7349812435

410 ARTYKUŁY

ne informacje tą drogą przychodzą wolniej. Natomiast w wywiadzie należy dokładnie wyjaśnić cel rozmowy (Spradley, 1979, s. 55-58), stąd liczba wątków niestanowiących głównego tematu będzie mniejsza, a w konsekwencji tok konwersacji bardziej zwarty. Etnograf przejmuje w pewnym sensie kontrolę nad spotkaniem. Mimo to, także w wywiadzie jakościowym, niezbędna jest elastyczność, etapowość i ewolucyjność. Elastyczność badacza polega na tym, że pozostawia on z boku własne zapatrywania, a tematy czerpie od rozmówców. Dopiero z ich pomysłów wybiera te, które podda szczegółowym dociekaniom. Etapowość powoduje, że do projektu ostatecznego dochodzi się po kolejnych powtórzeniach w gromadzeniu, analizowaniu, selekcjonowaniu i testowaniu danych. Dzięki temu możliwe jest ulepszanie projektu poprzez poprawianie pytań, zmiany w składach obserwowanych grup itp. Ewaluacja polega na przeformułowywaniu projektu w jego różnych fazach. Pierwotnie redefinowaniu ulega przedmiot badań. Z czasem uwaga skupia się na różnicach w wyobrażeniach rozmówców, potem na poszukiwaniach kryteriów testowania koncepcji, by wreszcie przedstawić i przetestować jednostkową teorię (Rubin i Rubin, 1997, s. 202-203). Podczas wywiadu oprócz wspomnianego jasnego celu pojawiają się jeszcze dwa istotne do rozważenia elementy: a) etnograficzne wyjaśnienia i b) etnograficzne pytania.

Etnograficzne wyjaśnienia powinny występować od pierwszego do ostatniego spotkania. Zachodzi w ich ramach proces wzajemnego uczenia się w relacjach etnograf - informator, który tutaj staje się nauczycielem. W swoim podręczniku James Spradley wyróżnił 5 rodzajów wyjaśnień. Dotyczą one: projektu badań; przyczyn rejestrowania wywiadu; naturalnego języka informatora (wyjaśnienie, że celem etnografii jest opisywanie kultury w jej własnym języku, stylistyce wypowiedzi); treści poszczególnych wywiadów (mają dać informatorowi wiedzę o tym, czego może spodziewać się od spotkania); rodzajów zadawanych przez badacza pytań.

Jeśli chodzi o etnograficzne pytania, to mamy ich kilkadziesiąt typów znamiennych dla wywiadu etnograficznego, które najłatwiej zaszeregować do 3 głównych grup. Są one następujące: pytania opisowe (pozwalają zebrać próbki z badanego środowiska); pytania konstrukcyjne (pomagają dowiedzieć się, jak informator ustrukturyzował swoją wiedzę); pytania kontrastowe (mają pozwolić badaczowi zrozumieć, co znaczą różne terminy używane w naturalnym języku informatora (Spradley, 1979, s. 59-60).

Co do obserwacji, to różni autorzy spierają się ojej najskuteczniejszą formę. Walter R. Borg i Meredith D. Gall twierdzą, że najwięcej kompletnych i dokładnych danych dostarcza obserwacja nieuczestnicząca (Borg i Gall, 1989, s. 387). Z kolei Robert B. Everhart stoi na stanowisku, że lepiej odgrywać role społeczne i wchodzić w interakcje z innymi aktorami, niż być jednym z obserwatorów (Taft, 1988, s. 61). Weryfikowalność badań ma też przełożenie na poziom jawności obserwacji. Jeśli nie jest ona prowadzona z ukrycia, etnograf może liczyć na reakcję badanych odnośnie projektu empirycznego. To sprzężenie zwrotne odniesie szczególne efekty w badaniach ewaluacyjnych, czyli tych, mających nieść znaczne efekty pragmatyczne (zob. Patton, 1997, s. 196). Ostateczna decyzja dotycząca modelu obserwacji musi być podejmowana zawsze indywidualnie, zależnie od tego, co wstępnie planuje osiągnąć badacz. Niemniej istotą badań społecznych jest refleksywność (reflexivity), czyli fakt, że badacz stanowi integralną część badanego środowiska, a zatem nie ustrzeże się całkowicie przed zdroworozsądkową wiedzą, a w konsekwencji