628033230

Odrodzenie i Reformacja w Polsce, XLII 1998

PL ISSN 0029-8514

Małgorzato Pi łaszek (Warszawa)

Procesy czarownic w Polsce w XVI-XVIII w.

Nowe aspekty. Uwagi na marginesie pracy B. Baranowskiego

Tematyka ożarowska w historiografii polskiej ciągle jeszcze jest obszarem mało zbada nym, choć polowanie na czarownice stało się przedmiotem rozważań historycznych w czasach, gdy w Europie płonęły jeszcze stosy nieszczęsnych wspólniczek szatana¹. Nowe trendy, które pojawiły się w zachodniej literaturze przedmiotu w latach sześćdziesiątych, po zastosowaniu w badaniach historycznych metod socjologicznych, antropologicznych i etnograficznych, a które zaowocowały wieloma interesującymi pracami, nic znalazły w Polsce naśladowców.

Jedyne szersze opracowanie zagadnień ożarowskich, jakie pojawiło się na gruncie polskim i na które do dziś powołują się publikacje zachodnie, to Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII wieku (1952) Bohdana Baranowskiego. Późniejsze prace tego autora, poza Pożegnaniem z diabłem i czarownicą, opisują życie dołów społecznych dawnej Rzeczypospolitej (czarownice i wierzenia w czary są jednym z wielu zagadnień, które przykuwają jego uwagę)². Uwagi zawarte w nich, a poświęcone omawianemu tu zagadnieniu, ograniczają się przeważnie do autocytatów i wnoszą niewiele do stanu badań. Mają zdecydowany charakter popularnonaukowy. Baranowski opisuje po wielokroć różnego rodzaju ciekawostki obyczajowe, lecz nic wyciąga z nich wniosków ogólnych, które miałyby ambicję zarysowania dróg rozwoju procesów czarownic i wierzeń w czary.

Jakkolwiek Procesy czarownic pozwoliły poznać wiele nieznanych wcześniej zagadnień, związanych z szaleństwem polowania na czarownice w Polsce, praca Baranowskiego ma wiele braków. Poważne zastrzeżenia wzbudza fakt, iż przedmiotem zainteresowań autora były tylko te ziemie dawnej Rzeczypospolitej, które znalazły się po wojnie w granicach PRL. Konsekwencją tego kroku było wyłączenie z jego kręgu zainteresowań wschodnich ziem Korony, należących przecież do obszaru polskiej jurysdykcji³. Niepokój budzi także dobór źródeł, choć spowodowany po części stanem

Por. E. Potkowski, Dzieje czarow nicy —od historiografii problemu do antropologii isto ycznej, w: Pochwala historii powszechnej. Księga ofiarowana prof A. Bartnickiemu, Warszawa 1996, s. 61-62.

² 13. Baranowski, O    ajach, wiedźmach i wszetecznicach. Szkice z obyczajów XVII i XVIII wieku, Łódź 1963; idem. Pożegnanie z diabłem i czarownicą, Łódź 1969. Poza pracami B. Baranowskiego ukazało się kilka interesujących artykułów. Najciekawsze z nich są autorstwa G. Adamczewskiej (Magiczna broń i jej rola w walce między wsią a dworem w Sieradzkiem w XVII i XVIII w., „Łódzkie Studia Etnograficzne”, t. V, 1963, s. 5-16) oraz B. Janiszewskiej-Mincer (Bydgoski proces o czary w 1638 roku, „Prace Komisji Historii”, III, Seria C, nr 4, Bydgoszcz 1966, s. 105-124).

³    Zob. B. Baranowski, Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII wieku, Łódź 1952, s. 30-31.