Opracował: Dr Mirosław Geise
1. Kategorie i prawa ekonomiczne
Spis treści:
1. Pojęcie ekonomii ........................................................................................ 2
2. Ekonomia jako nauka ................................................................................. 2
3. Przedmiot i główne działy ekonomii ........................................................... 3
4. Potrzeby człowieka oraz sposoby ich zaspakajania .................................... 5
5. Prawa i teorie ekonomiczne........................................................................ 6
6. Metoda naukowa ekonomii ......................................................................... 6
7. Narzędzia analizy ekonomicznej ................................................................. 8
8. Czynniki produkcji. Granice możliwości produkcyjnych ............................ 15
1
1. Pojęcie ekonomii
Etymologia słowa ekonomia sięga okresu starożytnej Grecji. W V-VI wiek przed naszą
erą grecki pisarz, filozof Ksenofont z Aten wprowadził do obiegu pojęcie oikonomikos,
które oznaczało naukę o gospodarowaniu i zarządzaniu majątkiem. W póz
niejszych
latach Arystoteles uogólnił zjawiska ekonomiczne opisane przez Ksenofonta.
W 1615 roku francuski ekonomista i pisarz, zwolennik merkantylizmu Antoine de
Montchrestien w traktacie Traktat o ekonomii politycznej zastosował do opisu
gospodarki narodowej pojęcie sociale economie (ekonomia polityczna). Opisywał
procesy gospodarcze w makroskali, był zwolennikiem protekcjonizmu państwowego
(interwencji państwa w gospodarce), obrony rynku wewnętrznego i rodzimego
przemysłu. Ekonomia według tego francuskiego myśliciela powinna zajmować się
prawami gospodarstwa państwowego. W Anglii, kolebce liberalizmu ekonomicznego,
w praktycznym użyciu rozpowszechnił się termin economics (ekonomika), natomiast w
Niemczech do opisu zjawisk gospodarczych używano terminu Volkswirtschaftlehre
(nauka o gospodarce narodowej)1.
2. Ekonomia jako nauka
Jak dociec prawdy? Czy odwołując się do rozumu, czy też opierając się na
doświadczeniu? Jeśli odwołujemy się do rozumu mówimy o naukach formalnych.
(matematyka, logika). Gdy opieramy się na doświadczeniu mamy do czynienia z
naukami empirycznymi, które ze względu na przedmiot zainteresowania dzieli się na
nauki przyrodnicze i społeczne. Ekonomia to nauka empiryczna i społeczna2.
BiorÄ…c pod uwagÄ™ kryterium celu nauki dzielimy na teoretyczne i praktyczne. Nauki
teoretyczne to nauki nomotetyczne i idiograficzne. Pierwsze zajmujÄ… siÄ™ wykrywaniem
i formułowaniem praw naukowych. Drugie opisują i klasyfikują rzeczywistość. Teoria
ekonomii jest nauką nomotetyczną. Badania ekonomisty w głównej mierze prowadzą
do sformułowania prawidłowości i określenia praw naukowych. Podczas każdego
badania naukowego ekonomista opisuje konkretne zdarzenia i zjawiska gospodarcze,
1
S. Kurowski, Nad ekonomiÄ… politycznÄ… : rozprawy naukowe z lat 1955-1980, Cz.1, Warszawa : First Business
College 1994.
2
L. Thurow, R. L. Heilbroner, Ekonomia od podstaw, Warszawa 2005.
2
wykorzystując nauki idiograficzne. Wśród nich występują: statystyka, geografia
ekonomiczna i historia gospodarcza.
Nauki praktyczne to nauki techniczne i normatywne. Pierwsze nie dotyczÄ… ekonomii.
Drugie sięgają przepisów ludzkiego postępowania, więc gdy należy odpowiedzieć na
pytania jak działać, jakich nie popełniać błędów, wtedy ekonomia jest nauka
normatywnÄ…3.
3. Przedmiot i główne działy ekonomii
W piśmiennictwie ekonomicznym istnieje wiele sprzecznych poglądów co do treści
przedmiotu ekonomii. Jednym z pierwszych, który określił przedmiot ekonomii był
Adam Smith (1723- 1764). W swoim dziele pt. Badania nad naturÄ… i przyczynami
bogactw narodów przedstawił fundamenty ekonomii klasycznej. Według niego
przedmiotem ekonomii są procesy gromadzenia bogactwa społecznego i jego
wykorzystania. Pomnażanie wspólnego bogactwa mogło dokonywać się wyłącznie w
warunkach wolności jednostki sprowadzającej motywacje ekonomiczne do własnego
interesu. Siłą napędową gospodarki narodowej była konkurencja powodowana tzw.
niewidzialną ręką rynku, która jako jedyna była w stanie doprowadzić do
ogólnospołecznego dobrobytu. W gospodarce należało przeciwdziałać wszelkim
próbom łamania zasad wolnej konkurencji4. Według innego klasyka, Jeana Charlesa
Leonarda Simonde de Sismondi (1773-1842), ekonomia powinna zajmować się nie
tylko pomnażaniem bogactwa, ale również sprawiedliwym jego podziałem wewnątrz
całego społeczeństwa. Ekonomia w jego opinii powinna być teorią dobrobytu5.
Karol Marks, XIX-wieczny niemiecki filozof i myśliciel, który swoje poglądy opierał w
dużym stopniu na dorobku naukowym A. Smitha, twierdził iż ekonomia bada
społeczne prawa gospodarowania, które są historycznie zmienne. Ekonomia zajmuje
się społecznymi prawami produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji6.
W XX wieku teorie ekonomiczne A. Smitha i K. Marksa zostały wykorzystane przez
Robert Heilbronera, amerykańskiego ekonomistę, profesora Uniwersytetu Harvarda.
3
S. Kurowski, Nad ekonomiÄ… politycznÄ… : rozprawy naukowe z lat 1955-1980, Cz.1, Warszawa : First Business
College 1994.
4
A. Smith, Badania nad przyczynami bogactw narodów, PWE, Warszawa 1957.
5
E. James, Historia myśli ekonomicznej XX wieku, PWN, Warszawa 1958.
6
K. Marks, F. Engels, Manifest komunistyczny, PWN, Warszawa 1969.
3
Według niego ekonomia powinna być częścią teorii rozwoju społecznego. Należy w
niej szczególną uwagę poświęcić sprawiedliwej dystrybucji dochodów, dóbr i usług. R.
Hailbroner twierdził, iż przyczyną stagnacji systemów gospodarczych jest brak kontroli
państwa nad podziałem bogactwa społecznego wśród obywateli7.
Część badaczy i teoretyków ekonomii przyjmowała w swoich badaniach ujęcia oparte
na indywidualizmie poznawczym, co zawężało definicję przedmiotu ekonomii. Według
Ludwiga Misesa, przedstawiciela szkoły austriackiej, teoria ekonomii to teoria
dziaÅ‚ania. W swoim najwiÄ™kszym dziele Nationalökonomie: Theorie des Handelns und
Wirtschaftens, wskazywał na konieczność stosowania prakseologii jako podstawowej
metody naukowej w ekonomii8.
Również w kierunku analiz mikroekonomicznych podążał angielski ekonomista Lionel
Charles Robbins, według którego ekonomia powinna badać zachowania ludzi w
procesach gospodarczych (behawioryzm). Ekonomia to nauka która studiuje ludzkie
zachowania jako relację między daną hierarchią celów a ograniczonymi środkami,
które mają alternatywne zastosowanie. Ciekawym ujęciem przedmiotu ekonomii może
pochwalić się Albert Rees, amerykański ekonomista, przedstawiciel szkoły
chicagowskiej w ekonomii. Według niego ekonomia to studium alokacji rzadkich
zasobów wśród wielu, konkurujących ze sobą zastosowań. Ta krótka definicja łączy w
sobie zarówno aspekty alokacji, rzadkości jak i konkurencyjności, co w dużym stopniu
podnosi jej walor naukowy.
Współcześnie wykształciły się w ekonomii dwa działy: mikroekonomia
i makroekonomia.
Mikroekonomia zajmuje się opisem i analizą funkcjonowania podmiotów w gospodarce
rynkowej, zajmuje się więc teorią zachowań konsumenta i producenta. Mikroekonomia
formułuje również prawa ekonomiczne dotyczące działania poszczególnych rynków.
7
L. Thurow, R. L. Heilbroner, Ekonomia od podstaw, Warszawa 2005.
8
S. Kurowski, Nad ekonomiÄ… politycznÄ… : rozprawy naukowe z lat 1955-1980, Cz.1, Warszawa : First Business
College 1994.
4
Makroekonomia opisuje funkcjonowanie gospodarki danego kraju, regionu, a nawet
świata, konstruuje prawa naukowe dotyczące zjawisk ekonomicznych przebiegających
na poziomie całych gospodarek9.
4. Potrzeby człowieka oraz sposoby ich zaspakajania
W procesie gospodarowania człowiek wytwarza różne dobra, które służą zaspokajaniu
jego potrzeb. Zapotrzebowanie na dobra jest nieograniczone, a wraz z rozwojem
cywilizacyjnym i postępem technicznym pojawiają się wciąż nowe produkty i usługi.
Potrzeby człowieka stają się coraz bardziej zróżnicowane i wyrafinowane, a z drugiej
strony są nieustannie weryfikowane na rynku cenami dóbr i dochodami jakimi
dysponują konsumenci10. Dobra, które zaspokajają potrzeby ludzkie bezpośrednio
w akcie konsumpcji nazywa się dobrami konsumpcyjnymi. Inne dobra służą do
konsumpcji pośrednio, co oznacza, że wykorzystywane są do produkcji dóbr
konsumpcyjnych. Są to dobra określane jako dobra produkcyjne
Osiągnięcie celu gospodarczego w ekonomii traktuje się jako korzyść dla człowieka,
która wynika z zaspokajania potrzeb. Korzyści jakie osiąga konsument wymagają
zastosowania odpowiednich środków materialnych i/lub pieniężnych. W celu
zaspokojenia potrzeb człowiek w procesie gospodarczym przekształca wszelkie
dostępne mu zasoby, wśród których wyróżniamy zasoby ludzkie, naturalne i
kapitałowe.
Zasoby naturalne są dane przez naturę i nazywa się je często dobrami wolnymi.
W dzisiejszych czasach zasoby dóbr wolnych coraz częściej wyczerpują się, dlatego
powstaje potrzeba racjonalnego ich wykorzystywania i poważnego zainteresowania się
nimi przez nauki ekonomiczne.
Zasoby kapitałowe są to wszelkie rzeczowe składniki procesów wytwórczych będące
wytworem pracy człowieka. Do rzeczowych zasobów kapitałowych należą środki pracy
i przedmioty pracy. Åšrodki pracy sÄ… to wszelkie urzÄ…dzenia, maszyny, instalacje,
narzędzia przy pomocy których człowiek wytwarza produkty i usługi. Przedmiotami
pracy są natomiast surowce i półfabrykat, które służą do wyprodukowania danego
9
R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
10
M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.
5
dobra. Do zasobów kapitałowych zalicza się również kapitał finansowy. Zasoby
kapitałowe nazywamy dobrami ekonomicznymi11.
5. Prawa i teorie ekonomiczne
Prawo ekonomiczne to związek występujący między badanymi zjawiskami mający
charakter względnie stały i zasadniczy.
Wyróżniamy prawa:
żð przyczynowo-skutkowe, po pewnym zdarzeniu wystÄ™puje stale inne okreÅ›lone
zdarzenie,
żð funkcjonalne: zachodzÄ… pomiÄ™dzy iloÅ›ciowo wymiernymi zdarzeniami, można je
przedstawić za pomocą funkcji matematycznych,
żð strukturalne: wystÄ™pujÄ… stale razem tworzÄ…c pewnÄ… prawidÅ‚owÄ… strukturÄ™ zdarzeÅ„.
Prawa funkcjonalne i strukturalne można w zasadzie sprowadzić do praw
przyczynowo-skutkowych. Prawa ekonomiczne to stale powtarzające się zależności o
charakterze przyczynowo-skutkowym. Prawa ekonomiczne majÄ… charakter:
obiektywny, masowy i stochastyczny ( uwidaczniajÄ… siÄ™ tylko w warunkach
wielokrotnego powtarzania).
Teoria ekonomiczna to system definicji i twierdzeń logicznie i rzeczowo
uporządkowanych, wewnętrznie zgodnych i spełniających określone kryteria. Teorie
ekonomiczne operują założeniami upraszczającymi rzeczywistość. Do opisu
rzeczywistości należy posługiwać się modelami ekonomicznymi.
6. Metoda naukowa ekonomii
Badanie naukowe w ekonomii rozpoczyna się od obserwacji, której celem jest celowe
spostrzeganie faktów odnoszących się do rzeczywistości gospodarczej. Obserwację
prowadzi się w określonych warunkach. Badacz posiada daną wiedzę z zakresu
przedmiotu badania, jak również określa metody obserwacji. Na podstawie
rejestrowanych faktów przeprowadza on wstępną interpretację faktów, która stanowi
podstawę do tworzenia wyrażeń, pojęć, definicji i ich klasyfikacji. Istotną kwestią na
tym poziomie badania jest precyzyjne określenie wszelkich wyrażeń zastosowanych do
opisu rzeczywistości. Staranność i precyzja w wyjaśnianiu używanych wyrażeń
11
M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.
6
pozwalają na sformułowanie definicji. Po zdefiniowaniu określonych pojęć następuje
etap klasyfikowania12.
Metoda naukowa w ekonomii obejmuje trzy kolejne postępowania badawcze:
·ð abstrakcja: wyodrÄ™bnianie stale powtarzajÄ…cych siÄ™ elementów procesu
gospodarczego oraz formułowanie pojęć wyrażających wspólne właściwości tego
procesu,
·ð stopniowa konkretyzacja: uszczegółowienie,
·ð weryfikacja: porównanie z badanÄ… rzeczywistoÅ›ciÄ….
Weryfikacja może odbywać się różnymi metodami. Wśród nich należy wymienić:
·ð metodÄ™ statystycznÄ…: jeÅ›li procesy zostaÅ‚y przedstawione w ujÄ™ciu iloÅ›ciowym,
·ð metodÄ™ historycznÄ…: analiza faktów, w jaki sposób relacje z modelu teoretycznego
wyjaśniają rzeczywistość,
·ð metodÄ™ eksperymentalnÄ….
Każde z wymienionych postępowań badawczych wykorzystuje sposób wnioskowania:
·ð indukcja: polega na wyprowadzaniu wniosków ogólnych z przesÅ‚anek bÄ™dÄ…cych
poszczególnymi przypadkami tych wniosków. (abstrakcja),
·ð dedukcja: wysuwanie wniosków z przesÅ‚anek (stopniowa konkretyzacja),
·ð redukcja: uzasadnianie przesÅ‚anek na podstawie wynikajÄ…cych z nich wniosków.
(weryfikacja).
Celem indukcji jest formułowanie hipotez, które dotyczą stale powtarzających się
związków między określonymi kategoriami ekonomicznymi. W stosowaniu indukcji
należy unikać błędu, który polega na nieuzasadnionym utożsamianiu następstwa
zdarzeń z istnieniem między nimi związku przyczynowo-skutkowego. Poza
poszukiwaniem praw ekonomicznych poprzez obserwację rzeczywistości i uogólnienie
wyników obserwacji, ekonomiści znajdują zależności ekonomiczne przez
wydedukowanie ich z pewnych założeń o zachowaniu się obiektów, których te
zależności mogą dotyczyć.
Metoda dedukcji polega na wnioskowaniu logicznym, dzięki któremu na podstawie
uznania prawdziwości pewnych sądów (przesłanek) uznaje się prawdziwość innych
sądów (wniosków). W ten sposób powstają różne teorie ekonomiczne, których
12
R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
7
twierdzenia tyle są warte, ile warte są ich przesłanki  założenia. Założenia
poczynione przez badacza nie są dokładnie związane z rzeczywistością gospodarczą,
tylko w pewien sposób  idealizują zachowanie się rzeczywistych podmiotów,
przypisując im cechy, których badane podmioty w pełni nie posiadają. Jeśli dedukcja
opiera się na prawdziwych przesłankach, jest w stanie dostarczyć wiedzy pewnej
w sensie logicznym. Końcowym etapem postępowania badawczego jest krytyka
sformułowanych, w drodze indukcji bądz
dedukcji, teorii (koncepcji) ekonomicznych.
Efektem krytyki może być potwierdzenie prawdziwości teorii, jej modyfikacja lub
odrzucenie13.
7. Narzędzia analizy ekonomicznej
Badanie naukowe w ekonomii wymaga stosowania określonych narzędzi analizy. W
każdym badaniu należy zweryfikować stawiane wcześniej hipotezy oraz sformułowane
wnioski. W tym celu stosuje siÄ™ metody statystyczne i ekonometryczne. W tych
metodach wykorzystywane są badania ilościowe, w których zbiera się, porządkuje,
grupuje i analizuje niezliczoną ilość danych.
W analizach wykorzystuje się wielkości absolutne i względne. Te pierwsze są
wartościami badanych obiektów i występują w określonym czasie, na przykład:
wartość produkcji przemysłowej w gospodarce polskiej wyrażona w mld złotych w
danym miesiącu, liczba osób zatrudnionych w sektorze usług w danym roku itp.
Gdy przedmiotem analizy sÄ… dane uporzÄ…dkowane i pogrupowane stosuje siÄ™ tzw.
częstości absolutne - liczby rzeczywistych obserwacji odpowiadające danej wartości
cechy.
Gdy istnieje potrzeba przedstawienia obiektu na tle innego, logicznie z nim
powiązanego, w badaniu stosuje się wielkości względne, które występują pod postacią
wskaz
ników natężenia. Gdy dane ekonomiczne są uporządkowane i pogrupowane
można zastosować częstości względne. Powstają one w wyniku dzielenia częstości
absolutnej każdej wartości przez ogólną liczbę obserwacji14.
13
R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
14
W. Starzyńska, Statystyka praktyczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
8
Częstość względna:
F(x) =
Przykład 1
Oblicz częstości względne dla zbiorowości 50 przedsiębiorstw branży elektronicznej.
Badaną cechą jest wielkość zatrudnienia
f(x1) = (%), f(x1) = 20%,
f(x2) = (%), f(x2) = 30%, & itd.
Tab. 1 Zatrudnienie w przedsiębiorstwach branży elektronicznej
Zatrudnienie Liczba Częstość
przedsiębiorstw względna
Do 9 10 20%
pracowników
9-49 15 30%
50-249 20 40%
Powyżej 249 5 10%
Razem 50 100%
y
ródło: opracowanie własne
Przedmiotem badań w ekonomii są procesy gospodarcze, w których można
obserwować zachodzące zmiany w czasie. Wszystkie prawidłowości uwidaczniają się
przy wielokrotnym powtarzaniu zdarzeń i zjawisk. W związku z tym badania procesów
ekonomicznych są niezbędne do poznania prawdy naukowej. Najistotniejsze w
analizowanych procesach sÄ… tendencje oraz wahania okresowe i losowe. Tendencje
nazywa się trendami, wśród których możemy wyróżnić trendy wzrostowe i spadkowe.
Wahania okresowe są zmianami regularnymi, dzięki czemu można przewidywać, z
określonym prawdopodobieństwem, ich przyszłe wartości. Wahania losowe są
nieprzewidywalne i wynikają z przyczyn niezależnych od woli człowieka.
9
Procesy ekonomiczne zapisywane są najczęściej w postaci szeregów czasowych. Na osi
odciętych układu współrzędnych znajdują się okresy, a na osi rzędnych wartości
zmiennej, które opisują dany proces15.
Przykład 2
Przedstaw w formie wykresu kształtowanie się światowego PKB w latach 2004-2009.
Tab. 2 Dynamika światowego GNP w%
Dynamika
światowego
Rok GNP w %
2004 104,1
2005 103,6
2006 104,1
2007 104
2008 101,7
2009 98
y
ródło : www.stat.gov.pl
Wykres 1
y
ródło: opracowanie własne
Światowy produkt obniżył się w 2009 roku w stosunku do 2008 roku o około 2%.
15
W. Starzyńska, Statystyka praktyczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
10
W powyższym przykładzie zastosowano indeksowy zapis danych. Bardzo często w
badaniach ekonomicznych stosuje się ten rodzaj prezentacji danych, ułatwia on
porównywanie zjawisk, które pozostają w stosunku do siebie w ścisłym związku. W
praktyce badawczej występują dwa rodzaje indeksów, jednopodstawowe i łańcuchowe.
W indeksach jednopodstawowych bieżąca wartość opisująca dany obiekt dzielona jest
przez wartość z okresu przyjętego za podstawowy (początkowy)16.
I0 = (%)
Y t  wartość z okresu bieżącego.
Y 0  wartość z okresu wyjściowego, początkowego.
W indeksach łańcuchowych bieżącą wartość dzielimy przez wartość poprzedzającą
okres badany.
I t = (%)
Y t  wartość z okresu bieżącego.
Y t - 1  wartość z okresu poprzedzającego okres badany.
W przykładzie 2 zastosowano indeks łańcuchowy.
Przykład 3
Na podstawie danych oblicz i opisz indeksy jednopodstawowe, przyjmujÄ…c 2007 rok
jako poczÄ…tkowy.
Tab. 3 DÅ‚ug sektora instytucji rzÄ…dowych i samorzÄ…dowych w UE-27 w % PKB
DÅ‚ug sektora instytucji
rzÄ…dowych i Indeks
samorzÄ…dowych w UE- jednopodstawowy
Rok 27 w % PKB w %
2007 59 100
2008 62,3 106
2009 74,4 127
2010 80 136
y
ródło: www.stat.gov.pl
16
W. Starzyńska, Statystyka praktyczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
11
DÅ‚ug sektora instytucji rzÄ…dowych i samorzÄ…dowych w UE-27 w % PKB w 2010 roku do
2007 roku wzrósł o 36%.
W analizach szeregów czasowych obok indeksów stosowane są odchylenia
bezwzględne i względne. Te drugie nazywa się często tempami zmian zjawiska.
Odchylenia bezwzględne i względne mogą występować pod postaciami odchyleń
jednopodstawowych i łańcuchowych.
Wzory:
Odchylenia bezwzględne (legenda taka jak w indeksach)
Y t = Y t  Yt-1
Y0 = Y t  Y0
Odchylenia względne (tempa)
Tempo łańcuchowe
Tt = (%)
Tempo jednopodstawowe
T0 = (%)
Przykład 4
Oblicz i opisz tempo jednopodstawowe i łańcuchowe dla procesu kształtowania się
poziomu zatrudnienia w gospodarce polskiej w latach 2005-2007.
Tab. 4 Zatrudnienie w tys. osób
Zatrudnienie Tempo Tempo
Okresy w tys. osób łańcuchowe jednopodstawowe
1 xxx xxx
kw./05 8007,2
2
kw./05 8070,6 0,79% 0,79%
3
kw./05 8117,3 0,58% 1,38%
12
4
kw./05 8126,6 0,11% 1,49%
1
kw./06 8303,1 2,17% 3,70%
2
kw./06 8329,5 0,32% 4,03%
3
kw./06 8346,8 0,21% 4,24%
4
kw./06 8270,0 -0,92% 3,28%
1
kw./07 8238,2 -0,38% 2,88%
2
kw./07 8225,2 -0,16% 2,72%
3
kw./07 8233,4 0,10% 2,82%
4
kw./07 8213,2 -0,25% 2,57%
y
ródło: www.stat.gov.pl
W ciągu tych trzech lat zatrudnienie w gospodarce polskiej najszybciej rosło w 1
kwartale 2006 roku w stosunku do kwartału poprzedniego (IV kwartał 2005 roku),
tempo wzrostu wyniosło 2,17%. Natomiast największy spadek zatrudnienia z kwartału
na kwartał nastąpił w 4 kwartale 2006 w stosunku do poprzedniego. Najwyższy
poziom zatrudnienia w tych latach gospodarka Polski odnotowała w 3 kwartale 2006
roku, kiedy zatrudnienie w stosunku do okresu bazowego (1 kwartał 2005 roku)
wzrosło o 4,24 %.
W badaniach ekonomicznych używa się często wartości nominalnych i realnych.
Wartości nominalne są to kwoty pieniężne otrzymane w postaci gotówki lub przelewu.
Natomiast wartości realne są to kwoty nominalne zweryfikowane siłą nabywczą
pieniądza. Siła nabywcza pieniądza zależy od poziomu i struktury cen w danej
gospodarce. Im wyższy poziom cen i szybszy ich przyrost, tym wartości realne są
13
mniejsze od wartości nominalnych. Wartości realne w dokładny sposób pokazują
rzeczywisty poziom konsumpcji, inwestycji i PKB17.
W badaniu naukowym należy nieustannie weryfikować stawiane hipotezy i
formułowane wnioski. W ekonomii w tym celu stosuje się metody statystyczne i
ekonometryczne.
Wśród tych pierwszych wyróżniamy analizę struktury zjawiska, analizę dynamiki
zjawiska oraz analizÄ™ korelacji zjawisk. Analiza struktury zjawiska obejmuje ocenÄ™
poziomu przeciętnego, ocenę rozproszenia wokół statystyk centralnych, analizę
asymetrii i koncentracji. Najpopularniejsza jest tutaj analiza poziomu przeciętnego.
Bardzo często w ekonomii operuje się pojęciem poziomu przeciętnego, na przykład
przeciętny poziom PKB na jednego mieszkańca danego kraju. Wartość przeciętna tego
agregatu może w praktyce okazać się bardzo myląca. W wielu krajach na świecie
rozproszenie dochodów wokół statystyk centralnych jest ogromne. W Meksyku i
Brazylii przeciętny poziom PKB na jednego mieszkańca bardzo szybko rośnie osiągając
poziom niektórych krajów europejskich, jednocześnie znajdują się tam ogromne
obszary biedy i wykluczeń społecznych18. W takich przypadkach zaleca się do oceny
poziomu życia stosowanie wartości środkowych (mediana), wartości dominujących
(dominanta), a także miar cząstkowych (decyle, kwartale).
W analizie szeregów czasowych wykorzystywane są modele rekurencyjne. Są to
prognozy wartości zmiennej w szeregach czasowych. Wykorzystuje się tutaj szeregi
bez trendu, z trendem lub z sezonowością. Brak w tych modelach zmiennych
wyjaśniających powoduje, iż obarczone są one wysokim błędem szacunku. W celu
ominięcia tego błędu proponuje się wykorzystywanie modeli ekonometrycznych. Tymi
badaniami zajmuje się ekonometria, która łączy analizę statystyczną z metodą
naukową w ekonomii. Do wyjaśnienia określonych zjawisk i procesów ekonomicznych
wykorzystuje się inne zjawiska (zmienne wyjaśniające) ściśle z nimi powiązane. W tym
badaniu potrzebna jest dojrzała wiedza ekonomiczna. Wysoką jakość badania
gwarantuje trafny dobór zmiennych wyjaśniających, które prawidłowo opisują
zależności przyczynowo-skutkowe19.
17
M. Geise, Wprowadzenie do polityki gospodarczej. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2008.
18
M. Geise, M. E. Szatlach, Odsłony kapitalizmu, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki w
Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011.
19
W. Starzyńska, Statystyka praktyczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
14
8. Czynniki produkcji. Granice możliwości produkcyjnych
Według A. Smitha20 gospodarowanie obejmuje produkcję, podział i wymianę
bogactwa. K luczowym etapem procesu gospodarowania jest produkcja, w czasie
której tworzy się narodowe bogactwo. Przedmiotem gospodarowania są czynniki
produkcji: praca, kapitał i ziemia. W procesie podziału bogactwa praca otrzymuje
płacę, kapitał  zysk, a ziemia  rentę. Pracodawca kupuje pracę na rynku, na
którym nieustannie między przedsiębiorcami a robotnikami toczy się walka o wysokość
płacy. Natomiast wynagrodzeniem kapitału produkcyjnego i pożyczkowego jest zysk.
Niczym niezakłócana konkurencja prowadzi do wyrównywania się zysków od równych
kapitałów. Według tego angielskiego myśliciela zarobki wszystkich czynników produkcji
są słuszne, gdyż wynikają z wolnej konkurencji i powszechnego motywu zysku21.
Adam Smith uważał, iż tylko praca produkcyjna pomnaża dobrobyt narodu.
Dynamiczny rozwój sił wytwórczych oraz wzrost wydajności pracy siły roboczej
następuje na skutek podziału pracy. Podział ten pobudza do szukania udoskonaleń i
wynalazków, które w efekcie ułatwiają pracę i korzystnie oddziałują na rozwój
człowieka22.
Obok A. Smitha problemami podziału bogactwa społecznego zajmował się D. Ricardo.
Dostrzegał on w tym procesie poważne niebezpieczeństwa dla niezakłóconego rozwoju
kapitalizmu. W jego opinii zysk ma w długim okresie tendencję spadkową. Relacja
zysku do wniesionego kapitału (stopa zysku) obniża się ponieważ w miarę rozwoju
ludzkości i stałego wzrostu popytu na produkty rolne podnosi się wartość renty
gruntowej. Dochodzi do sprzeczności interesów między klasą kapitalistów i klasą
właścicieli ziemskich. Pod wpływem konkurencji stopy zysku dążą do ujednolicenia, a
następnie, na skutek wzrostu kapitalizacji, spadają do zera. Ten proces ogranicza
bodz
ce do oszczędzania i akumulacji, co w długiej perspektywie prowadzi gospodarki
krajowe do sekularnej stagnacji23.
W XX wieku dotychczasowy trójpodział (praca, kapitał, ziemia) czynników produkcji
zostaje uzupełniony organizacją produkcji. Dokonał tego Alfred Marshall, uznawany
20
Szkocki myśliciel i ekonomista, Adam Smith (1723- 1790), był twórcą ekonomii klasycznej. W traktacie pt.
Badania nad naturą i przyczynami bogactw narodów przedstawił fundamenty liberalizmu w sposób
całościowy i uporządkowany.
21
A. Smith, Badania nad przyczynami bogactw narodów, PWE, Warszawa 1957.
22
Tamże
23
D. Ricardo, Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, PWN, Warszawa 1957.
15
powszechnie za założyciela szkoły neoklasycznej w ekonomii. W jego opinii największy
wpływ na organizacje procesu gospodarczego ma przedsiębiorca. Organizacja
procesów gospodarowania prowadzi do powstawania wewnętrznych lub/i zewnętrznych
oszczędności. Te pierwsze dotyczą oszczędnego zużywania wszelkich zasobów w
przedsiębiorstwie, a drugie umiejętnej lokalizacji przedsiębiorstwa w przestrzeni oraz
dyfuzji postępu technicznego na zewnątrz firmy. Według A. Marshalla w warunkach
wolnej konkurencji podział czynników produkcji zapewnia we wszystkich
zastosowaniach jednakową krańcową produktywność i jednakowe wynagrodzenie.
 Dochód społeczny zostaje rozdzielony pomiędzy czynniki produkcji proporcjonalnie do
użyteczności krańcowej. Czynniki produkcji konkurują między sobą, co sprawia, iż
wynagrodzenia dla każdego z nich są sprawiedliwe. Praca otrzymuje płacę, ziemia -
rentę, kapitał - procent, a zysk - organizacja (przedsiębiorca). Najwydajniejsze
czynniki produkcji zastępują mniej wydajne, przyczyniając się tym samym do rozwoju
gospodarczego 24.
Na każdym etapie rozwoju gospodarczego człowiek stoi przed problemem rzadkości
zasobów czynników produkcji. Ograniczony dostęp do surowców, ziemi, maszyn,
technologii, środków finansowych, wysoko wykwalifikowanej siły roboczej ogranicza
możliwości zwiększenia produkcji. Jak wiemy z wcześniejszych rozważań potrzeby
człowieka są nieograniczone. Zaspokojenie określonych potrzeb przez człowieka
prowadzi najczęściej do pojawiania się nowych. Potrzeby ludzi zawsze są większe od
możliwości ich zaspokojenia przy wykorzystaniu dostępnych czynników produkcji.
Człowiek nie dysponuje takimi zasobami czynników produkcji, które pozwoliłyby na
zaspokojenie wszystkich jego potrzeb. Rzadkość zasobów i nieograniczoność potrzeb
pobudza człowieka do szukania lepszej organizacji pracy, nowych metod produkcji i
przeróżnych innowacji. Rozwój naszego gatunku od początku istnienia polegał na
ciągłym doskonaleniu metod produkcji i organizacji pracy.
Jednak dopiero od XVII-XVIII wieku przemiany technologiczne, wynalazki i
udoskonalenia procesów wytwarzania w sposób widoczny poprawiły komfort
egzystencji dla dużej części mieszkańców Ziemi. Po raz pierwszy w historii znacznie
24
S. Kurowski, Nad ekonomiÄ… politycznÄ… : rozprawy naukowe z lat 1955-1980, Cz.1, Warszawa : First
Business College 1994.
16
wzrosła przeciętna długość życia, poprawił się poziom zdrowotności oraz stopień
rozwoju fizjologicznego człowieka25.
Amerykański ekonomista i historyk Robert William Fogel w swojej teorii ewolucji
techno fizjologicznej podkreśla synergiczny charakter związku między postępem
technologicznym a rozwojem organizmu ludzkiego. Upatrywał on w nim przyczyn
bezprecedensowego rozwoju ekonomicznego i demograficznego ostatnich trzech
stuleci26.
Problem rzadkości w ekonomii powoduje, że każdy uczestnik życia gospodarczego
musi nieustannie dokonywać licznych wyborów. Przedmiotem zainteresowania
mikroekonomii jest między innymi teoria wyboru. Każdy człowiek jest konsumentem,
ale tylko niektórzy z nas są przedsiębiorcami (producentami, handlowcami,
usługodawcami). Problem wyboru dla konsumenta sprowadza się dwóch decyzji.
Pierwsza z nich dotyczy wyboru struktury konsumpcji w danym czasie, a druga
zajmuje się wyborem między konsumpcją a oszczędzaniem. W pierwszym wyborze
konsument kieruje się swoją indywidualną skalą preferencji. W pierwszej kolejności
nabywa te dobra i usługi, które są dla niego najbardziej użyteczne. Wybór w oparciu o
przeciętne użyteczności dóbr i usług opiera się na czynnikach subiektywnych, dlatego
konsument musi zobiektywizować swoje preferencje biorąc pod uwagę warunki
dochodowo-cenowe. Konsument osiąga stan równowagi jeśli jego wybór spełnia
zarówno warunki subiektywne jak i obiektywne27.
Drugi rodzaj wyboru dotyczy przeniesienia konsumpcji czasie. Oszczędności w
gospodarstwach domowych mają po pierwsze, zwiększyć konsumpcję w przyszłości,
po drugie stanowią pewne zabezpieczenie przed zdarzeniami, które mogą wydarzyć się
przyszłości (utrata pracy, choroba). Prywatne oszczędności określają również w dużym
stopniu możliwości rozwoju przedsiębiorstw i całych gospodarek. Stanowią one główne
z
ródło zwiększania możliwości kredytowych w sektorze bankowym. Niestety
współcześnie obserwuje się w wielu państwach, w tym wysokorozwiniętych, proces
25
M. Geise, M. E. Szatlach, Odsłony kapitalizmu, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki w
Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011.
26
Historia gospodarcza i historia myśli ekonomicznej a teoria polityki, pod red. J. Skodlarskiego, Wyd.
Uniwersytetu A
ódzkiego, A
ódz
2008, s. 89 90.
27
M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.
17
kurczenia prywatnych oszczędności. Nadmierny konsumpcjonizm, kryzysy finansowe,
wysokie i trwałe bezrobocie przyczyniają się do tego niebezpiecznego zjawiska28.
Tak jak konsumenci również przedsiębiorcy w swojej działalności stoją przed różnymi
dylematami wyboru. Podstawowym narzędziem podejmowania optymalnych decyzji
jest dla podmiotu gospodarczego rachunek ekonomiczny, którego konstrukcja opiera
się na zasadzie racjonalności (dobrej roboty). W myśl tej zasady przedsiębiorca w
swojej działalności gospodarczej będzie maksymalizował dochód przy określonych
nakładach lub minimalizował nakłady przy określonych dochodach29. Rachunek
ekonomiczny dotyczący przyszłych decyzji musi uwzględniać ryzyko. W
gospodarowaniu dotyczy ono przede wszystkim rynku odbiorców, dostawców,
przepisów rządowych oraz zmian koniunkturalnych. Ograniczanie (minimalizowanie)
ryzyka w dużym stopniu zależy od posiadanych informacji. Pełne informacje w
znacznym stopniu ułatwiają przedsiębiorcy podejmowanie optymalnych decyzji. Jego
dylematy wyboru można ująć w następujących trzech pytaniach:
 Jaki rodzaj działalności gospodarczej należy podjąć w celu uzyskania
najwyższych korzyści netto ?
 Jak zdobyć kapitały, fundusze potrzebne do uruchomienia wybranego rodzaju
działalności gospodarczej ?
 Jakich użyć metod produkcji, technik wytwarzania, sposobów sprzedaży i
organizowania działalności gospodarczej, aby w pierwszej kolejności utrzymać
firmę na rynku, dalej wzmocnić jej podstawy finansowe, wypracować wysoki
dochód oraz zdobyć dobrą markę i reputację wśród klientów ?
Problem dokonywania wyboru ekonomicznego można przedstawić za pomocą granicy
możliwości produkcyjnych, która wskazuje na alternatywne kombinacje dwóch
grup produktów, które społeczeństwo jest zdolne wytworzyć, w ciągu danego okresu,
wykorzystując do tego w całości i w jak najlepszy sposób posiadane zasoby oraz
technologie produkcji30.
Załóżmy, iż w danej gospodarce zasoby jakimi ona dysponuje można przeznaczyć na
budowę autostrad i dróg szybkiego ruchu lub budowę szpitali i przychodni. Na
28
M. Geise, M. E. Szatlach, Odsłony kapitalizmu, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki w
Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011.
29
T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Warszawa-Kraków 1982.
30
R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
18
układzie współrzędnych na osi rzędnych znajdują się dobra y - określone odcinki
autostrad, względnie dróg szybkiego ruchu w kilometrach. Natomiast na osi odciętych
są dobra x liczba oddanych do użytku szpitali i przychodni (wykres poniżej).
Wykres 2. Granice możliwości produkcyjnych
y
ródło: opracowanie własne
Opis wykresu:
Przyjmijmy, że dysponując określonymi zasobami możemy w danym państwie
wybudować wyłącznie autostrady i drogi szybkiego ruchu, wykorzystując do tego
całość zgromadzonych zasobów. Na wykresie punkt A oznacza taką sytuację. W tym
miejscu należy nadmienić, iż inwestycje w infrastrukturę twardą (drogi, węzły
komunikacyjne, energetyka itp.) wspomagają w głównej mierze rozwój
przedsiębiorstw. Koszty w warunkach występowania dogodnych sieci dróg są niższe w
relacji do obszarów, które nie posiadają rozwiniętej infrastruktury.
Przeciwną sytuacją do opisanej jest wybór, w którym państwo przeznacza całość
zasobów na budowę szpitali i przychodni - punkt D. Wydatki na opiekę zdrowotną
bezpośrednio podnoszą jakość życia obywatelom danego kraju i należą do głównych
inwestycji w człowieka. Zdrowe społeczeństwo podnosi społeczną wydajność pracy,
zwiększa aktywność zawodową i korzystnie wpływa na wzrost gospodarczy.
19
W rzeczywistości gospodarczej sytuacje opisane punktami A i D nie występują.
Najczęściej państwa muszą wybierać rozwiązania kompromisowe, budują zarówno
drogi i szpitale. Wybór pierwszeństwa jednych inwestycji nad drugimi zależy od układu
sił i stosunków społecznych panujących w danym państwie.
Na zamieszczonym powyżej wykresie przejście z punktu B do punktu C oznacza
stopniowe zwiększanie ilości oddawanych do użytku szpitali i przychodni, przy
jednoczesnym zmniejszeniu ilości kilometrów dróg i autostrad. Dzięki temu uzyskamy
dodatkowe korzyści ekonomiczne (zyski), gdyż poprawi się standard życia dla
mieszkańców. Jednocześnie wystąpią koszty utraconych korzyści w postaci gorszych
warunków podróżowania, wyższych kosztów w przedsiębiorstwach. Koszty utraconych
korzyści nazywa się w ekonomii kosztem alternatywnym.
Natomiast przejście z punktu C do punktu B oznacza stopniowe zwiększanie ilości
oddawanych dróg i autostrad, przy jednoczesnym zmniejszeniu oddawanych do użytku
szpitali i przychodni. Dzięki temu uzyskamy dodatkowe korzyści ekonomiczne, gdyż
pojawią się nowe drogi, poprawi się komfort podróżowania, obniżą się koszty w
przedsiębiorstwach. Kosztem alternatywnym będzie wtedy mniejsze
bezpieczeństwo zdrowotne i niższa jakość życia.
A
ącząc wszystkie punkty A, B, C i D otrzymamy krzywą transformacji, która oddziela
kombinacje możliwe od niemożliwych do zrealizowania. W punkcie G znajduje się
kombinacja możliwa do zrealizowania, przy której zasoby nie są całkowicie
wykorzystywane. W takim przypadku zachodzi proces marnotrawstwa części zasobów.
Sytuacje takie zdarzajÄ… siÄ™ w gospodarce rynkowej cyklicznie w czasie trwania
kryzysów i depresji gospodarczej. Niestety w ostatnich latach w wielu krajach
wysokorozwiniętych, w tym w USA, mieliśmy do czynienia z długookresowym
procesem nieefektywnego wykorzystywania zasobów, w tym zwłaszcza pracy
człowieka. Bezrobocie w gospodarce amerykańskiej od 2008 roku do końca 2011 r.
wahało się w przedziale 9%-10%. Zjawisko to wytwarza ujemną lukę w Produkcie
Krajowym Brutto, która zmniejsza konkurencyjność tej gospodarki na arenie
światowej31.
31
M. Geise, M. E. Szatlach, Odsłony kapitalizmu, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki w
Bydgoszczy. Bydgoszcz 2011.
20
Natomiast w punkcie H znajduje się kombinacja nie możliwa do uzyskania przy danej
wielkości zasobów i danej technologii. W dłuższym czasie, dzięki postępowi
technicznemu kombinacja ta może okazać się możliwa do zrealizowania, zostaną
wybudowane nowe odcinki dróg i autostrad oraz zostaną oddane do użytku nowe
szpitale i przychodnie.
21