628033099

6/1994

URANIA

169

szcza się, że gdy masa Protojowisza osiągnęła wartość co najmniej dzisięciokrotnie większą od masy Ziemi, to wtedy dalsza akrecja tego coraz bardziej gazowego o-biektu zaczęła przebiegać w sposób analogiczny do opisanej już wyżej kondensacji Protosłońca. Ponad 80% masy uformowanego w ten sposób Jowisza przypada na wodór i hel. Jego gęstość jest więc czterokrotnie mniejsza od gęstości Ziemi i niemal identyczna jak średnia gęstość Słońca. Maksymalna temperatura wnętrza planety nie osiągnęła jednak nigdy wartości u-możliwiającej zapoczątkowanie reakcji jądrowych; aby mogło do tego dojść masa Jowisza musiałaby być znacznie większa. Jowisz nie stał się więc gwiazdą ale pozostał planetą mimo, że pod względem składu chemicznego niewiele różni się od Słońca. W podobny sposób przebiegała też prawdopodobnie akrecja Saturna. Obie te największe planety, wraz ze swymi satelitami ukształtowanymi zapewne w procesie a-nalogicznym do opisanego, tworzą więc jakby miniatury Układu Słonecznego. W dalszych obszarach mgławicy, gdzie gęstość materii gazowo-pyłowej była mniejsza niż w rejonach bliższych Słońca, proces akrecji nie mógł już być tak wydajny i pewnie dlatego Uran i Neptun nie zdołały o-siągnąć rozmiarów i mas Jowisza i Saturna.

Ostatnim etapem formowania się Układu Słonecznego było jakby wielkie sprzątanie terenu budowy z resztek budulca. Istotną rolę odegrało w tym Słońce, które w pierwszej fazie swej ewolucji — gdy głównym źródłem jego energii stała się termojądrowa przemiana wodoru w hel — okazało się szczególnie aktywne emitując w postaci tzw. wiatru słonecznego ogromne ilości materii. Początkowe podmuchy tego wiatru, znacznie silniejsze od obecnie obserwowanych, w ciągu zaledwie kilkuset tysięcy lat rozproszyły gazy i pyły, które pozostały nieskondensowane w przestrzeni międzyplanetarnej. Drugim czynnikiem oczyszczającym Układ Słoneczny były oddziaływania grawitacyjne coraz bardziej masywnych planet, przede wszystkim Jowisza i Saturna. One to zapewne spowodowały wyrzucenie daleko poza obszar ruchu planet dużej części planetezymali, które uniknęły wchłonięcia przez protopla-nety lub spadku na planety już uformowane. Dziś te pozostałości budulca planetarnego tworzą prawdopodobnie tzw. chmurę Oorta czyli sferyczny obłok zawierający — jak się przypuszcza — 10^l2-10¹³ obiektów, poruszających się wokół Słońca w odległościach od około 3 tys. j. a. do być może nawet ponad 100 tys. j. a. Oddziaływanie grawitacyjne największej planety jest też przypuszczalnie odpowiedzialne za u-więzienie między orbitami Marsa i Jowisza planetezymali, z których nie zdołała się uformować planeta. Pozostałościami po nich jest dziś pierścień pianetoid. Usuwanie przez wiatr słoneczny i oddziaływania grawitacyjne planet resztek materiału, z którego powstał Układ Słoneczny, nie dosięgło planetezymali pozostałych na obrzeżach dysku pierwotnej mgławicy. Tworzą dziś one najprawdopodobniej tzw. pierścień Kuipera zawierający — według najnowszych ocen — 10M0¹⁰ obiektów i rozpościerający się od odległości mniej więcej 40 j. a. od Słońca. Być może jednym z jego członków była kiedyś dziewiąta (licząc od Słońca) planeta Pluton, której zarówno własności fizyczne jak i nietypowa orbita wydają się uzasadniać to przypuszczenie.

Efektem wtórnym tego czyszczenia i porządkowania oraz jakby końcowym a-kordem procesu powstawania Układu Słonecznego, którego ślady przetrwały do dziś na wielu obiektach, było tzw. wielkie bombardowanie. Ziarna pyłu niesione wiatrem słonecznym i planetezymale poruszające się po torach ulegających nieraz radykalnym zmianom wskutek zderzeń i oddziaływań grawitacyjnych większych mas, stosunkowo często trafiały w powierzchnie planet i ich satelitów wybijając w nich tzw. kratery uderzeniowe. Szczególnie wyraźnie widać je na pozbawionym atmosfery