32. Obrazy rewolucji w "Szewcach" Witkacego.

Szewcy to dramat przedstawiajÄ…cy przemiany polityczne - kolejne etapy
przejmowania wÅ‚adzy przez nowe siÅ‚y zdolne do pokonania po­przedniej ekipy.
Obraz rewolucji i pojmowanie władzy ukazano w ujęciu deformującym
rzeczywistość, groteskowym, a przez to wyrazi­Å›cie katastroficznym. Kwestie
postaci uwikłanych w tryby przemian ustrojowych przetykane są licznymi
wstawkami natury filozoficznej, społecznej i politycznej. Efekty kolejnych
zrywów spoÅ‚ecznych pro­wadzÄ… ostatecznie do pesymistycznej i groźnej wizji
przyszłości.
Już w pierwszych zdaniach wypowiedzianych przez bohaterów utworu ukazano
charakterystykÄ™ ustroju kapitalistycznego. Zróżni­cowanie majÄ…tkowe, różny
standard życia warstw spoÅ‚ecznych, poni­Å¼enie i wykorzystywanie ciężko
pracujących przez elity to najbardziej jaskrawe rysy ustroju nierówności
spoÅ‚ecznych. Szewcy żyjÄ… na po­ziomie pozostawiajÄ…cym wiele do życzenia. Ciężko
pracujÄ…, ale za­robki nie zapewniajÄ… im odpowiednich warunków życia. W
porówna­niu z prokuratorem Scurvym - reprezentantem burżuazji - i wyniosÅ‚Ä…
arystokratką, "kobietą wyzwoloną". Księżną Iriną Wsiewołodowną, żyją w nędzy.
Poczucie niższości, uzależnienie od burżuazji i zazdrość stają się źródłem
narastającego niezadowolenia i marzenia o odwróceniu ról społecznych.
Rewolucyjne nastroje szewców popychajÄ… do dziaÅ‚ania prokurato­ra, który
uprzedza wypadki i wprowadza nową rzeczywistość - ustrój faszystowski. Pomocą
sÅ‚uży mu oddziaÅ‚ "Dziarskich ChÅ‚opców" do­wodzony przez GnÄ™bona PuczymordÄ™.
Nazwisko przywódcy owej bojówki (pucz, gnębienie) trafnie określa charakter
totalitarnej dykta­tury nowego rzÄ…du. Jego szef - prokurator Robert Scurvy -
również posiada tzw. "nazwisko mówiące", którego wulgarny rodowód podważa
jakość nowego ustroju. Nowy wÅ‚adca zaczyna swojÄ… karie­rÄ™ politycznÄ… od
aresztowania szewców i dręczenia brakiem pracy, który staje się tym dotkliwszy,
że mają widok na dobrze wyposażony warsztat szewski. Przymusowe bezrobocie
staje siÄ™ źródÅ‚em cierpie­nia i jeszcze bardziej wzmaga nastroje rewolucyjne
wśród więźniów. Ofiarą nowego systemu staje się także Księżna oskarżona o chęć
wprowadzenia matriarchatu i zmuszona do szycia butów, co jest dla niej wielką
torturą (nigdy nie pracowała i takie zajęcie pozostaje w sprzeczności z jej
arystokratycznym pochodzeniem).
Faszyzm jest tu ukazany jako ustrój silnej wÅ‚adzy i Å›lepego posÅ‚u­szeÅ„stwa
poddanych. Gwarantem utrzymania tego systemu jest do­brze zorganizowana, karna
policja - takÄ… funkcjÄ™ peÅ‚ni teraz organiza­cja "Dziarskich ChÅ‚opców". Bez
względu na wszelkie okoliczności, nawet powiązania rodzinne, są oni gotowi
wypeÅ‚niać rozkazy przeÅ‚o­Å¼onego. Ważnym elementem sÄ… wiÄ™zienia, w których można
izolować potencjalnych przeciwników ideowych.
Uwięziony przez własnego syna Sajetan Tempe nawet w więzieniu nie przestaje
myśleć o rewolucji (kiedyś marzył o władzy, teraz myśli przede wszystkim o
możliwości pracy). Jego poglądy są w gruncie rzeczy zaprzeczeniem
nowoczesności, wstecznictwem, bowiem chce on powstrzymać postępującą
automatyzację, jest "prezesem tajnego związku cofaczy kultury". Pod wpływem
narastajÄ…cego napiÄ™cia (pra­gnienie pracy, żądza rozpalajÄ…ca prokuratora) czy
też jakiejÅ› tajemni­czej siÅ‚y metafizycznej wbrew wszelkim możliwoÅ›ciom (sÄ…
uwiÄ™zie­ni) dokonujÄ… przewrotu, w wyniku którego wÅ‚adzÄ™ przejmuje Sajetan.
Ustrój komunistyczny (chociaż wprost nie został tak nazwany) jest w zasadzie
odwróceniem dotychczasowego porzÄ…dku. Sajetan zdoby­wa wÅ‚adzÄ™, Scurvy zostaje
poniżony i uwięziony, zaś Księżna darzy swoimi względami, jak zawsze,
silniejszego (kokietuje Sajetana). Bezpośrednim bodźcem do obalenia
faszystowskiej dyktatury proku­ratora jest nuda i bezczynność - szewcy nie mogÄ…
żyć bez pracy. Po­dniecenie towarzyszÄ…ce szewskim czynnoÅ›ciom udziela siÄ™
również ekipie Gnębona Puczymordy wezwanej do stłumienia buntu. Praca jednoczy
wszystkich we wspólnym dziaÅ‚aniu. Jej rolÄ™ w życiu czÅ‚o­wieka wielokrotnie
podkreÅ›lajÄ… bohaterowie: Sajetan oraz Czeladni­cy, a nawet prokurator. Jest ona
jednak ukazana jako czynność koja­rzÄ…ca siÄ™ z aktem erotycznym. Taki jest nie
tylko kontekst (zachowa­nie Księżnej i prokuratora), ale i wzmagajÄ…ce siÄ™ tempo
czynności, przyspieszone oddechy i wypowiadane komentarze. Staje się jakby
si­Å‚Ä… biologicznÄ….
Wydaje siÄ™, że rewolucja dokonana przez szewców poÅ‚oży kres do­tychczasowemu
pojmowaniu wÅ‚adzy. Tymczasem, zgodnie z proroc­twem Sajetana, pozostaje ona
niezmienna, zaś odmienia tego, kto ją sprawuje. Wygodne, dostatnie życie
szewców pozwala Czeladnikom zapomnieć o dawnych ideałach. Kiedy Sajetan domaga
się idei i nie przestaje filozofować, postanawiają go zabić, by nie
kompromitował rewolucji. Teraz oni posługują się siłą, nie pamiętając o tym, że
kie­dyÅ› takie postÄ™powanie byÅ‚o przyczynÄ… ich nieszczęść. Nie tylko eli­minujÄ…
Sajetana, ale brutalnie przepędzają chłopów, którzy przyszli upomnieć się o
poprawÄ™ ich losu.
Kolejną fazą politycznej rzeczywistości nie jest matriarchat, który stara się
wprowadzić Księżna, ale technokracja. Tego przewrotu do­konuje silny osobnik,
anarchista, wyposażony w bombę i granaty (atrapy), który bez trudu opanowuje
wystraszonych reprezentantów poprzednich systemów. Technokracja otwiera nowy
etap w dziejach społeczeństwa - oddaje rządy w ręce urzędników, dyrektorów,
tech­ników, którzy szczęście narodu wiążą z wprowadzeniem zdobyczy nauki i
techniki. Na scenę polityczną wkraczają więc Towarzysz X i Towarzysz
Abramowski. Pierwszy, pozbawiony nazwiska, jest jakimś nieokreślonym
zwolennikiem technicyzacji i automatyzacji życia, drugi - być może - powinien
się kojarzyć z osobą Edwarda Abramowskiego, działacza społecznego, zwolennika
kooperatyzmu, wspólnego działania. Utrata indywidualizmu człowieka stalą się
wiÄ™c na kartach utworu faktem. Obawa o takÄ… przyszÅ‚ość stale towarzyszy­Å‚a
autorowi utworu i stała się podstawą jego katastroficznej historiozofii.
Konsekwencją zautomatyzowania społeczeństwa jest upadek kultury,
odczłowieczenie jednostki, która również zaczyna działać jak automat, bezduszna
maszyna, przykładowa "obrabiarka", o której wspomina tu Witkacy.
Co zaÅ‚atwiÅ‚y kolejne przewroty? Który ustrój można uznać za lep­szy od
pozostaÅ‚ych? Jaka przyszÅ‚ość otwiera siÄ™ przed spoÅ‚eczeÅ„­stwem, które stanęło u
progu technokracji? Próba odpowiedzi na te pytania w oparciu o dramat Witkacego
prowadzi do pesymistycznych wniosków, odsłania przytłaczającą i groźną wizję
przyszÅ‚oÅ›ci. Ludz­kość zbliża siÄ™ do upadku. Wszelkie próby poprawy
rzeczywistości, unormowania stosunków społecznych zawiodły. Kolejne rewolucje w
gruncie rzeczy niczego nie zaÅ‚atwiÅ‚y (nawet radość ze zdobycia wÅ‚a­dzy i
dobrobyt okazały się tylko chwilowym, pozornym szczęściem). Żadna z ukazanych
tu form ustrojowych nie była doskonała i godna utrzymania. Bodźcem przemian
było jedynie marzenie o dobrobycie i władzy, nie zaś idea zdolna zjednoczyć
społeczeństwo, wprowadzić równość i powszechne szczęście. Druzgocąca diagnoza
ustrojów i krytyka rewolucji nie prowadzi, niestety, do pocieszających
wnio­sków i prognoz na przyszÅ‚ość.