tom 2, nr 1, 41 54
Psychiatria
© Copyright 2009 Via Medica
w Praktyce Klinicznej PRACA P O G L 
D O W A ISSN 1899 5071
Andrzej Cechnicki
Pracownia Psychiatrii Środowiskowej Katedry Psychiatrii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego
Rehabilitacja psychiatryczna
 cele i metody
Streszczenie
W niniejszym artykule przedstawiono podstawowe cele i metody kompleksowej rehabilitacji psychiatrycznej pa-
cjentów po przebytej psychozie na przykładzie krakowskiego  Programu Leczenia i Rehabilitacji Psychoz . Autor
omówił różne formy oddziaływań psychoterapeutycznych i rehabilitacyjnych pacjentów i ich rodzin, uwzględnia-
jąc różne konteksty leczenia (oddział dzienny, warsztaty terapii zajęciowej i inne). Szczególną uwagę poświęcono
psychoedukacji, treningowi społecznych kompetencji i rehabilitacji zawodowej. Ostateczny cel oddziaływań sta-
nowią integracja społeczna osób chorych psychicznie i umożliwienie im przeniesienia zdobytych doświadczeń
w różne formy chronionego zatrudnienia. Podstawowymi założeniami są: indywidualne, zgodne z potrzebami,
planowanie programu rehabilitacji, równoległość oddziaływań wobec pacjenta i wobec rodziny, przenoszenie
nabytych umiejętności i wiedzy w realne doświadczenia życiowe w lokalnym środowisku.
Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009; 2, 1: 41 54
Słowa kluczowe: rehabilitacja, psychoedukacja, kompetencje społeczne, psychiatria środowiskowa
Wprowadzenie środowiskowe. Celem rehabilitacji jest wyposażenie
Poprawa stanu zdrowia po przeżytej psychozie wią- chorego z zaburzeniami psychicznymi w umiejętno-
że się ze złagodzeniem lub ustąpieniem objawów (tu ści fizyczne, intelektualne i emocjonalne potrzebne
decydująca rola przypada farmakoterapii), z uzyska- do życia, uczenia się i pracy w społeczności, przy
niem wglądu w psychozę, w lepsze rozumienie sie- możliwie najmniejszym wsparciu ze strony osób
bie i swoich związków z innymi ludz
mi (w tym wy- i instytucji zawodowo zajmujÄ…cych siÄ™ pomaganiem.
padku istotną rolę odgrywa psychoterapia indywi- Równocześnie należy zaakceptować fakt, że ten cel,
dualna i grupowa), jak również ze wzrostem zdol- nastawiony na autonomię i niezależne życie, dla wielu
ności i umiejętności, który pozwala osobie chorej chorych nie będzie możliwy do osiągnięcia.
psychicznie lepiej radzić sobie w jej społecznym oto- Obecnie oczekuje się, aby kompleksowe oddziały-
czeniu. Wszystkie te procesy są ze sobą blisko po- wania rehabilitacyjne obejmowały najważniejsze
wiązane, a jedynie w zależności od fazy choroby problemy pacjenta. Wymaga to zwykle opracowa-
i indywidualnej historii chorowania różne jego ele- nia indywidualnego programu dla każdego chore-
menty zyskują pierwszoplanowe znaczenie. go przy uwzględnieniu zasady optymalnej stymula-
cji, gdyż przyczyną nawrotu psychozy, będącej re-
Cele rehabilitacji i jej kompleksowość akcją na nadmierny stres, jest obniżony u większo-
Zakres pojęcia  rehabilitacji w ostatnich kilkunastu ści chorych próg możliwości adaptacyjnych. Nagłe
latach został znacznie rozszerzony. Rehabilitacja obej- zmiany, nawet korzystne, ale stawiające przed pa-
muje wiele form oddziaływań psychoterapeutycznych cjentem zbyt wysokie wymagania, zamiast stymu-
odnoszących się do chorego, a także terapię i edu- lować, powodują apatię, postawę rezygnacyjną,
kację rodziny, uzupełnione o różnorodne działania a nawet odmowę udziału w dalszej rehabilitacji.
Takie wycofanie jest często sposobem radzenia so-
bie z trudnÄ… sytuacjÄ…. Z kolei niedostateczna sty-
Adres do korespondencji:
mulacja wywołuje lub nasila objawy apatii, rezygna-
dr n. med. Andrzej Cechnicki
cji, utraty nadziei i może być z
ródłem depresji reha-
Katedra Psychiatrii, Pracownia Psychiatrii Åšrodowiskowej
Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego
bilitacyjnej.
Pl. Sikorskiego 2/8, 31 115 Kraków
tel.: [phone], tel./faks: (012) 422 56 74
e-mail: [e-mail]
www.psychiatria.med.pl
41
Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1
Rycina 1. Sieć ośrodków zintegrowanych w systemie po-
mocy chorym na schizofreniÄ™ w Krakowie
Leczenie osób chorych psychicznie kieruje się coraz
Rycina 2. Åšrodowiskowy program leczenia, rehabilitacji
bardziej ku środowisku, bliskiego miejsca zamiesz-
i wsparcia  obszary pomocy
kania. Podstawowym warunkiem takiego  środowi-
skowego programu rehabilitacji jest ścisła współpra-
ca między oddziałami szpitalnymi i ośrodkami poza-
szpitalnymi, tak aby w chwili opuszczania oddziału i rehabilitacji psychoz, warsztaty terapii zajęciowej (WTZ),
całodobowego każdy chory mógł otrzymać propozy- zakład aktywizacji zawodowej (ZAZ) i firma społeczna
cje indywidualnie zaplanowanej i dostosowanej do hotel i restauracja  U Pana Cogito lub środowiskowy
jego aktualnych potrzeb opieki pozaszpitalnej. dom samopomocy. Wszystkie te ośrodki mają  rodzin-
ny klimat i niezależnie od tego, czy są finansowane
Kompleksowy model leczenia przez Narodowy Fundusz Zdrowia, Zakład Opieki Spo-
i rehabilitacji psychoz łecznej czy też Państwowy Fundusz Rehabilitacji, ze-
W opisie takiego kompleksowego  Programu Lecze- społy pracujące w tych ośrodkach i leczeni w nich cho-
nia i Rehabilitacji Psychoz rozwiązanie modelowe rzy blisko ze sobą współpracują. We wszystkich tych
może stanowić krakowski przykład. Aby możliwe było ośrodkach leczenie i rehabilitacja odbywają się nieod-
powstanie takiego programu, wspierającego pacjen- płatnie. To, w którym z ośrodków pacjent będzie kon-
tów i ich rodziny w ciągu wielu lat życia z chorobą, tynuował leczenie, zależy od ustaleń między zespołem
trzeba zbudować cały system współpracujących ze terapeutycznym, chorym i jego rodziną.
sobą instytucji środowiskowych, położonych w cen- Po opuszczeniu szpitala psychiatrycznego nie tylko pa-
trum miasta, a więc łatwo dostępnych i otwartych cjenci potrzebują pomocy, aby kontynuować leczenie,
na wszystkich pacjentów (ryc. 1). ale również ich rodziny muszą być włączone do współ-
W Pracowni Psychiatrii Åšrodowiskowej Katedry Psychia- pracy. Wielu chorych potrzebuje treningu i edukacji,
trii przy współpracy ze Stowarzyszeniem Rozwoju Psy- aby odzyskać utraconą pracę, zamieszkać samodziel-
chiatrii i Opieki Środowiskowej stworzono dla chorych nie lub przy niewielkiej pomocy ze strony opiekunów.
na schizofrenię, również tych o nawracającym, mniej Większości pacjentów potrzebne jest wsparcie przy or-
korzystnym przebiegu choroby, program leczenia i re- ganizacji czasu wolnego. Zatem program rehabilitacyj-
habilitacji dający szanse na rozwój zawodowy i współ- ny obejmuje różne obszary pomocy (ryc. 2).
udział w życiu społecznym. W mieście znajduje się kil- Poza stabilnością i doświadczeniem zespołu terapeu-
ka miejsc znanych wszystkim pacjentom i ich rodzi- tycznego różnorodność ofert terapeutycznych gwaran-
nom. Noszą różne nazwy: oddział dzienny, poradnia tuje, że leczenie i psychoterapia, rehabilitacja i wspar-
rodzinna, hostel terapeutyczny, ambulatorium terapii cie są możliwe w różnych fazach przebiegu choroby
www.psychiatria.med.pl
42
Andrzej Cechnicki, Rehabilitacja psychiatryczna  cele i metody
i tworzą wzajemnie uzupełniający się program, odpo-
wiadający na potrzeby zarówno pacjentów, jak i rodzi-
ny. Pozwala to na zdobywanie coraz pełniejszej wiedzy
o chorobie i sposobach radzenia sobie w sytuacjach
kryzysowych, przeciwdziałania jej nawrotom, nabywa-
nia coraz szerszych kompetencji społecznych i umiejęt-
ności życiowych umożliwiających coraz większą samo-
dzielność, współodpowiedzialność i rzeczywiste dąże-
nie do partnerstwa uznającego ogromny wkład własny
w leczenie wnoszony przez pacjentów i ich rodziny.
Ustalając na podstawie potrzeb i możliwości pacjenta
indywidualny program leczenia i rehabilitacji, należy się
opierać na kilku podstawowych zasadach:
 partnerstwo: na każdym kroku konieczne jest od-
woływanie się do współpracy z chorym przy za-
łożeniu, że nie można leczyć i rehabilitować pa-
cjenta bez jego czynnego współudziału;
 jedność metod: kompleksowe stosowanie lecze-
Rycina 3. Zasada optymalnej stymulacji w rehabilitacji
nia biologicznego, oddziaływań psychoterapeu-
tycznych i psychospołecznych;
 wielostronność oddziaływań w celu wprowadze-
trzebnych do samodzielnego funkcjonowania. Ponie-
nia korzystnych zmian w różnych obszarach życia
waż w ciągu ostatnich lat szpital stracił swoje klu-
zawodowego, rodzinnego, towarzyskiego, spo-
czowe miejsce w polskim systemie opieki, prowadze-
Å‚ecznego i innych;
nie treningu społecznych umiejętności przypadło róż-
 optymalna stymulacja: dla chorego szkodliwa jest
nym grupom terapeutycznym w formach pośrednich
zarówno nadmierna, jak i niedostateczna stymu-
i ambulatoryjnych, zależnie od fazy leczenia, stawia-
lacja, czyli niedobór bodz
ców, monotonia zdarzeń;
nych celów oraz motywacji własnej pacjenta. Elemen-
 stopniowanie trudności   krok po kroku : sto-
ty treningowe najwyraz
niej sÄ… zaznaczone w terapii
sowane w zakresie wszystkich form oddziaływa-
odbywajÄ…cej siÄ™ na dziennym oddziale rehabilitacyj-
nia, a spowodowane jest upośledzeniem zdol-
nym i podczas warsztatów terapii zajęciowej, w gru-
ności adaptacyjnych, zwłaszcza społecznych,
pie ambulatoryjnej opartej na dramaterapii oraz na
u wszystkich osób z zaburzeniami psychicznymi;
obozie terapeutycznym i w hotelu. Te dwie ostatnie
 powtarzalność oddziaływań: wynika z konieczności
formy leczenia są bardziej zbliżone do realnych do-
utrwalenia nabytych umiejętności i potrzeby prze-
świadczeń życiowych i stanowią próbę wykorzysta-
ciwdziałania nawrotom objawów chorobowych.
nia w praktyce wcześniej nabytych umiejętności.
Po wypisie z oddziału stacjonarnego zarówno na
Udział w tych formach leczenia w coraz większym
oddziale dziennym, jak i w różnych grupach ambu-
stopniu zależy od motywacji własnej pacjentów. Po-
latoryjnych podkreśla się znaczenie edukacji i trenin-
zostają oni w długotrwałym podtrzymującym kon-
gu społecznych kompetencji. Uwaga terapeutów jest
takcie z terapeutą indywidualnym, który jest często
skupiona na sieci społecznej mającej korzenie w lo-
pośrednikiem między chorym a grupą, gdyż bezpo-
kalnym środowisku (ryc. 3).
średnim celem leczenia jest włączenie pacjenta
Treningi muszą uwzględnić indywidualne możliwo-
w grupÄ™ i dopiero na bazie bliskich i dajÄ…cych poczucie
ści chorych i początkowo stawiać im małe wymaga-
bezpieczeństwa więzi w grupie wprowadzenie go
nia, czemu będzie towarzyszyła duża pomoc ze stro-
ny terapeutów, aż do uzyskania ich coraz mniejsze- w pole doświadczeń społecznych. Zatem sytuacjom
grupowym towarzyszą często analiza przeżyć emo-
go udziału i przenoszenia doświadczeń treningowych
cjonalnych wynikających z relacji z członkami grupy
na naturalne sytuacje życiowe.
oraz analiza sytuacji wpływających na rozwój grupy
jako całości. W tym sensie trening społecznych umie-
Znaczenie psychoedukacji i treningu
jętności jest wtopiony w  tu i teraz sytuacji grupo-
społecznych kompetencji w programie
wej i z niej czerpie materiał w odróżnieniu od pro-
rehabilitacji
Psychoedukacja i treningi społecznych kompetencji gramów mających bardziej laboratoryjny charakter,
obejmują umiejętności ze wszystkich sfer życia po- w których terapeuci ćwiczą z pacjentami typowe sy-
www.psychiatria.med.pl
43
Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1
tuacje interpersonalne. Niemniej w sytuacjach uspra- dania domowego chorzy opisujÄ… swoje stany psy-
wiedliwionych kontekstem wydarzeń zachodzących chotyczne i następnie omawiają je w grupie lub
w grupie odwołujemy się również do analizy sytuacji z terapeutą. Istotny nacisk kładzie się na wiedzę na
społecznej, po której następują zwrotna informacja temat działania leków, samodzielne, czasami intu-
ze wzmocnieniem i instrukcją dotyczącą bardziej icyjne, dysponowanie lekami (umiejętność samodziel-
optymalnego zachowania, przekazywana przez nego zadysponowania lekami w chwilach pogorsze-
członków grupy i terapeutę, oraz ponowne, trenin- nia stanu zdrowia).
gowe odegranie sytuacji. Podobnie na oddziale dzien- W zasadzie we wszystkich sytuacjach terapeutycz-
nym relacja  uczeń nauczyciel szkoła jest wyrażo- nych terapeuci są uwrażliwieni na doświadczenie
na w o wiele mniejszym stopniu niż w programach udanej komunikacji. Jej czułymi, praktycznymi sygna-
ćwiczących instrumentalne zachowania w roli. Dzie- łami dla klinicysty są: umiejętność nawiązania i pod-
je się tak między innymi dlatego, że pacjenci uczest- trzymania rozmowy, kontakt wzrokowy z partnerem,
niczący w terapii mają za sobą względnie krótki, naj- niemówienie do siebie ani szeptem, ani poprzez prze-
częściej kilkuletni, okres choroby i chętniej przyjmują krzykiwanie rozmówcy, nieopóz
nianie wypowiedzi,
bardziej naturalne sytuacje zadaniowe oraz analizują współbrzmienie pozawerbalnych zachowań z prze-
uczucia, jak również inne osobiste wątki towarzy- kazywanymi treściami. Na oddziale dziennym chęt-
szące terapii. Terapeuci przywiązują dużą wagę do nie proponuje się różne zadania, na przykład rozmo-
ich własnego modelowego funkcjonowania, bezpo- wy z wybraną osobą z grupy na swój lub, jeśli jest to
średniego wzmocnienia, spontanicznie wyrażanej zbyt trudne, dowolny temat bądz
też przeprowadze-
krytyki konkretnego zachowania, feedbacku, psycho- nie rozmowy o sobie z wybranym członkiem rodzi-
dramatycznego odtwarzania sytuacji społecznych i tak ny. Często okazją do dyskusji jest jedna godzina nie-
zwanych zadań domowych. ustrukturowanych zajęć na oddziale dziennym, kie-
dy część pacjentów jest zajęta gotowaniem. Izola-
Cele treningu kompetencji społecznej cja, przysypianie na materacach, brak kontaktu z in-
i sposoby jego realizacji nymi osobami w grupie są często pierwszymi sygna-
Poniżej w kolejności omówiono takie cele, jak: przy- łami, że doświadczenia porozumiewania się z inny-
jęcie współodpowiedzialności za leczenie, trening mi nie przenoszą się poza sytuacje ustrukturowane
udanej komunikacji w grupie, trening umiejętności i zatrzymują się na tematach oraz sytuacjach  zada-
życiowych, trening w zakresie rozwiązywania pro- nych . W grupie psychodramatycznej trening wer-
blemów rodzinnych, trening znoszenia stresu, tre- balnej i pozawerbalnej komunikacji ma charakter
ning funkcji poznawczych, rozszerzenie ekspresji wielokrotnie powtarzanych zadań aktorskich i mo-
własnej chorych oraz tworzenie sieci społecznej, która mentami najbardziej zbliżony jest do klasycznej sy-
jest bazą dla przyszłego przenoszenia doświadczeń tuacji treningowej.
treningowych do realnego życia. Trening umiejętności życiowych  począwszy od
Jednym z istotnych celów jest nabycie przez pacjen- pobytu na oddziale dziennym, pacjenci uczą się tań-
tów umiejętności radzenia sobie z chorobą. Aby chory czyć, gotować, sprzątać, prowadzić własny budżet
mógł przejąć współodpowiedzialność za leczenie, miesięczny, rozliczać rachunki. W tym celu w spo-
należy przekazać mu wiedzę dotyczącą istoty kryzy- łeczności oddziału utworzono różne funkcje, na przy-
su psychicznego, czynników psychospołecznych wpły- kład kwatermistrza, który prowadzi kasę oddziału,
wających na jego przebieg, wpływu leków, sposo- dba o codzienne wydawanie produktów osobom go-
bów obrony przed ewentualnym nawrotem, w tym tującym obiady i wykonuje podobne zadania. Role
umiejętności oceny objawów prodromalnych. Takie te ulegają znacznemu rozszerzeniu w warunkach
informacje są najczęściej przekazywane na obu od- obozu terapeutycznego. Umiejętności samoobsługi
działach dziennych i często mają charakter wykła- są następnie trenowane in vivo, jeżeli pacjenci po-
dów prowadzonych przez terapeutów albo przez dejmą decyzję zamieszkania w hostelu, gdzie samo-
bardziej zaawansowanych w leczeniu pacjentów. obsługa jest jednym z programowych celów pobytu.
Używa się tablicy, wykorzystuje poradnik  Możesz Trening w zakresie rozwiązywania problemów rodzin-
pomóc [1], który stanowi z
ródło dyskusji. Pacjen- nych jest przeprowadzany w grupie łączonej, w któ-
tom wypożycza się do domu nagrania z wykładami rej pacjenci spotykają się z rodzicami. Chorzy prze-
dotyczącymi powyższych zagadnień, wygłaszanymi bywają wówczas na oddziale dziennym lub prze-
przez terapeutów z poradni rodzin podczas semina- chodzą do różnych form leczenia ambulatoryjnego.
ryjnych spotkań z rodzicami. Niekiedy w ramach za- Bardzo ważnym zdaniem samych pacjentów jest tre-
www.psychiatria.med.pl
44
Andrzej Cechnicki, Rehabilitacja psychiatryczna  cele i metody
ning w sytuacjach obciążających (znoszenia stresu), treningowe zajęcia dotyczące identyfikacji i adekwat-
powodujących najczęściej tak często opisywane wy- nego wyrażania doświadczanych obecnie uczuć.
cofanie z aktywnego życia społecznego. Są to sytu- Odpowiednio prowadzony trening społecznych umie-
acje rozmowy z przełożonymi, w biurze, konieczno- jętności pomaga tworzyć sieć społeczną  system
ści wypowiedzenia krytyki pod adresem drugiej oso- wzajemnego wsparcia. Na oddziale dziennym dzia-
by, obrony własnego zdania. Mają one najczęściej łanie to ma charakter bardziej  zadaniowy . Staro-
miejsce w czasie pobytu na oddziale dziennym lub sta oddziału razem z najbardziej zaprzyjaz
nionÄ…
w grupach ambulatoryjnych. Sytuacje przeżyte wcześ- osobą odwiedza na przykład za każdym razem nie-
niej psychodramatycznie są następnie przenoszone obecnego członka grupy tego samego dnia w domu,
na konkretne sytuacje życiowe w postaci zadania, przynosząc mu leki. Chorzy dostają zadania, w któ-
na przykład rozmowy w nowym miejscu pracy lub rych na przykład osoby sprawnie i w interesujący spo-
załatwienia sprawy urzędowej. Po latach treningu sób organizujące wolny czas popołudniami, po
najtrudniejszym zadaniem jest występ przed obcą opuszczeniu oddziału, spędzają popołudnia najbliż-
i oceniającą publicznością w grupie teatralnej lub szego tygodnia z osobami, które najczęściej przesy-
udzielanie wywiadów w mediach, czego podejmują piały je dotychczas w domu. W póz
niejszych okre-
się członkowie Stowarzyszeń Pacjentów. sach terapii, zwłaszcza w zakładzie terapii zajęcio-
Trening, którego celem jest poprawa funkcji poznaw- wej, w środowiskowym domu samopomocowym,
czych, prowadzi się na różne sposoby i w wielu sytu- tworzą się bardziej naturalne związki oparte na wza-
acjach terapeutycznych. Rozpoczyna siÄ™ go od najprost- jemnej sympatii. We wszystkich fazach leczenia te-
szych ćwiczeń kształtujących skupianie uwagi, przez za- rapeuci odwołują się do samopomocy wśród pacjen-
dania dotyczące rozumienia znaczenia pojęć, rozumie- tów w różnych sytuacjach życiowych.
nia szerszego kontekstu społecznego wypowiedzi, ćwi-
czenia świeżej pamięci. Na oddziale dziennym okazją Znaczenie psychoedukacji w rehabilitacji
do tego typu ćwiczeń jest omawianie treści wspólnie Pod pojęciem psychoedukacji rozumie się edukacyj-
oglądanych filmów lub różnych programów telewizyj- no-psychoterapeutyczne interwencje ukierunkowane
nych, codzienna dyskusja podczas zebrania społeczno- na informowanie pacjenta i członków jego rodziny na
ści dotycząca informacji z bieżącej prasy prezentowa- temat choroby i jej leczenia. Mają one na celu pomóc
nych przez  kaowca czy też odtwarzanie wydarzeń zrozumieć chorobę i dzięki tej wiedzy bardziej samo-
poprzedniego dnia lub treści wczorajszej grupy dla nie- dzielnie i odpowiedzialnie radzić sobie z nią. Istotnym
obecnego terapeuty (trzeba zaznaczyć, że na oddziale celem jest też wsparcie, jakie rodziny i pacjenci uzy-
dziennym taka okazja zdarza się codziennie, gdyż je- skują od terapeutów i od siebie nawzajem.
den z terapeutów jest zawsze nieobecny ze względu Początki psychoedukacji sięgają terapii behawioral-
na popołudniowe zajęcia w poradni rodziny, ambula- nej, przy czym aktualne koncepcje zawierają rów-
torium, klubie lub hostelu). W opiece ambulatoryjnej, nież elementy rozmowy psychoterapeutycznej.
kiedy deficyty poznawcze chorych są mniej wyrażone, W ramach psychoterapii psychoedukacja zajmuje tę
zachęca się ich do uczestnictwa na przykład w kursach część, w której na pierwszym planie znajdują się ak-
językowych, prowadzonych w ramach zajęć klubowych tywne przekazywanie informacji, wymiana informa-
również przez byłych pacjentów. cji między osobami oraz dyskusja o ogólnych aspek-
Kolejnym celem jest rozszerzenie ekspresji własnej tach choroby. Podejście psychoedukacyjne jest
chorych. Cel ten jest bliski udanej komunikacji, gdyż w psychiatrii opracowane i stosowane zwłaszcza
komunikacja niewerbalna i współbrzmienie między w leczeniu schizofrenii i zaburzeń schizoafektywnych
treścią przekazu a czynnikiem pozawerbalnym często oraz depresji.
ma decydujące znaczenie w przekazie informacji. Próby
wyrażania uczuć głosem, identyfikowania uczuć Cele psychoedukacji dla pacjentów,
w ciele, a następnie przekazywania partnerowi infor- ich rodzin i profesjonalistów
macji o nich są wielokrotnie i na różne sposoby po- Głównym, nadrzędnym celem psychoedukacji pacjen-
dejmowane w kilkuletnim programie terapii. Basen, tów jest poprawa przebiegu choroby poprzez prze-
zajęcia choreoterapeutyczne, parateatralne zaczynają kaz wiedzy i sposobów radzenia sobie z zaburzenia-
się już na oddziale dziennym. Zajęcia z oddziału dzien- mi, a także budowanie kultury dialogu i kształtowa-
nego są kontynuowane na obozach terapeutycznych, nie empatycznej wrażliwości na uczucia uczestników
a zajęcia sportowe na obozach sportowych, na przy- terapii. Dąży się do osiągnięcia go poprzez cele cząst-
kład na obozie narciarskim. Grupa teatralna odbywa kowe, do których należą:
www.psychiatria.med.pl
45
Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1
 poprawa wiedzy na temat obrazu schizofrenii,  ekonomizacja przekazu informacji poprzez wy-
jej przyczyn, przebiegu i możliwości leczenia; korzystanie grupy;
 stworzenie wspólnej, funkcjonalnej koncepcji cho-  systematyczne odnoszenie się do protekcyjnego
roby (na bazie modelu podatność na zranienie stres); (ochronnego) potencjału rodziny;
 odciążenie emocjonalne pacjenta, budzenie mo-  poznanie z perspektywy trialogu;
tywacji u chorego i wspieranie jego długotrwałej  rozszerzenie perspektywy dotyczącej różnych
gotowości do leczenia; możliwości przeżywania i przezwyciężania psy-
 poprawa zdolności do przezwyciężania kryzysów; chozy.
 zyskanie przez pacjentów większej pewności sie-
bie (umacnianie); Struktura i uczestnicy programów
 wzrost samoskuteczności. psychoedukacyjnych
W pracy z rodzinami i osobami towarzyszącymi z oto- Programy psychoedukacyjne mogą być realizowane
czenia również na pierwszym planie jest wspieranie kom- w bardzo różnych strukturach organizacyjnych
petencji w postępowaniu z pacjentem w celu polepsze- i łączyć uczestników znajdujących się w różnych fa-
nia przebiegu choroby. Wzrosnąć ma także umiejętność zach choroby i leczenia.
zwalczania problemów wynikających z choroby w życiu
osobistym i społecznym pacjenta oraz jego rodziny jako Struktura organizacyjna
całości. Za cele cząstkowe dla rodziny/osoby wspierają- Większość ośrodków powinna prowadzić psychoedu-
cej z najbliższego otoczenia chorego przyjmuje się: kację dla pacjentów i rodzin chorych na schizofrenię
 poprawÄ™ stanu informacji na temat obrazu schizo- w ramach obowiÄ…zujÄ…cego standardu zapewniajÄ…-
frenii, jej przyczyn, przebiegu i możliwości leczenia; cego wymaganą, podstawową jakość usług. Program
 stworzenie wspólnej, funkcjonalnej koncepcji cho- taki charakteryzuje się następującymi cechami struk-
roby (na bazie modelu podatność na zranienie stres); turalno-organizacyjnymi:
 odciążenie emocjonalne rodziny;  cyrkularność (kolejne grupy są prowadzone re-
 wspieranie długotrwałej gotowości do współpra- gularnie);
cy u wszystkich osób uczestniczących w leczeniu;  element leczenia (rehabilitacji) psychiatryczno-
 wspieranie rodziny w gotowości do leczenia pa- psychologicznego;
cjenta przez lata choroby;  realizacja w strukturach stacjonarnych, dziennych
 poprawę zdolności do przezwyciężania kryzysów lub ambulatoryjnych;
i do wzajemnego wspierania się w przypadku ich  specyficzność dla danych zaburzeń;
wystąpienia; " realizacja w grupach zamkniętych, półotwar-
 lepsze radzenie sobie członków rodziny pacjenta tych lub otwartych. Grupy półotwarte lub
z chorobÄ…. otwarte sÄ… bardziej dostosowane do rzeczy-
Zatem pierwszy cel jest wspólny i ma charakter bar- wistości terapeutycznej;
dziej edukacyjny, kolejny wymaga negocjacji i uzgod- " interwencja jest dwuogniskowa (oddzielnie
nień, a pozostałe odwołują się do przeżyć i uczuć pacjenci i rodziny) lub pracuje się w grupach
uczestników terapii. łączonych, wielorodzinnych;
Psychoedukacja, o czym często się zapomina, ma też  prowadzenie i współprowadzenie następuje przy
pomóc profesjonalistom w monitorowaniu skuteczno- zdefiniowanych założeniach;
ści ich działań. Profesjonaliści dążą do poprawy wyni-  dobrowolny udział;
ków leczenia zarówno w wymiarze krótkoczasowym,  liczba osób w grupie: do 10 pacjentów/15 człon-
jak i przede wszystkim w odległym, długoczasowym ków rodzin;
przebiegu choroby. W odniesieniu do tej grupy uczest-  czas trwania indywidualnego spotkania: około
ników terapii można sformułować następujące cele 45 90 minut dla chorego, około 90 minut dla
cząstkowe: członków rodzin lub grup łączonych;
 lepsze postrzeganie subiektywnych potrzeb cho-  czas trwania całego programu: 8 16 spotkań dla
rych i ich rodzin; chorego lub członka rodzin (w praktyce od 3
 wrażliwość na niezależne od terapii zasoby pa- miesięcy do roku);
cjenta i jego rodziny, które mogą służyć zdro-  częstotliwość spotkań: 1 3 razy tygodniowo dla
wieniu; chorych (np. na oddziale dziennym), co 2 tygo-
 stworzenie bardziej partnerskiej relacji w lecze- dnie dla członków rodzin;
niu poprzez uzgadnianie i negocjacje;  regularna superwizja.
www.psychiatria.med.pl
46
Andrzej Cechnicki, Rehabilitacja psychiatryczna  cele i metody
Uczestnicy grup pacjentów tkań. W przypadku otwartych grup wskazane jest,
Uczestnikami grupy psychoedukacyjnej są chorzy aby powitać nowych członków i w kilku słowach
z diagnozą z kręgu schizofrenii, włącznie z psy- przedstawić im sens i cel grupy. W dalszej części
chozami schizoafektywnymi, od pierwszych epi- omawia siÄ™ temat aktualnego spotkania. Najpierw
zodów do wielokrotnych nawrotów. Uczestnicy uczestników prosi się, aby opowiedzieli o swoich do-
muszą  być zdolni do pracy w grupie , to znaczy świadczeniach związanych z chorobą, leczeniem oraz
muszą być w stanie uczestniczyć w niej przez co przedstawili własne poglądy, opinie i subiektywne
najmniej 30 45 minut i koncentrować się na tre- koncepcje dotyczące tematu. Terapeuta i koterapeu-
ści grupy. Zazwyczaj problemem może być zakres ta strukturują i podsumowują wypowiedzi uczestni-
formalnych zaburzeń myślenia i niepokoju psy- ków. Istnieje również możliwość przedstawienia okreś-
chomotorycznego. Należy w tym wypadku lonego tematu dydaktycznie, potem zaś uczestników
uwzględnić obciążenie osoby zarówno chorują- pyta się o ich poglądy i opinie. Kolejność tych ele-
cej, jak i całej grupy. mentów jest dowolna i zależy od aktualnej sytuacji
Przeciwwskazania sÄ… bardzo ograniczone. Brak zro-  tu i teraz w grupie.
zumienia choroby, urojenia lub inne utrwalone psy- Bazując na modelu podatności na zranienie stres, na
chotyczne symptomy, takie jak halucynacje, nie są zajęciach psychoedukacyjnych opisuje się genetyczne,
przeciwwskazaniami, podobnie jak objawy rezydu- biologiczne i psychospołeczne czynniki kształtujące
alne i negatywne. Brak kompetencji językowych lub schizofreniczną podatność na zranienie [2, 3], oma-
utrata sprawności poznawczych powinny ograniczać wia czynniki ryzyka, ale także czynniki ochronne, wy-
udział jedynie wówczas, jeśli istnieje obawa, że udział pracowując w ten sposób funkcjonalną koncepcję
w grupie może doprowadzić do problematycznych choroby [patrz model Vulnerability Stres (V S)1]. Poza
nieporozumień. Zazwyczaj tolerancja grupy na takie dostarczeniem ogólnej wiedzy o chorobie omawia się
zaburzone zachowania jest bardzo duża. też tematy szczegółowe, przedstawione poniżej.
Uczestnicy grup rodzin Ogólna wiedza o chorobie
Grupa obejmuje członków rodzin (np. rodziców, Ogólna wiedza o chorobie obejmuje symptomy
dzieci, partnerów, rodzeństwo), czasami inne oso- i obraz psychozy, następnie przyczyny i koncepcję
by wspierające z otoczenia (np. przyjaciół, opie- zaburzeń, epidemiologię i przebieg oraz leczenie ostrych
kunów, pomocników). Warto, aby małżonkowie stanów psychotycznych, jak również kolejne etapy
uczestniczyli w grupach z innymi małżonkami. Pa- związane z różnymi fazami chorowania; opracowu-
cjentów należy poinformować o zaproszeniu je się  indywidualny plan leczenia i rehabilitacji .
członków ich rodzin do grupy, pożądana jest zgo- Na pierwszych sesjach omawia się diagnozę, fazę
da chorego na udział w grupie. Przy włączeniu prodromalną, wczesne znaki ostrzegawcze, objawy
rodzin należy oczywiście uwzględnić przepisy pozytywne i negatywne, popsychotyczną depresję.
prawne dotyczące lekarskiego zobowiązania do Następnie przyczyny i koncepcję choroby analizuje
zachowania tajemnicy lekarskiej. się w odniesieniu do modelu podatności na zranie-
nie stres, uwzględniając hipotezę dopaminową, rolę
Tematyka spotkań psychoedukacyjnych klimatu rodzinnego jako czynnika ryzyka, znaczenie
w przypadku schizofrenii alkoholu i narkotyków. Do wiedzy ogólnej należą też
Każde spotkanie prowadzą terapeuta i współterapeu- epidemiologia i przebieg: dane socjodemograficzne,
ta (koterapeuta) i przebiega ono według wcześniej częstotliwość zachorowania, formy przebiegu, a także
ustalonego schematu. Rozpoczyna się rundą otwie- wpływ pacjenta i rodziny na kształtowanie progno-
rającą. Terapeuta wita uczestników i prosi ich o ewen- zy. Najwięcej uwagi poświęca się terapii, w tym le-
tualne otwarte pytania dotyczące poprzednich spo- czeniu ostrych stanów i innych faz choroby. Główne
1
Wszystkie współczesne programy rehabilitacyjne opierają się na modelu  podatności na zranienie i stres (V S), zgodnie z którym badacze
uważają schizofrenię za kompleksowo uwarunkowane zaburzenie rozwojowe, a samą podatność na schizofrenię  za cechę kształtowaną
przez czynniki wrodzone, nabyte i psychospołeczne. Podatność na schizofrenię jest jedynie możliwością, a wystąpienie ostrego epizodu
należy wiązać z obecnością stresu. Przeżycia psychotyczne są w tym modelu zrozumiałe i sensowne w powiązaniu z biografią, przebieg
choroby jest otwarty, różnorodny i indywidualny, zejście przeważnie korzystne, a indywidualna prognoza  niemożliwa do przewidzenia.
Samopomoc i aktywne sposoby radzenia sobie z chorobą przez pacjenta są bardzo częste, a profilaktyka nawrotu  korzystna dla
długotrwałego przebiegu choroby. Zgodnie z tą koncepcją terapeutyczną podejście psychoterapeutyczne, społeczne i farmakoterapia są
zintegrowane w jednym modelu, a pacjenta uważa się za osobę aktywną i współodpowiedzialną za swoje leczenie.
www.psychiatria.med.pl
47
Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1
zagadnienia to: farmakoterapia, działania niepożą- podatność na stres, szczególnie w ostrych fazach
dane, radzenie sobie z nimi, profilaktyka nawrotów, psychozy, należy unikać w sposób oczywisty zbyt
formy psycho- i socjoterapii, rehabilitacja zawodo- obciążających aktualizacji uczuć. Tego rodzaju tematy
wa i znaczenie integracji zawodowej, ośrodki reha- powinny być wówczas przenoszone do odpowied-
bilitacyjne, a także aspekty prawne. nio zmodyfikowanej terapii indywidualnej.
Zatem przedstawia się praktyczną wiedzę dotyczącą: W grupach członków rodzin, zwłaszcza w pierwszym
czynników wywołujących (patrz model V S), indywi- okresie choroby, na pierwszy plan wysuwają się ta-
dualnych wczesnych znaków ostrzegawczych (tzw. kie zagadnienia, jak: dylemat  chory czy zły (mad
prodromów nawrotu), indywidualnych strategii prze-  bad), ograniczenia i prawo do kształtowania wła-
zwyciężania i przeciwdziałania nawrotom, planu dzia- snego życia, potrzeba uwolnienia z uczucia winy
łania w nagłych wypadkach i kryzysach, wzmocnie- i wstydu, ochronna funkcja klimatu rodzinnego,
nia udziału pacjenta w ich przezwyciężaniu (tzw. stra-  agresywne uczucia wobec pacjenta, wymiana do-
tegii radzenia sobie), wypracowania realistycznych świadczeń pomiędzy członkami rodziny czy też rela-
celów terapii i rehabilitacji, unikania hiper- lub hipo- tywizacja niepowtarzalności losów rodziny. W gru-
stymulacji, wzmacniania samoakceptacji, optymali- pach rodzin istotne emocjonalnie tematy powinno
zacji farmakologicznych możliwości leczenia. się podejmować w sposób celowy. W ten sposób
członkom rodzin umożliwia się doświadczenie ulgi
Emocjonalne tematy w psychoedukacji w gronie innych towarzyszy niedoli, wśród innych
Istotne tematy psychoedukacji zostały dokładnie przed- rodzin mających podobne problemy, i uświadomie-
stawione w wielu opracowaniach i zebrane w porad- nie sobie, że uczucie przeciążenia i rezygnacji nie jest
niku  Możesz pomóc [1] w postaci najczęstszych py- oznaką własnej niedoskonałości, lecz, często nieunik-
tań, jakie rodziny zadają terapeutom. Celem tych pu- nioną, konsekwencją trudnego schorzenia członka
blikacji jest przedstawienie obecnego stanu wiedzy ich rodziny. Należy pamiętać, aby uczestnicy nie byli
o schizofrenii w taki sposób, aby wszystkie osoby  poddani zbyt dużemu przeciążeniu czy destabilizacji
pacjenci, rodziny i profesjonaliści  mogli mówić  tym poprzez skupienie się na tych właśnie problemach.
samym językiem . Dla psychospołecznego programu
w tym badaniu wspólny język został uzgodniony pod- Terapeuta
czas konferencji  Schizofrenia  różne konteksty, róż- Kluczową rolę w terapii i rehabilitacji schizofrenii
ne terapie [4]. Poszukiwanie wspólnego języka ma odgrywa terapeuta. W grupach psychoedukacyjnych,
chronić przed nieporozumieniami, pomóc budować podobnie jak na oddziale dziennym czy w każdej in-
więz
z pacjentem i jego rodziną. nej formie psychospołecznego leczenia obejmującej
Dostarczana wiedza wiąże się z wieloma emocjonal- małą grupę, terapeuci spełniają modelowe funkcje,
nymi tematami, które powinny być przepracowane szczególnie w wyrażaniu pozytywnych uczuć, na przy-
w złożony sposób w miarę ich pojawiania się. Istot- kład serdeczności [5], ale też takich postaw, jak tole-
ne tematy tego rodzaju w grupach pacjentów i gru- rancja i otwartość. Oczekiwania od terapeuty widzia-
pach rodzin to najczęściej: indywidualna perspekty- ne oczami pacjentów opisał Wciórka [6]. Na pierw-
wa w doświadczaniu symptomów psychotycznych, szym planie są nie cechy kompetencji profesjonalnych
uczucie wstydu, strach przed stygmatyzacją, rozcza- (również istotne), ale postawa  pacjenci oczekują,
rowanie, uczucie winy, rezygnacja, poczucie braku że terapeuta musi na przykład okazywać szacunek, być
sensu i pytanie o sens, samobójstwo, uczucie zazdro- pomocny, budzić zaufanie, budować trwały związek.
ści, skłócenie z losem, utrata wiary czy też pozytyw-
ne wartościowanie doświadczeń psychotycznych two- Podsumowanie
rzące pole napięcia pomiędzy  idealizowaniem i  pa- Psychoedukacja, podobnie jak trening społecznych
tologizowaniem psychozy. Ta tematyka pojawia siÄ™ kompetencji, jest koniecznym, ale niewystarczajÄ…cym
w różnym natężeniu zarówno w grupach pacjentów, elementem rehabilitacji. Podobnie jak oddział sta-
jak i w grupach rodzin czy grupach łączonych. cjonarny powinien pomóc zbudować motywację
W grupach pacjentów obszary te nie powinny być pacjenta do terapii na oddziale dziennym, tak psy-
eliminowane, wręcz przeciwnie. Poprzez ostrożne choedukacja umożliwia zbudowanie motywacji za-
poruszanie tego rodzaju tematów powinno się sy- równo pacjentom, jak i członkom ich rodzin do od-
gnalizować pacjentom, że terapeuta zauważa ob- powiednio dostosowanej długoterminowej psycho-
ciążenia emocjonalne wynikające z choroby i solida- terapii, której nie można udzielać w ramach grup
ryzuje się z nimi. Uwzględniając jednak specyficzną psychoedukacyjnych. Psychoedukacja nie może za-
www.psychiatria.med.pl
48
Andrzej Cechnicki, Rehabilitacja psychiatryczna  cele i metody
stąpić odpowiednio prowadzonej psychoterapii in- techniki komputerowej. Plan edukacyjny utworzono
dywidualnej, najczęściej o charakterze podtrzymują- we współpracy z wolnorynkowym przedsiębiorstwem
cym. Ta zaś często umożliwia zastosowanie indywi- usługowym. Druga pracownia, o profilu introliga-
dualnie dostosowanego programu rehabilitacyjnego. torsko-biurowym, stworzyła swój program rehabili-
tacyjny w wyniku zapotrzebowania rynku na wytwa-
Kreatywne formy rehabilitacji rzane produkty. Praca w małej grupie w jednej z pra-
JednÄ… z takich form, od 20 lat rozbudowywanÄ… cowni jest, poza indywidualnÄ… opiekÄ… terapeutycznÄ…
w programie rehabilitacji jest  leczÄ…cy teatr . Dra- nad uczestnikami, podstawowym elementem orga-
materapia  bo tak się ją określa  wykorzystuje nizującym funkcjonowanie instytucji.
teatr jako narzędzie, dzięki któremu można się zbli- Pacjenci zgodnie z dostosowanym do indywidualnych
żyć do problemów emocjonalnych pacjenta. Zajęcia potrzeb planem rehabilitacji uczestniczą również
z teatru obejmują propozycje ćwiczeń, etiud teatral- w zajęciach dodatkowych: kursie obsługi kompute-
nych opartych na gotowych pomysłach z elementa- ra, kursach językowych, w grupie malarstwa i rysun-
mi improwizacji. Jest to także praca wykorzystująca ku, pracy Galerii  Miodowa oraz w zajęciach grupy
sztuki teatralne. W treści ich scenariuszy pojawiają teatralnej. Najważniejszym celem rehabilitacyjnym jest
się ludzkie kłopoty, konflikty, problemy i radości. dbanie o indywidualny rozwój każdego uczestnika
Pacjent, pracując nad przedstawieniem, wnika w te- warsztatów terapii zajęciowej w zakresie:
matykę dramatu i ma możliwość odnieść ją do wła-  podstawowych umiejętności życiowych, czyli hi-
snej osoby. Zazwyczaj nie jest ona zasadniczo różna gieny osobistej, prac kulinarnych i porządkowych,
od jego własnych wewnętrznych dylematów. Grupa planowania czasu wolnego, odpoczynku, korzy-
teatralna pracuje jako jedna z grup ambulatoryjnych. stania z dóbr kulturalnych;
Pacjenci uczestniczą w zajęciach po wyjściu z kryzy-  podstawowych umiejętności społecznych, to zna-
su psychotycznego. czy podejmowania decyzji, odpowiedzialności, wy-
rażania bez lęku własnego zdania, życia w grupie
Rehabilitacja zajęciowa i zawodowa (współpracy, współodpowiedzialności, korzystania
W szerokim programie rehabilitacji zawodowej szcze- z pomocy czy też udzielania pomocy innym);
gólne znaczenie mają warsztaty terapii zajęciowej oraz  umiejętności współżycia w rodzinie;
zakłady aktywności zawodowej i firmy społeczne.  podstawowych umiejętności zawodowych;
 zdolności rozumienia choroby i nabywania sku-
Rehabilitacja w warsztacie terapii zajęciowej tecznych sposobów radzenia sobie z nią4 .
Wartością programu rehabilitacyjnego warsztatu, Zadania warsztatów związane z usytuowaniem in-
w którym uczestniczy 75 pacjentów z rozpoznaniem stytucji na  osi pracy i koniecznością jej otwarcia
schizofrenii, jest jego zintegrowanie z szerszym sys- się na życie w społeczności lokalnej obejmują:
temem opieki, który poza zajęciami i pracą obejmu-  zapewnienie uczestnikom odpowiedniej formy
je również leczenie i psychoterapię. W warsztacie treningu pracą;
funkcjonuje pięć podstawowych pracowni terapii  animację grup pacjentów poszukujących pracy;
zajęciowej oraz jedna  aktywna pracownia szkole-  utrzymywanie kontaktów z uczestnikami, którzy
niowo-rehabilitacyjna o profilu handlowym2  Sklep , podjęli zatrudnienie i wymagają dalszego wspar-
która zajmuje się dodatkowo przygotowaniem cia zespołu terapeutycznego;
uczestników do podjęcia praktyk zawodowych3 poza  udzielanie porad z zakresu prawa socjalnego;
ośrodkiem. Kolejne dwie pracownie, księgowa i pro-  utrzymywanie stałych kontaktów z placówkami
dukcyjna, majÄ… charakter szkoleniowo-rehabilitacyj- lecznictwa psychiatrycznego, centrami rehabili-
ny. Pierwsza z nich przygotowuje uczestników do tacji, miejscami pracy chronionej i służbami za-
pracy w księgowości małej firmy przy wykorzystaniu trudnienia. Ostatecznym celem tego zadania po-
2
W pracowni tej przygotowuje się do sprzedaży produkty wykonane przez uczestników Warsztatu w ramach realizowanego programu
terapii, organizowane są również sezonowe kiermasze. Uczestnicy nabywają podstawowe umiejętności niezbędne przy obsłudze sklepu:
kontakt z klientem, prace ekspozycyjne, sprzedaż i rozliczenia.
3
Praktyki odbywają się w  ZAZie i Firmie Społecznej  Hotel U Pana Cogito oraz w jednym z renomowanych krakowskich hoteli (stanowiska
pokojowych).
4
Zadanie to jest podejmowane w szczególny sposób przez grupę edukacyjną, której uczestnicy w trakcie zajęć dydaktycznych prowadzo-
nych przez pracowników Kliniki Psychiatrii Dorosłych przekazują studentom swoje wieloletnie doświadczenia związane z chorobą,
leczeniem i rehabilitacją w Warsztacie. Pacjenci występują w różnych grupach zawodowych i instytucjach w roli  ekspertów i  nauczycie-
li , którzy doświadczyli schizofrenii i mają lub doskonalą skuteczne sposoby radzenia sobie z nią [7].
www.psychiatria.med.pl
49
Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1
winno być współtworzenie regionalnego progra- Podstawą tworzenia firm społecznych jest przeświad-
mu na rzecz pracy, które byłoby zdolne zagwa- czenie, że nawet najbardziej zindywidualizowana re-
rantować chorym psychicznie prawo do pracy. habilitacja i zdobywanie kwalifikacji zawodowych nie
dają osobie niepełnosprawnej żadnej wymiernej ko-
Praca: firmy społeczne i  miejsca pracy rzyści, jeżeli nie ma ona zapewnionego miejsca pracy.
chronionej
Stale powiększająca się rozbieżność pomiędzy warsz- Turnusy rehabilitacyjne i obozy terapeutyczne
tatami terapii zajęciowej a zakładami pracy chronio- Po opuszczeniu szpitala psychiatrycznego pacjenci
nej jest jednym z największych zagrożeń dla utrzy- mogą wziąć udział w obozach terapeutycznych lub
mania pozytywnych wyników rehabilitacji. Wspomnia- turnusach rehabilitacyjnych. Pierwsze cechują się pro-
ne  aktywne pracownie warsztatów terapii zajęcio- filem terapeutycznym, z ustalonym programem, gdzie
wej, oceniające zdolność pacjentów do zatrudnienia zajęcia treningowe i rekreacyjne służą procesowi psy-
poza ośrodkiem, mogą spełniać rolę  pośredniego ogni- choterapii i są świadomie do niego włączane. Dru-
wa tylko w przypadku zwiÄ…zku z firmami gotowymi gie to turnusy rehabilitacyjno-wypoczynkowe, gdzie
zaoferować uczestnikom rehabilitacji stabilną pracę. głównym celem jest rekreacja i odpoczynek (np. na-
W ramach systemu rehabilitacji poszukuje się możli- uka jazdy na nartach). Należy podkreślić atmosferę,
wości tworzenia własnych firm społecznych. Dzia- intensywność oddziaływań terapeutycznych oraz wi-
łalność ta jest powiązana z praktyką inicjowania or- doczne, choć trudne do oceny efekty takiej metody
ganizacji pozarządowych stawiających sobie za cel terapii, jaką jest obóz. Składają się na nie: poprawa
reintegrację społeczną i zawodową osób po przeby- kontaktów z innymi osobami, większa swoboda eks-
tych kryzysach psychicznych. Pierwszą tego typu or- presji, polepszenie umiejętności życiowych, wzrost
ganizacją była Krakowska Fundacja  Hamlet , która aktywności i motywacji własnej do uczestnictwa
współpracuje z Kliniką Psychiatrii Dorosłych w pro- w dalszym programie leczenia. Pacjenci uważają obo-
jekcie miejsc pracy w Kawiarni  Miodowa 9 , co po- zy terapeutyczne (oprócz kontaktu indywidualnego
zwalało zatrudniać pojedynczych pacjentów z od- i skutecznej, nieobciążającej farmakoterapii) za naj-
działu dziennego i warsztatu terapii zajęciowej oraz bardziej wartościową pomoc w radzeniu sobie z cho-
organizować dla nich praktyki i szkolenia zawodowe. robą.
Potem powstały następne organizacje  Stowarzy- Obóz terapeutyczny jest jedną z form terapii propo-
szenie Rodzin  Zdrowie Psychiczne i Stowarzyszenie nowanych w programie ambulatoryjnym. W tym cza-
Na Rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki Środowiskowej. sie pacjent należy już do sieci różnych grup ambula-
Projekt miejsc pracy w hotelu i restauracji  U Pana toryjnych, może mieszkać w hostelu terapeutycznym
Cogito został zrealizowany we współpracy ze szkocką i uczestniczyć w zajęciach rehabilitacyjnych. Obóz
firmą społeczną  Hotel Edynburg i władzami Krako- rozpoczyna, znając wiele osób i model leczenia,
wa5 , umożliwiając zatrudnienie 24 osób. a po jego zakończeniu kontynuuje dotychczasową te-
Towarzysząc pacjentowi podczas jego wieloletniej rapię. Sytuacja taka stwarza chorym duże poczucie
rehabilitacji, można stwierdzić, że wartościowe bezpieczeństwa. Obóz nie jest jednorazowym inten-
i potrzebne są rozwiązania zmierzające do two- sywnym, krótkim doświadczeniem społecznym, ale
rzenia równoległych wobec istniejącego rynku, spe- elementem zróżnicowanego, długoletniego progra-
cjalnych systemów stabilnego zatrudnienia  roz- mu opieki.
wiązań pracy, które są osiągalne dla pacjentów W ciągu 30 lat doświadczeń przeszliśmy od psycho-
i równocześnie zdolne do sprostania konkurencji terapii, jako centralnego vehiculum terapeutyczne-
z wolnym rynkiem. Właściwym przykładem są mię- go podczas trwania obozu, do grup zorientowanych
dzy innymi niemieckie firmy społeczne zjednoczo- na twórcze zadanie, wokół którego grupa pracuje,
ne w organizacji Fachberatung fur Arbeits- und integruje i tworzy ramy psychoterapii oraz umożli-
Firmenprojekte (FAF), tworzące trwałe miejsca pra- wia trening społecznej kompetencji pacjenta. Zmia-
cy dla osób pełno- i niepełnosprawnych, mające nę tę można określić jako próbę integracji podejścia
orientację rynkową, kreujące atmosferę środowi- psychodynamicznego z podejściem psychospołecz-
ska terapeutycznego, których ideałem jest integra- nym. Jej celem jest poprawa psychologicznego i spo-
cja, a nie maksymalizacja dochodów. łecznego funkcjonowania chorego. Poprzez interwen-
5
Projekt w kolejnym etapie pozwolił na utworzenie na bazie zakładu aktywizacji zawodowej firm społecznych (hotelowej i cateringowej),
połączonych z pracownią szkoleniowo-rehabilitacyjną WTZ.
www.psychiatria.med.pl
50
Andrzej Cechnicki, Rehabilitacja psychiatryczna  cele i metody
cje terapeutyczne  obozowego tu i teraz oddziałuje peutyczny, stanowi jeden z elementów komplekso-
się zarówno na świat przeżyć wewnętrznych pacjen- wego programu leczenia.
ta, jak i na jego zachowanie, na zwiÄ…zki w grupie
oraz nowe umiejętności, tak aby mógł on odbudo- System wsparcia społecznego
wać zdrowe zasoby  ja i odnalez
ć utraconą zazwy- Aby uzyskać pełen obraz możliwości pacjenta, nale-
czaj energię i chęć do życia. Praca wokół zadania, ży oceniać, na jaki realny system wsparcia chory może
trening społeczny w naturalnych warunkach, a więc liczyć (zakres, intensywność, różnorodność i wielo-
różnego rodzaju techniki behawioralne i kreatywna kierunkowość). System ten zwykle w czasie choroby
atmosfera, służą temu celowi. zostaje znacznie zubożony i należy go powoli odbu-
Specyfiką obozu terapeutycznego jest prawdopodob- dować w czasie rehabilitacji. System wsparcia spo-
nie przeniesienie terapii w kontekst pozainstytucjo- łecznego jest bardzo ważny dla każdego człowieka,
nalny i stworzenie specyficznego środowiska terapeu- szczególnie dla chorego. W razie nieoczekiwanego
tycznego, w którym przydzielone role są najbardziej kryzysu, niezależnie od jego przyczyny, system wspar-
zbliżone do realnych ról z życia społecznego. Obóz cia społecznego pełni rolę ochronną i wspomaga-
wychodzi niejako poza powszechny stereotyp lecze- jÄ…cÄ…. W celu rozbudowy tego systemu w ostatnim
nia i imituje w pewnym stopniu obozy harcerskie czy okresie zorganizowano w Polsce około 600 dzien-
sportowe, a poprzez kreatywne zadanie ułatwia bliż- nych domów samopomocowych. Ośrodki te zapew-
sze współdziałanie i większą wzajemność między niają wsparcie, grupy odniesienia, strukturę dnia
zespołem terapeutycznym a pacjentami w porówna- i podstawowy trening umiejętności życiowych oso-
niu z innymi formami leczenia. bom, które przez wiele lat życia z chorobą ze wzglę-
Spośród czynników kształtujących specyfikę środo- du na jej ciężki przebieg nie mogą podołać bardziej
wiska terapeutycznego szczególne znaczenie mają: wymagającym i ustrukturowanym programom pro-
struktura obozu, aktywność, dostępność terapeutów wadzonym na przykład w warsztatach terapii zaję-
i pacjentów, atmosfera oraz przyroda. Czynniki te mają ciowej. W grupie osób najciężej chorych, aby utrzy-
za zadanie z jednej strony budowanie poczucia bez- mać ich w środowisku, wprowadzono programy
pieczeństwa w grupie, z drugiej zaś mobilizowanie wsparcia na terenie ich własnego domu, tak zwane
do wysiłku i motywowanie do aktywności własnej.  usługi pielęgnacyjne i specjalistyczne . Ten program
Na obozie wzrasta znaczenie grupy, głównie poprzez wsparcia wobec osób w podeszłym wieku pełni głów-
włączenie we wspólne zadanie, które trzeba wyko- nie rolę pielęgnacyjną, natomiast w odniesieniu do
nać w określonym terminie. Sytuacja taka powodu- grupy młodych osób przewlekle chorych cechuje go
je, że pacjent może się czuć mniej zależny od syste- wiele elementów czerpiących z treningu umiejętno-
mu leczącego, a bardziej oprzeć się na kolegach ści społecznej.
z grupy, z którymi nie tylko pracuje nad wspólnym Najsłabiej rozwiniętym programem niezbędnym dla
zadaniem, ale również bawi się i odpoczywa. życia w środowisku jest program mieszkań chronio-
Specyfiką obozu terapeutycznego jest również zwięk- nych. W całym kraju jest ich zarejestrowanych po-
szona w stosunku do innych form terapii intensyw- nad 100, ale znajdują się najczęściej na terenie szpi-
ność działań, gdyż poprzez pogłębienie indywidual- tali psychiatrycznych. Program ten powinien być roz-
nych relacji, zwiększenie ilości interakcji w grupie wijany w ramach każdego kompleksowego progra-
i aktywności ruchowej (taniec, sport, pływanie) ma mu rehabilitacji.
miejsce zaangażowanie całej osoby zarówno w sfe-
rze fizycznej, emocjonalnej, jak i intelektualnej. Naj- Stowarzyszenia rodzin i pacjentów
ważniejszym zadaniem dla zespołu terapeutycznego Prawdziwym przełomem w latach 90. XX wieku wraz
staje się utrzymanie tej intensywności na optymal- z tworzeniem się obywatelskiego społeczeństwa
nym poziomie, przy uwzględnieniu, że jest on za- i przejmowaniem przez organizacje pozarządowe
wsze określony indywidualnie. Jeżeli uda się wypeł- wielu inicjatyw w obszarze życia społecznego stał
nić to zadanie, dochodzi do poprawy kompetencji się stopniowy udział w procesie rehabilitacji stowa-
społecznej pacjenta. rzyszeń rodzin i pacjentów  zarówno jako grup
Kolejnym zadaniem zespołu terapeutycznego jest samopomocowych, jak i organizacji świadomie
kontynuacja i rozwijanie osiągnięć obozowych pa- uczestniczących w organizacji programów rehabili-
cjenta, aby utrwalić efekt leczniczy osiągnięty pod- tacyjnych. Obszarem dużego zaangażowania obu sto-
czas obozu. Wydaje się, że jest to możliwe właśnie warzyszeń są szczególnie takie opisywane formy pra-
dzięki temu, że forma terapii, jaką jest obóz tera- cy, jak turnusy rehabilitacyjne, obozy terapeutyczne,
www.psychiatria.med.pl
51
Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1
dzienne domy samopomocowe czy warsztaty terapii  Stan chorych na schizofreniÄ™ stale siÄ™ pogarsza.
zajęciowej, a w najbliższym czasie wyrazem ich ro-  Winę za schizofrenię ponoszą rodzice.
snącego znaczenia będzie ukonstytuowanie się ich To właśnie w ramach sprzeciwu wobec tych opinii
ogólnopolskich struktur. psychiatrzy rozpoczęli w 1996 roku na Światowym
Zjez
dzie Psychiatrycznym w Madrycie program  Schi-
Program  Schizofrenia  Otwórzcie Drzwi zofrenia  Otwórzcie Drzwi . Pierwszy pilotażowy
Ogólnopolski program Zarządu Głównego Polskie- projekt zainicjowano w Alberta w Kanadzie. Po pierw-
go Towarzystwa Psychiatrycznego  Schizofrenia szych pozytywnych rezultatach programu kanadyj-
 Otwórzcie Drzwi ma na celu łagodzić piętno choro- skiego podobne akcje podjęto w Austrii, Chinach,
by, przeciwstawiać się dyskryminacji i wykluczaniu Egipcie, Niemczech, Grecji, Indiach, Włoszech i Hisz-
z życia społecznego chorych psychicznie. Ma też za panii. W każdym z krajów program jest koordyno-
zadanie dostarczać wiedzy o chorobie, oswajać spo- wany przez komitet, w skład którego wchodzą psy-
łeczny lęk przed niezrozumiałym, włączać pacjentów chiatrzy, pacjenci, członkowie rodzin chorych, dzien-
i ich krewnych jako równouprawnionych partnerów nikarze, politycy, nauczyciele i działacze społeczni.
w ten proces szeroko rozumianej popularyzacji idei Kampania  Schizofrenia  Otwórzcie Drzwi jest
i edukacji wybranych grup społecznych. Celem tego realizowana w Polsce od września 2000 roku. Jej
programu jest również wpływanie na system lecze- celem jest poprawa społecznego odbioru schizofre-
nia, podnoszenie standardów opieki nad chorymi na nii i zwiększenie tolerancji w naszym kraju wobec
schizofrenię i rozwój środowiskowo zorientowanej osób chorych psychicznie. Program  Schizofrenia
opieki psychiatrycznej.  Otwórzcie Drzwi jest prowadzony we współpracy
Chorzy na schizofrenię spotykają się często w życiu ze Światową Organizacją Zdrowia (WHO, World He-
codziennym z dyskryminacją i odrzuceniem. Społe- alth Organization), a w Polsce przez Zarząd Główny
czeństwo, prawodawcy, pracodawcy, media, a na- Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Program
wet niektórzy lekarze podtrzymują stereotypowe uzyskał patronat Ministerstwa Zdrowia oraz Minister-
opinie na temat chorych na schizofrenię jako osób stwa Pracy i Polityki Społecznej. Od lat wiele zespo-
niebezpiecznych, agresywnych i niezdolnych do efek- łów w Polsce prowadzi szkolenia, badania i organi-
tywnej pracy. Takie podejście, któremu mogą ulec zuje sympozja na temat schizofrenii. Program  Schi-
także członkowie rodzin chorych, a nawet sami pa- zofrenia  Otwórzcie Drzwi ma na celu integrację
cjenci, zmniejsza ich szansę na znalezienie zatrud- wszystkich środowisk i stworzenie  wspólnoty inte-
nienia, małżeństwo, posiadanie domu czy uzyskanie lektualnej , środowiska opiniotwórczego, tak aby
pomocy od sąsiadów. Brak akceptacji chorych na wspólne przesłanie miało istotny wpływ na opinię
schizofrenię wynika z wielu mylnych i krzywdzących publiczną i doprowadziło do rzeczywistego przeło-
stereotypów, jak na przykład: mu w postawach i uprzedzeniach wobec chorych
 Schizofrenia jest zawsze chorobą  nieuleczalną psychicznie. Bezpośrednim celem tej kampanii jest
i zawsze ma niekorzystny przebieg. przeciwstawienie siÄ™ stygmatyzacji i dyskryminacji
 Chorzy na schizofreniÄ™ sÄ… zwykle agresywni i nie- chorych na schizofreniÄ™ poprzez edukacjÄ™ wielu grup
bezpieczni. społecznych  uczniów, kleryków, pacjentów i ich
 Chorzy na schizofrenię mogą zarazić innych swo- rodzin, psychiatrów oraz lekarzy rodzinnych  a tak-
im szaleństwem. że bliską współpracę z mediami nad nowym, bliż-
 Osoby ze schizofrenią są leniwe i nie można na szym prawdzie obrazem osoby chorej psychicznie
nich polegać. w społeczeństwie.
 Schizofrenia jest wynikiem świadomej słabości
woli i charakteru ( Chory mógłby się z tego otrzą- Cel rehabilitacji  pokonywanie stereotypów
snąć, gdyby tylko chciał ). Poczucie własnej wartości osoby chorej gwałtownie
 Chorzy na schizofrenię zawsze mówią  od rzeczy . się zmniejsza w sytuacji psychozy, a potem przewle-
 Osoby ze schizofrenią są kompletnie niezdolne kłego przebiegu choroby. Od początku leczenia oso-
do podejmowania racjonalnych decyzji dotyczą- by z rozpoznaną schizofrenią jednym z głównych
cych własnego życia (np. miejsca zamieszkania). tematów psychoterapii, już na oddziale całodobo-
 Chorzy na schizofrenię są zawsze nieprzewidy- wym, powinna być samoocena. Obniżona samooce-
walni. na, utrwalone opinie Å‚Ä…czÄ… siÄ™ z prawdopodobnie
 Osoby ze schizofreniÄ… nie potrafiÄ… efektywnie odbieranym w mediach wizerunkiem osoby chorej
pracować. psychicznie. To  samopiętnowanie wpływa na rela-
www.psychiatria.med.pl
52
Andrzej Cechnicki, Rehabilitacja psychiatryczna  cele i metody
cjonowane w badaniu doświadczanie dyskryminacji. nia  Otwórzcie Drzwi , a najbardziej widoczne są
Samopiętnowanie czy raczej uwewnętrznione pięt- przez  Dzień Solidarności z Osobami Chorującymi Psy-
no jest przedmiotem głębszej refleksji publikacji pod chicznie . W ramach tej kampanii są realizowane pro-
.
redakcją Anczewskiej i Wciórki [8]. Autorzy podkreś- jekty edukacyjne kierowane do różnych grup społecz-
.
.
.
lają zmianę percepcji własnej osoby poprzez przyję- nych. Cele tego programu stanowią większe zrozu-
cie negatywnego społecznego stereotypu, co w za- mienie osób z problemami zdrowia psychicznego,
sadniczy sposób wpływa na funkcjonowanie osoby zmniejszenie lęku i przekształcanie negatywnych ste-
chorej psychicznie, powodując utratę nadziei, brak reotypów. Ważne jest, aby program obejmował ta-
motywacji do podejmowania aktywności, większy lęk kie działania, które nie będą tłumić reakcji piętnują-
w kontaktach z innymi, który powoduje wycofanie cych. Tłumienie ma zawsze negatywne konsekwencje
ze środowiska. emocjonalne, poznawcze i behawioralne, takie jak am-
W badaniach nad społecznym piętnem problem sa- biwalencja, niepokój czy unikanie osób z problemami.
mooceny ( samopiętnowania ) osób piętnowanych Tłumienie może prowadzić do efektów odwrotnych od
jest jednym z najważniejszych zagadnień. Niska sa- oczekiwanych, a jednym z takich negatywnych zjawisk
moocena jest nieodłącznym zjawiskiem doświadcza- jest znany efekt tak zwanego  bumerangu .
nia dyskryminacji przez osoby chore psychicznie. Ba- Istnieją różne strategie modyfikacji piętna społeczne-
dania nad poczuciem własnej wartości w różnych go, takie jak protest, edukacja i kontakt. Z badań nad
dyskryminowanych grupach ujawniły duże różnice modyfikacją piętna wynika, że najbardziej skuteczną
indywidualne. Crocker i Quinn [9] uważają, że te róż- metodą jest kontakt, który oznacza po prostu zrozu-
nice majÄ… swoje z
ródło w trzech zjawiskach: mienie chorych poprzez bezpośredni z nimi kontakt.
 piętnowani nie uwewnętrzniają, en masse, ne- Edukacja jest także bardzo potrzebna, ale nie powin-
gatywnego wizerunku samych siebie; na być stosowana samodzielnie; najlepsze efekty osią-
 poczucie wartości może być zmienne w czasie; gano poprzez połączenie edukacji z bezpośrednim
 zmiana poczucia wartości może zaistnieć poprzez kontaktem, tak jak to realizuje krakowskie stowarzy-
pojawienie się ważnych informacji i znaczenia szenie pacjentów  Otwórzcie Drzwi , realizowane jako
określonej sytuacji dla danej osoby. istotna część programu  Schizofrenia  Otwórzcie
Autorzy uważają, że samoocena nie jest stabilną Drzwi . Realizatorzy programu są głęboko przekona-
cechą osoby, lecz jest konstruowana w określonej ni, że kampania przeciw dyskryminacji osób chorych
sytuacji, w zależności od znaczenia nadawanego jej psychicznie powinna być realizowana nieintruzyjnie,
przez  ja . Nawet jeśli choroba utrzymuje się prze- włączać osoby chorujące w edukację i opowiadać
wlekle, to przyjęcie pozytywnego założenia daje im- o ludziach, którzy żyją wśród nas, razem z nami, prze-
puls do bardziej optymistycznego, pozytywnego zwyciężając chorobę i negatywne stereotypy.
myślenia i działania na rzecz pokonywania piętna
i samopiętnowania. W takim kontekście badacze oce- Istotne  czynniki działające w rehabilitacji
niali wpływ terapii grupowej na doświadczenie pięt- 1.  Aktywna pomoc w zrozumieniu i pokonywa-
na i samoocenę osób z diagnozą schizofrenii. Tera- niu problemów. Wszystkie formy terapeutyczne,
pię prowadzono zgodnie z podejściem poznawczo- które pozwalają lepiej sobie radzić z przeciążają-
behawioralnym i przyniosła ona oczekiwane efekty, cymi sytuacjami (stresem).
czyli zwiększenie samooceny, a także zmniejszenie 2. Perspektywa edukacyjna. Psychoterapia i rehabi-
objawów pozytywnych i negatywnych. Doświadcze- litacja powinny pacjentom pomóc lepiej rozumieć
nie kliniczne dotyczące stosowania od 30 lat psy- własne przeżycia i zachowanie, tym bardziej że
choterapii wobec osób chorych psychicznie w kra- często są one odległe od rzeczywistości  nie
kowskim środowisku psychologów i psychiatrów po- przez zaprzeczanie, ale przez wspólne, współod-
twierdza wyniki powyższych badań i umacnia dzia- czuwające  przetestowanie wzorów przeżywa-
łania na rzecz włączania w program rehabilitacji rów- nia i myślenia.
nież psychoterapii jako wymaganego standardu. 3.  Orientacja na zdrowienie  psychoterapia
W terapii i rehabilitacji osób chorych psychicznie nie- i rehabilitacja zarówno obiektywnie, jak i subiek-
ustannie poszukuje się umacniania, wzbudzania na- tywnie są tym bardziej wartościowe, im bardziej
dziei, możliwości uleczenia. Coraz więcej elementów aktywują (reaktywują) zasoby oraz posiadane umie-
tych dyskusji trafia do życia społecznego. W Polsce jętności. Ta orientacja zaczyna się już w czasie pro-
działania na rzecz modyfikowania piętna są realizo- cesu diagnostycznego, w okresie budowania  więzi
wane dzięki programowi społecznemu  Schizofre- terapeutycznej . Koncentrując się automatycznie na
www.psychiatria.med.pl
53
Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2009, tom 2, nr 1
deficytach, działamy nieskutecznie. Zatem zarówno 2. Jakie są cele spotkań psychoedukacyjnych?
bezpośrednia krótka interwencja, jak i długofalowe A. umacnianie pacjentów
planowanie powinny być zorientowane na zasoby. B. kontrola skuteczności działań profesjonalistów
To stwarza szansę, że pacjent przejmie tę perspekty- C. emocjonalne odciążenie rodziny
wę (spojrzy na siebie oczami terapeuty). D. wszystkie odpowiedzi są prawidłowe
4.  Aktualizacja problemów , praca  tu i teraz
 nie przepracowywanie przeszłości, analiza, in- 3. Dlaczego programy rehabilitacyjne dla osób cho-
terpretacja, ale opisywanie i rozwiÄ…zywanie pro-
rych psychicznie powinny się koncentrować na
blemów  taki model ujawnia siły i słabości, zdol-
poprawie samooceny i przeciwdziałaniu samo-
ności uczenia się na przykładzie wcześniejszych
napiętnowaniu?
problemów i wykorzystywania zmiany w nowym
A. stopień uwewnętrznienia piętna wpływa na
doświadczeniu.
motywację i funkcjonowanie pacjentów
B. samonapiętnowanie zagraża życiu
PIÅšMIENNICTWO
C. to jedyna droga prowadzÄ…ca do wyzdrowienia
1. De Barbaro B., Ostoja-Zawadzka K., Cechnicki A. Możesz po-
D. tylko dzięki pokonaniu samonapiętnowania
móc. Wydawnictwo UJ, Kraków 2005.
pacjenci mogą lepiej funkcjonować na rynku
2. Ciompi L. Zum Einfluse sozialer Faktoren auf den Langzeitver-
lauf der Schizophrenie. Schwei. Arch. Neurol. Neur Chir. Psy-
pracy
chiat. 1984; 135: 1.
3. Hafner H. Das Ratsel Schizophrenie. C.H. Beck Publisher 2005 .
4. Cechnicki A., Bomba J. (red.). Schizofrenia  różne konteksty,
4. Jakie sÄ… podstawowe stereotypy dotyczÄ…ce schi-
różne terapie. Biblioteka Psychiatrii Polskiej, Kraków 2004.
zofrenii, które mają charakter piętnujący i utrud-
5. Wienberg G. Schizofrenie zum Thema machen. Grundlagen und
Praxis. Psychiatrie Verlag, Bonn 1995.
niajÄ… rehabilitacjÄ™?
6. Wciórka J. Między przyswajaniem a oddalaniem. Postawy cho-
A. schizofrenia jest zawsze chorobÄ…  nieule-
rych wobec przeżywanych zaburzeń schizofrenicznych. Praca
habilitacyjna, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1986.
czalnÄ… i ma niekorzystny przebieg
7. Hawlena Drożdżak A. Krakowski Kazimierz, ulica Miodowa 9.
B. chorzy na schizofreniÄ™ sÄ… niezdolni do pracy
W: Światło i Cienie 1999; 2: 9 12.
8. Anczewska M., Wciórka J. (red.). Umacnianie, nadzieja czy
zawodowej
uprzedzenia. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2007.
C. chorzy na schizofreniÄ™ sÄ… zwykle agresywni
9. Crocker J., Quinn D.M. Social stigma and the self: meanings,
situations, and selfesteem. W: Heatherton T., Kleck R., Hull J.
i niebezpieczni
(red.). Stigma. Guilford, New York, 2000.
D. wszystkie odpowiedzi są prawidłowe
5. Jednym z istotnych czynników powodujących
Pytania
wycofanie społeczne osób chorych psychicznie
jest
1. Jakie sÄ… podstawowe zasady rehabilitacji?
A. stereotyp
A. partnerstwo i integracja podejść
B. uwewnętrznione piętno
B. wyłącznie odpowiednio dobrana farmakoterapia
C. brak podstawowych umiejętności społecznych
C. działanie bez uwzględnienia potrzeb pacjenta
D. wszystkie odpowiedzi są prawidłowe
D. skupienie siÄ™ na jednym aspekcie rehabilitacji
Dr Andrzej Cechnicki
Dr Andrzej Cechnicki
Dr Andrzej Cechnicki
Dr Andrzej Cechnicki
Dr Andrzej Cechnicki
Krakowski psychiatra i psychoterapeuta. Ogólnopolski koordynator Programu ZG PTP  Schizofrenia  Otwórz-
cie Drzwi . Kierownik Pracowni Psychiatrii Åšrodowiskowej Katedry Psychiatrii CMUJ. PrzewodniczÄ…cy Sekcji Psy-
chiatrii Środowiskowej PTP, Przewodniczący Polsko-Niemieckiego Towarzystwa Zdrowia Psychicznego. Pomysło-
dawca i realizator działających w Krakowie Hoteli  U Pana Cogito , w których zatrudnienie znajdują osoby po
kryzysach psychicznych. Na bazie hoteli  U Pana Cogito stworzył Centrum Edukacji dla przyszłych psychiatrów,
pracowników mediów i samorządów, przygotowujące Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego i re-
formę opieki psychiatrycznej w Polsce. Autor wielu publikacji na temat schizofrenii i psychiatrii społecznej.
www.psychiatria.med.pl
54