8658358966

332 ARTYKUŁY

nie na granicy wybranych druków z przesyłek do bibliotek. Ginęły przede wszystkim pozycje polskojęzyczne publikowane za granicą oraz prace humanistyczne dotyczące aktualnych problemów. Do adresatów nie docierały książki oraz poszczególne zeszyty czasopism zagranicznych, zwłaszcza z zakresu historii, socjologii, politologii. Sprawa była dla bibliotekarzy szczególnie drażliwa, ponieważ były to często książki ważne, przysyłane w ramach wymiany międzybibliotecznej. Nie chodziło tu tylko o schowanie i przetrzymanie publikacji w zastrzeżonych zbiorach, ale o bezpowrotne niszczenie wielu druków. Praktyki kierowanych przez władze bezpieczeństwa urzędników celnych, którzy — jak się zdaje — działali niezależnie nawet od oficjalnych urzędów cenzury, było szczególnie perfidne. Praktyki te dotykały nie tylko biblioteki, ale wiele prywatnych osób przywożących książki i były powodem wielu konfliktów i interwencji. Ten aspekt działań cenzury nie doczekał się dotychczas szerszych badań i opisu.

Polityka celna wobec bibliotek naukowych przez cały okres PRL była zmienna i przechodziła różne fazy. Bez szczegółowej analizy materiałów znajdujących się w archiwach Głównego Urzędu Cel (GUC) niezwykle trudno jest opisywać metody oraz ustalać przyczyny dokonywanych konfiskat publikacji nadesłanych z zagranicy. Sytuacja zmieniła się w 1981 r., kiedy to po raz pierwszy działania w zakresie cenzurowania przesyłek zostały ujęte w ramy prawne. Urzędy celne zostały zobowiązane do informowania adresatów o zatrzymaniach, a bibliotekom dano możliwość odwoływania się do organów wyższej instancji.

Praca niniejsza w zasadniczej części opiera się na materiale archiwalnym złożonym z korespondencji (pochodzącej z lat 80. minionego wieku) Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego z różnymi organami administracji państwowej. Owe teksty źródłowe zostały tu szczegółowo omówione z uwzględnieniem obowiązujących wówczas przepisów prawnych. Pomocne okazały się również artykuły prasowe publikowane w latach 80., to dzięki nim można było dokonać pewnych uogólnień, np. zmagania Biblioteki Uniwersyteckiej w Łodzi z całym aparatem cenzury rozszerzyć na inne biblioteki tego typu⁵.

Dnia 31.07.1981 r. ukazała się ustawa o kontroli publikacji i widowisk, w której postanowiono: „Biblioteki naukowe oraz biblioteki stowarzyszeń twórczych i towarzystw naukowych mogą sprowadzać i gromadzić w celach uzasadnionych ich statutową działalnością publikacje zagraniczne, których rozpowszechnianie jest zakazane” [1, art. 16 ust. 3]. Ustawa z dn. 28.07.1983 r. o zmianie tej ustawy dodała do tego sformułowania ustęp 3a: „Prezes Głównego Urzędu (Kontroli Publikacji i Widowisk], Minister Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, Minister Kultury i Sztuki oraz Sekretarz Naukowy Polskiej Akademii Nauk ustalają wykaz bibliotek, o których mowa w ust. 3,

⁵ H. Górski. S. Podemski (por. przyp. 2).