Obraz rewolucji w "Szewcach" Witkacego
© - artykuÅ‚ chroniony prawem autorskim autor: Karolina MarlÄ™ga

W Szewcach zmierzył się Witkacy z problemem rewolucji. Przewrót polityczny w dramacie został ukazany w sposób groteskowy i zdeformowany, ale przez to jeszcze bardziej przerażający. Dramat można odczytywać jako przegląd ustrojów i reżimów sprawowania władzy, pomiędzy którymi zmiany dokonywane są na drodze rewolucji. Witkacy w bardzo trafny sposób wskazał na uniwersalne prawidłowości, które można zaobserwować przy niemal każdym przewrocie społecznym czy politycznym.

Po pierwsze rewolucja w konsekwencji niemal zawsze pociąga za sobą jeszcze bardziej gwałtowną i krwawą kontrrewolucję. W Szewcach widać to za każdym razem, gdy dochodzi do zamiany władzy. Im bliżej końca dramatu, tym rewolty są coraz bardziej brutalne. Poczynając od aresztowania szewców przez "Dziarskich Chłopców" do zabójstwa Sajetana przez Hiper-Robociarza. Kolejnym bardzo ważnym prawidłem wskazanym przez Witkacego jest fakt, iż na rewolcie najbardziej korzystają zwierzchnicy, a nie ci, którzy ją przeprowadzają. W dramacie widać to na przykładzie Towarzyszy X i Abramowskiego, którzy jednym rozkazem przejmują władzę zdobytą siłą przez Hiper-Robociarza. Co ciekawe, oni sami zdają sobie sprawę, iż wkrótce utracą panowanie: "Szkoda, że my sami nie możemy być automatami".

Trzecią i powszechnie znaną zasadą, którą można zaobserwować przy każdej rewolcie jest zasada: "Rewolucja pożera własne dzieci". Witkacy ukazał w dramacie, iż zawsze po dokonanym przewrocie w obozie zwycięskim dochodzi do sporów o sprawowanie władzy. Uwidocznił to na przykładzie Szewców, których przywódca Sajetan cudem przeżył zamach z rąk I Czeladnika. Uderzenie siekierą w głową w prawdzie nie zabiło Tempe, ale pozbawiło go przytomności i władzy. Ostatnim spostrzeżeniem Witkacego na temat rewolty jest kwestia zamiany poglądów rewolucjonistów, gdy ci już znajdą się u władzy. Dostrzegł to Sajetan, kiedy jego Czeladnicy, wcześniej przepełnieni wzniosłymi ideałami równości zaczęli upajać się władzą i związanymi z nią przywilejami i wygodami.

Lesław Eustachiewicz dostrzegł, iż "prócz trzech bezpośrednio prezentowanych rewolucji jest jeszcze jedna, najgłębiej ukryta, wobec której inne są tylko pozorne". Badacz wskazuje, iż Witkacy przestrzegał przed tajemniczymi "nimi". "Oni" stanowią niewypowiedziane zagrożenie, prawdopodobnie chodzi o Towarzyszy X i Abramowskiego. Czeladnicy w swojej rozmowie wydają się obawiać, iż właśnie "oni" wkrótce przejmą władzę. Pierwszy z nich oświadczył: "Nieskończona drabina tajnych rządów, superpozowanych jednych nad drugimi, nie istnieje!", na co drugi odpowiedział: "To nie wiadomo jeszcze, jak to jest z tymi tajnymi rządami. Może są i w naszej strukturze społecz...". Urwane zdanie oznacza, iż Czeladnik dokonał autocenzury. Pierwszy z nich dodał wtedy: "Dobrze jest, jak jest! Nie myśleć nic, bo śmierć z przerażenia nad samym sobą czai się zza każdego węgła". Kogo dotyczyła przestroga Witkacego? W tym wypadku warto odnieść się do biografii, a raczej śmierci autora Szewców, który na wieść o wkroczeniu do Polski sowietów pozbawił się życia
--------
Motywy literackie obecne w "Szewcach"
© - artykuÅ‚ chroniony prawem autorskim autor: Karolina MarlÄ™ga

Motyw rewolucji

Przewrót polityczny w dramacie został ukazany w sposób groteskowy i zdeformowany, ale przez to jeszcze bardziej przerażający. Witkacy w bardzo trafny sposób wskazał na uniwersalne prawidłowości, które można zaobserwować przy niemal każdym przewrocie społecznym czy politycznym. Po pierwsze rewolucja w konsekwencji niemal zawsze pociąga za sobą jeszcze bardziej gwałtowną i krwawą kontrrewolucję. W Szewcach widać to za każdym razem, gdy dochodzi do zamiany władzy. Im bliżej końca dramatu, tym rewolty są coraz bardziej brutalne.

Kolejnym bardzo ważnym prawidłem wskazanym przez Witkacego jest fakt, iż na rewolcie najbardziej korzystają zwierzchnicy, a nie ci, którzy ją przeprowadzają. W dramacie widać to na przykładzie Towarzyszy X i Abramowskiego, którzy jednym rozkazem przejmują władzę zdobytą siłą przez Hiper-Robociarza.

Co ciekawe, oni sami zdają sobie sprawę, iż wkrótce utracą panowanie: "Szkoda, że my sami nie możemy być automatami". Trzecią i powszechnie znaną zasadą, którą można zaobserwować przy każdej rewolcie jest zasada: "Rewolucja pożera własne dzieci". Witkacy ukazał w dramacie, iż zawsze po dokonanym przewrocie w obozie zwycięskim dochodzi do sporów o sprawowanie władzy. Uwidocznił to na przykładzie Szewców, których przywódca Sajetan cudem przeżył zamach z rąk I Czeladnika. Uderzenie siekierą w głową w prawdzie nie zabiło Tempe, ale pozbawiło go przytomności i władzy. Ostatnim spostrzeżeniem Witkacego na temat rewolty jest kwestia zamiany poglądów rewolucjonistów, gdy ci już znajdą się u władzy. Dostrzegł to Sajetan, kiedy jego Czeladnicy, wcześniej przepełnieni wzniosłymi ideałami równości, zaczęli upajać się władzą i związanymi z nią przywilejami i wygodami.
---------
1. Przewrót Scurvył ego przy pomocy Dziarskich Chłopców - faszyzm

"Arystokracja się przeżyła: to nie ludzie - to widma! Za długo nosiła na sobie ludzkość te widmowe losy. Kapitalizm to złośliwy nowotwór, który zaczął gnić, zjadać i gangrenować organizm, który go wydał - oto dzisiejsza społeczna kultura. Trzeba zreformować kapitalizm, ni niszczyć inicjatywy prywatnej"
• anachroniczna, nacjonalistyczna ideologia, takie samo kÅ‚amstwo jak obalona demokracja (polemika Prokuratora z utopijnÄ… wizjÄ… Sajetana)

2. Szewska rewolucja - socjalizm

"Ale jak tu porównać dwa mózgi? Nie porównać - choć i to trudno - ale zrównać. Otóż pracować będą tak samo - chodzi o tę nieprzyjemność."
• chcÄ…, aby każdy za tÄ… samÄ… pracÄ™ otrzymaÅ‚ tÄ™ samÄ… pÅ‚acÄ™

"Więc czemu pan tego nie zacznie? Czy wy myślicie, że my musimy robić rewolucję od dołu, nawet wtedy gdy ona od góry bez kompromisów zrobiona być mogła? Każdy zostanie na swoim miejscu. Kto nie chce pracować w nowym ustroju - kula w łeb, a opornym wytrąca się od razu broń z ręki, pozbawiając ich podwładnych im ludzi. Czymże jest dowódca batalionu bez batalionu - kukłą w mundurze"
• pragnÄ… znieść granice miÄ™dzy narodami, cofnąć kulturÄ™, ale bez tracenia jej wartoÅ›ci duchowych

"Cały świat zabucim
zapracujem, zagwazdrzem
wszystko jedno"
rewolucja jest w tym wypadku "czystą żądzą sfabrykowania czegokolwiek bądź", wywołaną pozbawieniem szewców możliwości wykonywania ich dotychczasowych zajęć
• ostatni wybuch siÅ‚y twórczej przed totalnÄ… mechanizacjÄ… spoÅ‚eczeÅ„stwa, stworzenie nowej metafizyki - kultu pracy

3. Towarzysz X i Towarzysz Abramowski - ustrój technokratyczny

"Szkoda tylko, że my sami nie możemy być automatami"
• dążenie do unifikacji czÅ‚owieka
• przywódcy sÄ… anonimowi, wskutek mechanizacji ludzie zostajÄ… pozbawieni życia wewnÄ™trznego; wszyscy dziaÅ‚ajÄ… tak samo, w podobny sposób myÅ›lÄ…
• poddane wÅ‚adzy abstrakcyjnych formuÅ‚ i bezdusznej technologii bezklasowe spoÅ‚eczeÅ„stwo przybiera formÄ™ doskonale zorganizowanego mrowiska
• ostatnia wizja rewolucji jest niczym innym jak odzwierciedleniem obaw samego autora

Witkacy a rewolucja

• obala mit o możliwym szczęściu ludu pÅ‚ynÄ…cym z rewolucji
• "jak przejdziecie tÄ™ linijkÄ™, bÄ™dziecie tacy sami jak my"
• rewolucja obraca siÄ™ przeciwko samym twórcom
• rewolucja prowadzi do dyktatury


Księżna Irina Wsiełodowna Zbereźnicka
Podberezka
- kobieta demoniczna

• mityczna kobieta
modliszka
• najbardziej groteskowe wcielenie demonicznej kobiety w twórczoÅ›ci Witkacego
• reprezentantka arystokracji
• jej zachowanie, a zwÅ‚aszcza jÄ™zyk odbiega od potocznych wyobrażeÅ„ o sposobie mówienia arystokracji
elementy gwary, groteskowe przekleństwa
• perwersja, dekadencja
• psychicznie i fizycznie drÄ™czy mężczyzn, sprawia jej to przyjemność
• I Czeladnik nazywa jÄ… "sadystkÄ… z twarzÄ… anioÅ‚ka" i "naszym perwersyjnym anioÅ‚kiem"
• zachowuje siÄ™ prowokacyjnie, bawiÄ…c siÄ™ podnieceniem, które wywoÅ‚uje u mężczyzn
• cechuje jÄ… przewrotność i wyrafinowane okrucieÅ„stwo; poszukuje coraz to nowych wrażeÅ„, które majÄ… zaspokoić jej nienasycone pragnienia
• sadomasochistyczna osobowość sprawia, że nawet praca przymusowa przynosi jej rozkosz
• uosabia erotycznÄ… wÅ‚adzÄ™, której ulegajÄ… wszyscy mężczyźni, niezależnie od pochodzenia i pozycji spoÅ‚ecznej
• potrafi utrzymać swÄ… wysokÄ… pozycjÄ™ niezależnie od sytuacji i panujÄ…cego ustroju
• metafizyczne aspekty erotyzmu tracÄ… racjÄ™ bytu dopiero w nowej, zmechanizowanej rzeczywistoÅ›ci spoÅ‚ecznej, a jej krótkotrwaÅ‚e panowanie (matriarchat) jest tylko jeszcze jednym aktem komedii wÅ‚adzy, w której grali także szewcy
• dla Towarzysza X i Towarzysza Abramowskiego jest tylko kukÅ‚Ä…, którÄ… mogÄ… co najwyżej zużytkować jako obiekt seksualnej rozrywki, dajÄ…cej odprężenie po ciężkiej pracy
• rola Księżnej w zmechanizowanym ustroju jest metaforÄ… upadku dekadencji, wszelakich form metafizycznych artystycznych po ostatecznej rewolucji technokratycznej

› Stosunki pomiÄ™dzy demonicznÄ… kobietÄ…
Księżną, a omamionymi mężczyznami określone zostały przez witkacologów mianem: psychomachii płciowej




Klasy społeczne (analiza relacji między nimi):


• PLORETARIAT
Sajetan i Czeladnicy
• DEKADENCKA ARYSTOKRACJA
Księżna
• BURÅ»UAZJA
Prokurator Scurvy -
współistnienie
w "gnijÄ…cej demokracji"
0000000000000
Szewcy opracowanie: Obraz rewolucji w "szewcach"

Obraz rewolucji został przedstawiony w "Szewcach" w kontekście zdeformowanej rzeczywistości, w sposób groteskowy, a przez to wyraziście katastroficzny. "Szewcy" opowiadają o przemianach politycznych, o przejmowaniu władzy przez nowe siły, które są zdolne do pokonania i obalenia poprzedniej władzy. Kolejne zrywy polityczne ukazują negatywną i pesymistyczną wizję przyszłości. W pierwszych zdaniach wypowiedzianych przez bohaterów utworu można odnaleźć odniesienie do ustroju kapitalistycznego, w którym dominuje obraz społeczeństwa zróżnicowanego pod względem majątkowym, obraz obywateli silnie różniących się pomiędzy sobą standardem życia oraz wizja jednostek ciężko pracujących, które są wykorzystywane przez elity będące u władzy- zarysowuje się tu bardzo silnie koncepcja nierówności społecznych. Szewcy jako główni bohaterowie pracują bardzo ciężko, jednak nie zapewnia im to odpowiednich warunków do godnego życia. Poziom ich egzystencji stoi w opozycji do jakości życia prokuratora Scurvy, przedstawiciela burżuazji, czy przedstawicielki arystokracji Księżnej Iriny Wsiewołodownej. Frustrację wśród Szewców wzbudza poczucie ciągłego poniżenia i uzależnienia względem wyższych klas społecznych. Ich obsesyjnym marzeniem staje się wizja odwrócenia porządku społecznego, w którym to oni piastowaliby role członków dotychczasowej elity.

Nastroje rewolucyjne panujące wśród szewców stają się bodźcem do działania dla prokuratora Scurvy, który wprowadza nową rzeczywistość- ustrój faszystowski. Z pomocą organizacji "Dziarskich Chłopców" dowodzonej przez Gnębona Puczymordę udaje mu się przejąć władzę. Nazwisko przywódcy tejże bojówki staje się trafnym określeniem charakteryzującym wprowadzoną totalitarną dyktaturę. Szef nowego ustroju ( Robert Scurvy ) również posiada nazwisko świadczące o dwuznacznej jakości nowych rządów. Początek swojej kariery Scurvy rozpoczyna od aresztowania szewców, które łączy się z dręczeniem ich odgórnym nakazem bezczynności, umożliwiając im spoglądanie w stronę doskonale wyposażonego zakładu szewskiego. Odebranie szewcom możliwości wykonywania pracy staje się dla nich źródłem jeszcze większego rozgoryczenia i wzmaga u nich pobudki w stronę rewolucyjnych działań. Ofiarą nowowprowadzonego ustroju staje się również Księżna, która zostaje oskarżona o chęć wprowadzenia matriarchatu. Zostaje ona za karę zmuszona do szycia butów, co staje się dla niej ogromną torturą, z racji iż nigdy przedtem nie podejmowała się pracy zawodowej, która stoi w sprzeczności z jej arystokratycznym pochodzeniem.

Faszyzm jawi się jako ustrój silnej władzy i ślepego posłuszeństwa poddanych względem jednostki dominującej, autorytetu. Utrzymanie takiego systemu politycznego jest możliwe jedynie dzięki dobrze działających organach sprawowania kontroli. W tym przypadku jest to policja karna uosabiana przez organizację "Dziarskich Chłopców". Nie zważając na okoliczności, czy też powiązania rodzinne są oni w stanie wypełnić wszelkiego rodzaju rozkazy swojego przełożonego. Istotne z perspektywy swoich funkcji stają się więzienia, które umożliwiają przetrzymywanie w izolacji potencjalnych i rzeczywistych wrogów systemu.

Sajetan Tempe jako jednostka uwięziona przez własnego syna, nawet w warunkach odizolowania nie przestaje myśleć o rewolucji. Wcześniej jego marzeniem było posiadanie władzy, teraz myśli jedynie o możliwości podjęcia pracy. Jego ideologia wyrażana jest w głoszeniu poglądów w gruncie rzeczy sprzecznych z postępującą automatyzacją, jest on "prezesem tajnego związku cofaczy kultury". Nieustanne pragnienie pracy, żądza rozpalająca prokuratora to czynniki wpływające na realne dokonanie przewrotu, w wyniku którego Sajetan obejmuje władzę. Dotychczasowy porządek zostaje zastąpiony ustrojem komunistycznym ( mimo iż w dramacie nie zostaje to literalnie umieszczone ). Wraz z przejęciem władzy przez Tempe, Scurvy zostaje uwięziony i poniżony, natomiast Księżna zaczyna obdarzać go swoimi względami, zgodnie ze swoją "zasadą" kokietowania silniejszego. Bodziec, który okazał się najważniejszy dla obalenia faszystowskiej dyktatury to nuda i bezczynność, która ukazała istotny fakt, iż szewcy nie mogą żyć bez pracy. Podniecenie towarzyszące czynnościom wykonywanym przez szewców udziela się również bojówkarzom z organizacji "Dziarskich Chłopców", którzy wezwani do stłumienia buntu sami ulegają "uszewczeniu". Praca jednoczy we wspólnym działaniu. Jest ona jednak ukazana jako rzecz zbliżona w swojej formie do aktu erotycznego. Świadczyć o takim porównaniu mogą być czynności wykonywane przez Księżną i prokuratora, jak również wzmagające się tempo pracy, przyspieszone oddechy i wypowiadane w trakcie komentarze. Praca staje się czymś na kształt siły biologicznej.

Przejęcie rządów potwierdza proroctwa Sajetana, który stwierdził, iż władza pozostaje niezmienna, zaś odmienia tego, kto ją sprawuje. Czeladnicy zapominają o dawnych ideałach rozkoszując się wygodnym i dostatnim życiem. W momencie wzniesienia sprzeciwu przez Sajetana, który domaga się idei i nie przestaje filozofować w swoich rozważaniach, Czeladnicy postanawiają go zabić, z obawy przed możliwością skompromitowania rewolucji. Szewcy nie zauważają, że teraz to oni posługują się siłą, zapominając, że takie zachowanie stało się wcześniej przyczyną ich nieszczęść. Czeladnicy eliminują Tempe oraz przepędzają również chłopów, którzy pragnęli upomnieć się o poprawę ich losu.

Kolejny przewrót dzieje się w kierunku ustroju technokratycznego. Owej rewolucji dokonuje osobnik silny, anarchista, który jest wyposażony w bombę i atrapy - granaty. Bez większych trudności opanowuje przestraszonych reprezentantów poprzednich systemów. Technokracja charakteryzuje się przejęciem władzy przez urzędników, dyrektorów, techników, którzy utożsamiają szczęście narodu z wprowadzeniem zdobyczy naukowo-technicznych. Na arenie politycznej pojawiają się pozbawiony nazwiska, nieokreślony zwolennik automatyzacji życia- Towarzysz X oraz Towarzysz Abramowski. Obie postaci stają się potwierdzeniem utraty indywidualizmu przez człowieka. Zostaje tutaj ukazana wizja historiozofii katastroficznej postulowana przez Witkacego. Efektem technokracji społeczeństwa jest upadek kultury oraz odebranie jednostce przymiotów ludzkich automatyzując wszelkie jej działania.

Podsumowując, wizja przyszłości jaką zarysował Witkacy w "Szewcach" wiąże się z niewątpliwym upadkiem ludzkości. Wszelkie próby naprawienia rzeczywistości, unormowania relacji społecznych zawiodły. Mnożenie się różnorodnych rewolucji postulujących odmienne ideologie w gruncie rzeczy nic nie zmieniły, gdyż przejęcie władzy pobudzało w jednostkach te same mechanizmy. Żadna z ukazanych przez Witkacego form ustrojowych nie była uznana za dobrą i godną trwania. Bodźce, które stawały się czynnikiem pobudzającym rewolucje mieściły się jedynie w marzeniach o dobrobycie i władzy. Idea zdolna zjednoczyć społeczeństwo, wprowadzić równość , braterstwo oraz powszechne szczęście niknęła w cieniu przywilejów związanych z posiadaniem władzy. Owy obraz różnorodnych rodzajów rewolucji i ustrojów prowadzi do druzgocących wniosków opiniujących przyszłość ludzkości.