8658358964

330 ARTYKUŁY

nych ma już sporą dokumentację¹. Mniej rozpoznany teren stanowią wciąż biblioteki naukowe, o których mamy stosunkowo mało informacji².

Wśród dostępnych w PRL publikacji uznawanych za szkodliwe znajdowało się wiele wydanych jeszcze przed 1945 r. Drugą wielką grupę stanowiły druki wydane w pierwszych latach powojennych — przed zadekretowaniem socrealizmu i uspołecznieniem wydawców. Dodatkowo za niepożądane uważano teksty, które powstawały pod piórem chętnych współpracowników nowych władz, ale w związku ze zmianami zachodzącymi w polityce już im nie odpowiadały, a nawet ją dezawuowały. Wreszcie zaraz po wojnie w bagażach napływających do kraju repatriantów z zachodu znalazło się wiele obcych druków, w tym polskojęzycznych, określanych jako zagraniczne czy emigracyjne. W różnych akcjach pomocy zniszczonemu krajowi do bibliotek i księgarń napływały daiy. Pozycje te znalazły się w zbiorach bibliotek publicznych oraz księgozbiorach domowych, skąd trafiały następnie do antykwariatów.

Irytację władz powodowały nie tylko te pozycje, które w jakimś stopniu przeciwstawiały się aktualnej polityce, ale też lekkie, rozrywkowe teksty, które odciągały czytelników od lansowanej beletrystyki socrealistycznej. W związku z tym władze przeprowadziły w latach 50. szeroko zakrojoną akcję usuwania niepożądanych druków z magazynów księgarskich i bibliotecznych³. Te radykalne działania nie objęły większych bibliotek naukowych, takich jak Biblioteka Narodowa, Jagiellońska, księgozbiory uczelniane i PAN. Większość wycofywanych z bibliotek powszechnych książek została zniszczona, jednak pewną ich część przekazano do księgozbiorów naukowych z założeniem, że ich udostępnianie będzie tam kontrolowane i ograniczane. Miały one służyć oficjalnym przedstawicielom państwa i naukowcom, którzy nie

1

   Złożony mechanizm aparatu cenzury w okresie PRL przedstawiono m.in. w pracach: S. A. Kondek: Władza i wydawcy. Polityczne uwarunkowania produkcji książek w Polsce w latach 1944-1949. Warszawa 1993: — : Papierowa rewolucja. Oficjalny obieg książek w Polsce w latach 1948-1955. Warszawa 1999. — A. Pawlicki: Kompletna szarość. Cenzura w latach 1965-1972. Instytucje i ludzie. Warszawa 2001. — A. Urbański: Cenzura — kontrola kontroli (system lat siedemdziesiątych). W: Piśmiennictwo — systemy kontroli — obiegi alternatywne. Pod. red. J. Kosteckiego i A. Brodzkiej. T. 2. Warszawa 1992 s. 251-265. — Cenzura w PRL. Relacje historyków. Oprać. Z. Romek. Warszawa 2000. — R. Nycz: Literatura polska w cieniu cenzury. „Teksty Drugie" 1998 nr 3 s. 5-27.—J. Zmroczek: Ruch wydawniczy w Polsce po 1945 r. „Zesz. Hist." 1992 nr 100 s. 209-231. — S. Żak: Cenzura wobec humanistyki Kielce 1996.

2

   Dla poznania zmagań bibliotek naukowych z różnymi instytucjami cenzury znamienne są artykuły: H. Górski: Prohibity. „Prawo i Życie" 1986 nr 10 s. 14; — : Zakazane książki. Tamże nr 49 s. 14. — S. Podemski: Święte prawa bibliotek. „Polityka" 1987 nr 43 s. 5. — S. Kamiński: Zakazana książka. O ingerencji cenzury w gromadzenie zbiorów bibliotecznych w latach 1981-1989. „Bibliotekarz" 1992 nr 9 s. 2-7. — J. Dunin: Cenzura i surrealizm. „Tyg. Solidarność" 1981 nr 12 s. 5; — : O cenzurze tylko na serio. „Nowe Książ." 1995 nr 5 s. 72.

3

   O czyszczeniu księgozbiorów bibliotecznych z literatury źle widzianej zob. np.: S. A. Kondek: Wycofanie literatury popularnej z obiegu instytucjonalnego w latach 1949-1995. W: Retoryka i badania literackie. Rekonesans. Red. nauk. J. Z. Lichański. Warszawa 1998 s. 183-243; — : Kontrola, nadzór, sterowanie. Budowa państwowego systemu wydawniczego w Polsce w latach 1945--1951. W: Piśmiennictwo... (por. przyp. 1). s. 201-213.