tej poprawy na
zumiałe dla matki komunikaty dziecka co najmniej dotychczasowym poziomie
wprowadzić by mogły jedynie zamęt w jej nowej równowagi. Służą temu celowi tzw.
poglądach na temat seksualności. Została reguły homeostatyczne (Herman 1981;
bowiem wychowana w atmosferze odrzu- Glaser, Frosh 1995; Hilton 1992; Keller-
cenia seksualności. Nie akceptuje etapu man 1969; Larson, Maison 1995).
rozwojowego dziecka, objawiającego się Powstaje w tym miejscu pytanie: czy ist-
wzrostem zachowań seksualnych. W mat- nieje i na czym polega mechanizm zabu-
ce budzą one niechęć i uruchamiają nie- rzający działanie tego systemu reguł home-
świadome zachowania rywalizacyjne. Mat- ostatycznych? Lub też formułując pytanie
ka raczej stara się surowo kontrolować inaczej: jak to się dzieje i czy jest to moż-
seksualność w rodzinie, a nawet wyelimi- liwe, że system reguł homeostatycznych
nować zainteresowania dziecka, niż wnik- wyparty zostanie w tej rodzinie przez
nąć w niejasne prośby córki. Sprawiają reguły zmienności?
13
Beisert / Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie
Jeżeli ojciec wykorzystujący dziecko nego matki. Świadomość, iż matka nie
ma cechy sprawcy regresywnego, układ działa głównie dla ochrony dziecka, ale
kazirodczy nie utrzyma się zbyt długo, dla ochrony siebie, nie przekreśla osta-
ponieważ reguły podtrzymujące homeosta- tecznej korzyści, którą z tej sytuacji może
zę zostaną zagrożone przez trzy przyczy- wynieść dziecko, opuszczając zaburzoną
ny: interwencję matki, dorastanie dziecka relację z ojcem.
i porzucenie relacji przez ojca. Drugą przyczyną zburzenia kazirod-
O ile w systemie rodzinnym ze sprawcą czego systemu jest proces dojrzewania
psychopatycznym matka zasadniczo nie seksualnego dziewczynki. Dla ojca, który
ma siły do zerwaniu układu, to partnerka boi się dojrzałej kobiety, zagrażająca sta-
ojca regresywnego sama  oczywiście je się utrata przez córkę cech niewinnego
w określonych okolicznościach  może i ufnego dziecka.  Wychodzi z koalicji,
zniszczyć kazirodczy system. Zawsze jed- pozostawiając zdezorientowaną córkę. Je-
nak  i to właśnie ze względu na cechy żeli nie wycofuje przy okazji uczucia, dziec-
matki  potrzebne będzie działanie jakie- ko ma szansę na przyjęcie tej propozycji
goś czynnika zewnętrznego, który uru- i adaptację do sytuacji. Nie gwarantuje to
chomi jej inicjatywę. oczywiście uporania się z problemem i nie
Decyzję matki mogą uruchomić takie eliminuje ryzyka pojawienia się go w przy-
przyczyny, jak np. wysoki poziom frustra- szłości (Pagelow 1992; Kendall-Tackett,
cji seksualnej, niezdolność męża do wy- Williams, Finkelhor 1993).
pełniania innych zadań rodzinnych (np. Trzeci powód rozpadu kazirodczego
utrata pracy), poznanie innego mężczyzny. systemu pochodzi od ojca. Zdarza się rzad-
Nie ma w tym miejscu wątpliwości, że ko. Czasami można go sprowadzić do sy-
głównym motywem działań matki jest obro- tuacji omówionych wyżej. Sporadycznie
na własnej osoby przed sytuacją trudną, świadomość krzywdy uczynionej dziecku,
nie do zniesienia dla niej. Przy okazji ko- a jednocześnie świadomość bezradności
rzysta z niej dziecko. Jednakże zarówno wobec patologii, powoduje, że ojciec sam
złożoność motywów, jak i ukryta sprzecz- wycofuje się z relacji i prosi o profesjo-
ność działań matki powodują, że dla or- nalną pomoc. Ponieważ ojcowie regre-
ganów ścigania jej obrona dziecka może sywni mają trudności z odpowiedzialno-
wydać się podejrzana, bo została urucho- ścią za własne czyny i oceną swoich dzia-
miona w momencie wygodnym dla matki. łań, stosunkowo rzadko sami przerywają
Wybór tego momentu w gruncie rzeczy patologiczny układ.
uwiarygodnia wykorzystanie, mimo że Prezentacja i analiza obu typów rodzin
dla osób posiadających powierzchowną kazirodczych nastawiona była przede
wiedzę o mechanizmach działania rodzin wszystkim na pomoc diagnostom w roz-
kazirodczych poddaje je w wątpliwość. poznaniu i opisie patologii seksualnej
Ten skomplikowany sposób działania w rodzinnej. Pomoc rodzinie kazirodczej,
matki staje się zrozumiały dopiero na tle związana przede wszystkim z przerwa-
znajomości całego łańcucha zależności, niem mechanizmów odpowiedzialnych
stwarzających ryzyko kazirodztwa, oraz za ten stan rzeczy, stanowić będzie przed-
na tle rozwoju emocjonalnego i seksual- miot odrębnego opracowania.
14
Beisert / Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie
Literatura
Beisert M. (2000), Ojciec, który przekracza granice  model rodziny kazirodczej
z psychopatycznym sprawcą, w: S. Jabłoński (red.), Ojciec..., Wydawnictwo
Fundacji Humaniora, Poznań, s. 135 178.
Beisert M. (2001), Wykorzystanie seksualne dziecka w rodzinie, w: M. Binczycka-
-Anholcer (red.), Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne, Polskie Towarzystwo
Higieny Psychicznej, Warszawa-Poznań, s. 94 114.
Beisert M. (w druku), Matka jako sprawca wykorzystania seksualnego dziecka,
w: M. Binczycka-Anholcer (red.), Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne, tom
II, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa-Poznań.
Bolton F.G., Jr. Morris L.A., MacEachron A.E. (1990), Males at risk: The other side of
child sexual abuse, Sage, Beverly Hills CA.
Chaffin M. (1999), Reuniting families in incest cases, niepublikowany referat wygło-
szony podczas warsztatu pt.:  Praca ze sprawcami kazirodztwa , zorganizowa-
nego przez Fundację Dzieci Niczyje w Warszawie, 18 września 1999 r.
Cierpiałkowska L. (1992), Rodzina a alkoholizm. Studium rozwojowo-systemowe,
 Przegląd Psychologiczny nr 1, s. 51-63.
Cierpiałkowska L. (2000), Rozwój seksualny, niepublikowany referat wygłoszony pod-
czas warsztatu pt.:  Wczesne stadia rozwoju seksualnego człowieka w świetle
teorii relacji z obiektem , zorganizowanego przez Ośrodek Treningów
i Psychoterapii w Poznaniu, 11 12 lutego 2000 r.
Finkelhor D. (1984), Child Sexual Abuse, Free Press, New York.
Frenken J. (1995), Treatment of incest perpetrators; a five phase model, IV Konferencja
Seksuologiczna, zorganizowana przez Instytut Polonijny UJ, Kraków- Przego-
rzały, 7 8 paz
dziernika 1995 r.
Frenken J. (1996), Stan badań nad leczeniem przestępców seksualnych w USA i Kanadzie,
referat wygłoszony podczas sympozjum pt.:  Stan badań nad leczeniem sprawców
przestępstw seksualnych , zorganizowanym przez Instituut voor psychiatrische
oost. brabant.  Huize Bergen Vught, Holandia, 5 czerwca 1996 r.
Glaser D., Frosh S. (1995), Dziecko seksualnie wykorzystane, PZWL, Warszawa.
Haugaard J., Reppucci N. (1988), The sexual abuse of children: A comprehensive
guide to current knowledge and intervention strategies, Josey-Bass Publishers,
San Francisco-London.
Herman J.L. (1981), Father-daughter incest, Harvard University Press, Cambridge.
Herman J.L. (1999), Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi, Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Hilton V.W. (1988), Praca nad przeniesieniem w sferze seksualnej, w: J. Santorski
(red.), Pomocne i niebezpieczne związki. Antologia, SR, Bydgoszcz, s. 48 53.
Hilton N.Z. (1992), Battered women s concerns about their children witnessing wife
assault,  Journal of Interpersonal Violence , Vol. 7, nr 1, s. 77 86.
Imieliński K. (1990), Seksiatria, tom I i II, PZWL, Warszawa.
Jaśkiewicz-Obydzińska T., Czerederecka A. (1995), The influence of victim-offender re-
lationship on chosen testimony features of minor victims of sexual abuse,  Acta
Sexologica , Vol. 1, nr1, s. 13 37.
Johnson S.M. (1998), Style charakteru, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań.
Kellerman J. (1969), Alcoholism, a merry-go-round named denial, Al-Anon Family
Group Headquarters, Inc., New York.
15
Beisert / Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie
Kendall-Tackett K.A., Williams L.M., Finkelhor D. (1993), Impact of sexual abuse on
children: a review and synthesis of recent empirical studies,  Psychological
Bulletin , Vol. 113, nr 1, s. 164 180.
Kernberg O.F. (1998), Związki miłosne, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań.
Krawulska-Ptaszyńska A. (1995), Nadużycia seksualne wobec dzieci, w: B. Waligóra
(red.), Elementy psychologii klinicznej, tom IV, Wydawnictwo Naukowe UAM,
Poznań, s. 163 175.
Larson N.R., Maison S.R. (1995), Psychosexual treatment program for women sex
offenders in a prison setting,  Acta Sexologica , Vol. 1, nr 1, s. 81 138.
Lew-Starowicz Z. (1992), Przemoc seksualna, J. Santorski & Co., Warszawa.
Lew-Starowicz Z. (1997), Leczenie zaburzeń seksualnych, PZWL, Warszawa.
Lew-Strarowicz Z. (2000), Seksuologia sądowa, Wydawnictwa Lekarskie PZWL,
Warszawa.
Lipowska-Teutsch H., red. (1993), Ofiary istnieją, Centrum Interwencji Kryzysowej,
Kraków.
Madanes C. (1999), Seks-miłość-przemoc, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk.
Mahler M. (1968), On human symbiosis and the vicissitudes of individuation, Interna-
tional Universities Press, New York.
Marshall W., Laws D., Barbaree H., red. (1990), Handbook of sexual assault: issues,
theories and treatment of the offender, Plenum Press, New York & London.
McAnulty R.D. (1993), Expert psychological testimony in cases of alleged child sexual
abuse,  Archives of Sexual Behaviour , Vol. 22, nr 4, s. 87 120.
Meyer L.W., Finkelhor D. (1990), The Characteristics of Incestous Fathers. A Review of
Recent Studies, w: W. Marshall, D. Laws, H. Barbaree (red.), Handbook of sexual
assault: issues, theories and treatment of the offender, Plenum Press, New York
& London, s. 231 255.
Mullen P. i in. (1993), Childhood sexual abuse and mental health in adult life,  British
Journal of Psychology , nr 163, s. 721 732.
Murray J.B. (1993), Relationship of childhood sexual abuse to borderline personality
disorder, posttraumatic stress disorder, and multiple personality disorder,  The
Journal of Psychology , nr 127 (6), s. 657 676.
Olio K.A. (1993), The therapeutic relationship as the foundation for treatment with
adult survivors of sexual abuse,  Psychotherapy , Vol. 30/Fall November 3,
s. 512 523.
Orrok B.G. (1994), Diverse presentation of substance abuse and post-traumatic stress
disorder in incest survivors, w: S. Shapiro, G.M. Dominiak (red.), Sexual trauma
& psychopathology, Lexington Books, New York, s. 113 143.
Pagelow M.D. (1992), Adult victims of domestic violence,  Journal of Interpersonal
Violence , Vol. 7, nr 1, s. 87 120.
Satir V. (1983), Conjoint Family Therapy, Science & Behaviour Books, Palo Alto.
Summit R.C. (1983), The child sexual abuse accommodation syndrome,  Child Abuse
& Neglect , Vol. 7, s. 177 193.
Waller G., Halek K., Crisp A.H. (1993), Sexual Abuse as a Factor in Anorexia Nervosa:
Evidence from Two Separate Case Series,  Journal of Psychosomatic Research ,
Vol. 37, nr 8, s. 873 879.
Waller G. (1994), Childhood Sexual Abuse and Borderline Personality Disorder in the
Eating Disorders,  Child Abuse & Neglect , Vol. 18, s. 97 101.
16