7648594499

U źródeł neokantyzmu

Herbart należał — stwierdza Marek Kazimierczak — do grona przeciwników pokantowskiego idealizmu, odrzucających Heglowskie konstrukcje bytu absolutnego i uwzględniających doświadczenie w próbach dotarcia do istoty rzeczy. Swoją filozofię nazywał realizmem, a jej zadanie widział w takim przekształceniu pojęć zaczerpniętych z doświadczenia, aby znikła z nich wszelka sprzeczność*¹⁴. Herbart odrzucał więc pokantowski idealizm i w tym sensie był kantystą, choć w istocie bliższe pokrewieństwo łączyło go z myślicielami przedkan-towskimi niż z Kantem samym. Dlatego, zdaniem Lehmanna, właściwy kierunek badań Herbarta wyznaczają Parmenides i Leibniz¹⁵. Z dzisiejszej perspektywy ważny jest wszakże jeszcze jeden aspekt filozofii Herbarta — to mianowicie, że określa on filozofię jako opracowywanie pojęć¹⁶, co jest równoznaczne z tym, że logika ma być logiką formalną. Istotny element filozofii Herbarta stanowi również psychologia, oparta na metafizyce nawiązującej do Leibniza. W swej psychologii porusza Herbart problem podświadomości, gdyż wychodzi z założenia, że dusza nie jest tożsama z Ja¹⁷.

Andrzej Murzyn zastanawia się nad przyczynami późniejszej popularności Herbarta, datującej się od połowy dziewiętnastego wieku — tym bardziej, że Herbart należał do pokolenia Hegla. W związku z tym pisze: „A może należałoby spojrzeć na całą kwestię tak, jak to robi Nawroczyński, który zastanawiając się nad przyczynami ogromnego sukcesu, jaki osiągnął herbartyzm, stwierdza, że wywodząca się od Herbarta koncepcja znakomicie mieściła się w okresie przejściowym w Niemczech, gdy ludzie z jednej strony odczuwali potrzebę trzeźwego i realnego myślenia, a z drugiej nie chcieli jeszcze porzucać metafizyki, ponieważ była w miarę realistyczna i w miarę metafizyczna*¹⁸. Oczywiście, trudno nie przyznać racji autorom tej myśli, zarówno Bogdanowi Nawroczyńskiemu, jak i Andrzejowi Murzynowi. Faktem bezspornym jednak jest to, że źródeł popularności filozofii Herbarta należy upatrywać także w charakterze jego filozofii, a więc również w jej związku z pedagogiką. W przypadku Herbarta jest to rezultatem ścisłego związku z koncepcją Johanna Heinricha Pestalozziego (1746—1827).

Problem psychologii jeszcze wyraźniej niż w twórczości Herbarta zaznacza się w dorobku innego myśliciela tamtych czasów — Friedricha

¹⁴    M. Kazimierczak: W poszukiwaniu naukowego charakteru metafizyki. Z dziejów recepcji niemieckiej filozofii pokantowskiej w Polsce. Poznań 1998, s. 53.

¹⁵    G. Lehmann: Geschichte der nachkantischen Philosophie. , s. 163.

¹⁶    Zob. F. Uberweg: Grundriss der Geschichte der Philosophie. Teil 4..., s. 156.

¹⁷    Zob. szerzej A. Murzyn: Johann Friedrich Herbart i jego miejsce w kontekście pokantowskiej myśli idealistycznej. Kraków 2004.

¹⁸    Ibidem, s. 49.