Dr inż. Jerzy Rydlewski
Temat: Zasady ergonomii w optymalizacji czynności roboczych ze względu na
obciążenie fizyczne, statyczne i monotypię
1.Wprowadzenie
Człowiek pracując fizycznie w normalnych warunkach nie wykorzystuje więcej
niż 30%-35% swoich maksymalnych możliwości. Taka praca wywołuje powstawanie
właściwych reakcji adaptacyjnych a związane z nią zmęczenie daje się łatwo
wyrównać odpowiednio zorganizowanym odpoczynkiem. Praca w wymiarze 35%-
50% wydolności wymaga dodatkowych motywacji .Taki wysiłek prowadzi do
zmęczenia zarówno fizycznego jak i psychicznego.
Zaprojektowanie stanowiska, które nie powodowałoby nadmiernego
obciążenia i zmęczenia pracownika, wymaga rozważenia i uwzględnienia w procesie
projektowania następujących elementów:
-wydatku energetycznego wykonywanych czynności,
-obciążenia statycznego wynikającego z konieczności utrzymywania wymuszonej
pozycji ciała przy pracy ,
-wartości sił działających na układ mięśniowo-szkieletowy w czasie: wykonywania
prac związanych z transportem ręcznym, transportu przedmiotów i materiałów,
operowania elementami sterowniczymi,
-monotypii spowodowanej dużą powtarzalnością identycznych ruchów lub
ograniczeniami w ruchach,
Do oceny stanowiska pracy spełniającego wymagania ergonomiczne najczęściej
stosuje się trójstopniowy system oceny, który w zależności od zakwalifikowania do
odpowiedniej strefy ryzyka, zaleca odpowiednie działania - tabela 1.
Tabela1
Ogólne zasady wyznaczania dopuszczalności ryzyka zawodowego oraz
zalecenia dotyczące działań wynikających z oceny tego ryzyka (oszacowanie w skali
trójstopniowej)
Oszacowanie Dopuszczalność Niezbędne działania
ryzyka ryzyka
zawodowego zawodowego
Jeżeli ryzyko zawodowe jest związane z
Duże niedopuszczalne pracą już wykonywaną, działania w celu
(Ryzyko jego zmniejszenia należy podjąć
wystąpienia urazu lub natychmiast (np. przez zastosowanie
choroby zawodowej środków ochronnych, czy też
jest bardzo duże ) przebudowę stanowiska pracy).
Planowana praca nie może być
rozpoczęta do czasu zmniejszenia
ryzyka zawodowego do poziomu
dopuszczalności.
Zaleca się zaplanowanie i podjęcie działa
Średnie dopuszczalne których celem jest zmniejszenie r
(Występuje pewne zawodowego. Powinno się rozważyć
ryzyko urazu lub ch możliwość przeprowadzenia zmian w
zawodowej dla całej budowie stanowiska lub w procesie pracy
populacji lub tylko jej
części)
Konieczne jest zapewnienie, że ryzyko
Małe zawodowe pozostaje co najwyżej na tym
( Ryzyko urazu lub samym poziomie. Nie wymaga się żadnyc
choroby zawodowej jest zmian na stanowisku pracy
znikome lub na
akceptowalnie niskim
poziomie
2. Charakterystyka , rodzaje i ocena obciążenia pracą fizyczną, dynamiczną
Istotą obciążenia dynamicznego jest ruch kończyn lub całego ciała /np. chodzenie,
poruszanie i sterowanie elementami maszyn/. Aby to osiągnąć istnieje konieczność
rozwinięcia określonej siły przez zmianę długości mięśni zaangażowanych w
wykonywaniu tych czynności.
Obciążenie dynamiczne stanowi sumę wszystkich zewnętrznych obciążeń
występujących w systemie pracy działających na ruchomą pozycję ciała człowieka
.Tą dynamiczną pracę człowieka możemy oceniać za pomocą energetycznych zmian
zachodzących podczas wysiłku , która wymaga uaktywnienia przede wszystkim
układów krążenia i oddechowego.
Ocena pracy wykonanej przez organizm może być oparta na wynikach pomiaru
zmian czynności tych układów .Metody badawcze polegają na pomiarze dynamiki
zmian niektórych parametrów ustroju człowieka podczas wykonywania pracy. Są to:
-obserwacja układu krążenia (powiększenie się częstotliwości tętna, ciśnienia krwi,
objętości wyrzutowej serca )
-obserwacja układu oddechowego ( podwyższenie wentylacji minutowej płuc,
częstości oddechów, zużycia tlenu )
Wydatek energetyczny jest energetycznym komponentem wysiłku
fizycznego Wydatek energetyczny jest to ilość kilodżuli -kJ (kcal) potrzebnych do
wykonania pracy. Wydatek energetyczny wyraża się w kJ(kcal) efektywnych czyli
kJ(kcal) netto, które oblicza się odejmując od wartości wydatku brutto wielkość
podstawowej przemiany materii.
Podstawowa przemiana materii określa wielkość wydatku energetycznego
niezbędną do utrzymania podstawowych funkcji organizmu, jak: praca układu
krążenia, oddychania, trawienia itp., warunkujące utrzymanie człowieka przy życiu w
czasie czuwania. Dla celów ergonomicznych wystarczy zapamiętać że PPM wynosi,
w uproszczeniu 4,2 kJ/min (1kcal/min.)
Wydatek energii pracownika jest wskaz
nikiem pozwalającym określić stopień
obciążenia pracą i umożliwia zaszeregowanie jej do jednej z grup, posługując się
tabelą 2
Tabela 2.
Stopień ciężkości pracy fizycznej w zależności od wydatku energetycznego
Stopień Wydatek energetyczny
ciężkości kcal efektywne/zmianę roboczą kcal efektywne/min
pracy fizycznej
mężczyz
ni kobiety mężczyz
ni kobiety
Bardzo lekka 300 200 0,6 0,4
Lekka 300-800 200-700 0,6-1,7 0,4-1,5
Średnio ciężka 800-1500 700-900 1,7-3,1 1,5-2,1
Ciężka 1500-2000 900- 1200 3,1-4,2 2,1-2,5
Bardzo ciężka
2000 1200 4,2 2,5
3. Metabolizm
Energię do życia i pracy uzyskuje człowiek z przemian chemicznych
zachodzących w organizmie zwanych metabolizmem. Natężenie metabolizmu jest
różne w różnych porach dnia. Jest ono najniższe podczas snu , najwyższe podczas
intensywnej pracy fizycznej. Podczas bardzo ciężkiej pracy fizycznej natężenie
metabolizmu wzrasta w porównaniu ze spoczynkiem ponad 6-krotnie.Klasyfikację
poziomów metabolizmu w zależności od intensywności pracy podaje PN-85/N-0811
4. Normy fizjologiczne i prawne aspekty ich przekroczenia
Przy pracach powodujących konieczność długotrwałego wysiłku fizycznego
obciążenie nie powinno przekraczać norm fizjologicznych. W granicach norm mieści
się wydatek energetyczny do 3700 kJ/zmianę dla kobiet i do 6300kJ/zmianę dla
mężczyzn / w tabeli 2 określona jako praca umiarkowana-( średnio ciężka) /.Górną
bezpieczną granicą obciążenia wysiłkiem fizycznym wg norm fizjologicznych
jest wydatek energetyczny do 8400 kJ/zmianę dla mężczyzn i 5000 kJ/zmianę dla
kobiet / w tabeli 2 określona jako praca ciężka /.
Zgodnie z wykazem prac wzbronionych kobietom dozwolone jest stałe
dz
wiganie ciężarów nie przekraczających 12 kg a sporadycznie / 4 razy na godzinę/ -
20 kg , co odpowiada wydatkom energetycznym do 5000 kJ/zmianę roboczą.
Wszelkie prace o większym wydatku są wzbronione dla kobiet.
Dla mężczyzn nie określono w przepisach dozwolonych norm wydatku
energetycznego ale przyjmuje się, że praca o wydatku powyżej 10000 kJ/ zmianę
roboczą jest uważana za maksymalnie ciężką i może prowadzić do uszkodzenia
układu mięśniowo-szkieletowego i do wyczerpania, jeżeli nie nastąpi odpowiednio
duże uzupełnienie strat energetycznych w pożywnych i kalorycznych posiłkach.
Dlatego też, zakwalifikowanie pracy jako ciężkiej lub bardzo ciężkiej traktuje,
że pracownicy są zatrudnieni w warunkach szkodliwych lub uciążliwych dla zdrowia a
istniejące Rozporządzenie Rady Ministrów ustala zasady wydawania
profilaktycznych posiłków i napojów.(Dz.U. nr 60 poz. 279 z 1996r).
Wg tego Rozporządzenia pracodawca zapewnia posiłki między innymi
pracownikom wykonującym prace związane z wysiłkiem fizycznym, powodującym w
ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 2000
kcal (8400 kJ) u mężczyzn i powyżej 1100 kcal (4600 kJ) u kobiet. Napoje zaś, gdy
efektywny wydatek energetyczny organizmu przekracza 1500 kcal (6300 kJ) u
mężczyzn i 1000 kcal (4200 kJ) u kobiet.
5. Ocena dynamicznej pracy fizycznej
Ocena dynamicznej pracy fizycznej wymaga określenia ilości zużytych kJ
(kcal) w czasie minuty, zmiany roboczej lub podczas wykonywania poszczególnych
czynności. Zależy to od tego, czy chcemy określić na danym stanowisku pracy
czynności o największym obciążeniu, czy też obciążenia w czasie całej zmiany
roboczej. Pierwszą czynnością niezbędną do oceny wydatku energetycznego w
czasie zmiany roboczej jest dokładnie przeprowadzony chronometraż pracy,
polegający na pomiarze czasu trwania podstawowych czynności roboczych. Przy
ocenie wydatku energetycznego na stanowisku pracy możemy się posłużyć
metodami pomiarowymi i szacunkowymi.
Do metod pomiarowych wydatku energetycznego zaliczamy:
- Metody kalorymetrii pośredniej: metody gazometryczne polegające na
pomiarze zużycia tlenu lub pomiarze wentylacji minutowej płuc.
Najbardziej godną polecenia metodą oceny wydatku energetycznego pracy
jest obliczenie go na podstawie pomiarów wykonanych bezpośrednio na stanowisku
pracy.
Klasyczną metodą stosowaną do pomiaru wydatku energetycznego na
stanowisku pracy jest metoda oparta na zależności między ilością tlenu pobieranego
przez organizm w jednostce czasu (oznaczonego na podstawie objętości tlenu w
powietrzu wdychanym i wydychanym) a ilością energii uwolnionej w procesach
metabolicznych. Oznaczenie wydatku energetycznego na stanowiskach pracy tą
metodą wymaga stosowania odpowiedniej (często kosztownej) aparatury, co w
rzeczywistych warunkach, na stanowiskach pracy, nie zawsze jest możliwe.
W praktyce przemysłowej do pomiaru wydatku energetycznego często
stosuje się metodę opartą na wynikach pomiaru objętości wydychanego (lub
wdychanego) powietrza, czyli wentylacji płuc. Pomiędzy wielkością pobieranego tlenu
podczas wysiłku i wielkością minutowej wentylacji istnieje wysoki współczynnik
korelacji i prawie liniowa zależność. Na podstawie tej zależności można obliczyć
wartości wydatku energetycznego, posługując się równaniem:
E=0,21 x VE(STPD)
gdzie:
E -wydatek energii, kJ/min,
V E(STPD)- wentylacja płuc, l/min w warunkach STPD (objętość gazu suchego w
temperaturze 00 C i pod ciśnieniem atmosferycznym 101,3 kPa)
Zależność ta została zastosowana w mierniku wydatku energetycznego WE
produkcji CIOP, stanowiąc dogodne narzędzie do pomiaru wydatku bezpośrednio na
stanowisku pracy.
- Metody oparte na zmianach parametrów fizjologicznych
Każda praca fizyczna, w tym szczególnie dynamiczna, powoduje pobudzenie
układu krążenia i oddechowego oraz mechanizmów termoregulacji. Jest to
niezbędne do pokrycia zwiększonego zapotrzebowania pracujących mięsni na tlen i
substraty energetyczne pochodzące ze z
ródeł pozamięśniowych oraz efektywnego
usuwania z mięśni produktów przemiany materii i nadmiaru wyprodukowanej energii,
co zapobiega wzrostowi temperatury ciała.
Stopień zmian parametrów określających czynności tych układów może więc być
podstawą szacunkowej oceny intensywności pracy wykonywanej przez organizm.
Takie parametry, jak wielkości pobieranego tlenu i wentylacja są wykorzystywane w
metodach służących do pomiaru wydatku energetycznego i zostały opisane
wcześniej.
Parametrem często stosowanym do oceny kosztu energetycznego i, tym
samym, stopnia ciężkości pracy, jest częstość skurczów serca podczas pracy.
Analiza skurczów jest mniej złożona niż pomiar pobierania tlenu, ale dokładność tej
metody jest mała. Częstość skurczów serca może być łatwo rejestrowana w sposób
ciągły, na przykład metodami telemetrycznymi.
Nie poleca się ręcznego sposobu mierzenia tętna ze względu na małą
dokładność i trudność przeprowadzenia bez ograniczenia swobody ruchów
pracownika.
Częstość skurczów serca jest zależna od wielu endo- i egzogennych czynników.
Należy więc podkreślić, że ta metoda ma zastosowanie jedynie w przypadku pracy
dynamicznej, wykonywanej z zaangażowaniem dużych grup mięśniowych, przy
małym statycznym obciążeniu mięśni i braku wpływu stresu cieplnego i obciążenia
psychicznego pracownika podczas pracy.
Zależność między częstością skurczów serca i wydatkiem energetyczny pracy
może być opisana wzorem :
M=4,0 X NH  225
gdzie: M-koszt energetyczny pracy [W/m�]
NH  częstość skurczów serca zmierzona podczas pracy .
Jeśli nie ma możliwości wykonania pomiaru wydatku energetycznego jedną z
wymienionych metod do obliczeń wydatku można posłużyć się metodami
szacunkowymi do których zaliczamy:
-metodę chronometrażowo -tabelaryczną dla konkretnych stanowisk pracy,
-metodę tabelaryczną dla różnych czynności na stanowisku pracy,
-uproszczoną metodę tabelaryczną wg. Lehmanna.
Metoda szacowania wielkości wydatku energetycznego na podstawie tabel jest
jednak obarczona błędem i z tego powodu nie jest polecana.
Metody chronometrażowo-tabelaryczne
Metody chronometrażowo-tabelaryczne polegają na odczycie z odpowiednich
tabel wartości wydatku energetycznego typowych czynności wykonywanych w pracy
zawodowej i życiu codziennym .
- Metoda chronometrażowo-tabelaryczna
Do oznaczania wartości wydatku energetycznego najczęściej stosuje się
szacunkową metodę chronometrażowo-tabelaryczną. Posługując się tablicami
Spitzera-Hettingera (których wybrane fragmenty zostały zebrane w tabeli 3)
podającymi wartość wydatku energetycznego dla poszczególnych typowych
czynności roboczych oraz wykonując chronometraż wykonywanych czynności,
można z błędem ą15% obliczyć globalną wartość wydatku energetycznego netto a
następnie określić stopień ciężkości wykonywanej pracy fizycznej.
Tabela 3.
WARTOŚCI WYDATKÓW ENERGETYCZNYCH NETTO
Wydatek energetyczny
Lp. Czynności Warunki pracy
[kcal]
1h pracy
na 1 min.
efektywnej
1 2 3 4 5
Równa, gładka droga, bardzo lekki
ubiór
2km/godz. 1,20 72,00
Chodzenie bez 3km/godz. 1,70 102,00
1.
ciężaru 4km/godz. 2,10 126,00
5km/godz. 2,80 168,00
6km/godz. 3,80 228,00
7km/godz. 5,40 324,00
Szosa, ciężkie obuwie 4km/h 3,10 186,00
Chodzenie bez
2. Droga trawiasta 4km/h 3,60 216,00
ciężaru
Ziemia gliniasta 3,5km/h 4,30 258,00
Równa twarda droga
Chodzenie z
masa 10kg 4km/h 3,60 216,00
3. ciężarem na
masa 30kg 4km/h 5,30 318,00
plecach
masa 50kg 4km/h 8,10 486,00
Równia pochyła (wzniesienie),
droga gładka, 2,5km/h
bez ciężaru 4,90 294,00
masa 20kg 6,10 366,00
masa 50kg 9,20 552,00
Schody  wysokość stopnia 0,17m
Wchodzenie  100 stopni/min.
4.
pod górę bez ciężaru 13,70 822,00
masa 20kg 18,40 1104,00
masa 50kg 26,30 1578,00
Drabina  odstęp szczebli 0,17m
bez ciężaru 6,60 396,00
masa 20kg 8,40 504,00
masa 50kg 13,20 792,00
Jezdnia gładka bez przeciwnego
wiatru
5. Jazda rowerem Szybkość 12km/h 3,50 210,00
Szybkość 16km/h 5,20 312,00
Szybkość 20km/h 7,80 486,00
6. Pchanie taczek Równa betonowa ulica
masa 150kg  obręcze żelazne 4,70 282,00
masa 150kg  obręcze gumowe 5,90 354,00
Równy bruk
masa 150kg  obręcze żelazne 8,80 528,00
masa 150kg  obręcze gumowe 7,00 420,00
Masa siekiery 2kg 25uderz./min
Rąbanie
7. Uderzenie pionowe 11,00 660,00
oburącz
Uderzenie poziome 10,50 630,00
Ostrzenie pali
8. Praca toporem 34 uderzenia/min 3,70 222,00
51 uderzeń/min 4,60 276,00
42 ruchy pilnikiem/min 2,00 120,00
Piłowanie
9. 60 ruchów pilnikiem/min 2,50 150,00
żelaza
80 ruchów pilnikiem/min 4,20 252,00
Uderzenie oburącz całą siłą młotem
o masie 4,4kg  15 uderz./min
Uderzenie z rozmachem 7,30 438,00
Uderzenie z obrotem 6,70 402,00
10. Praca młotem
Uderzanie oburącz całą siłą młotem
o masie 10,6kg  10 uderz./min
Uderzenie z rozmachem 8,20 492,00
Uderzenie z obrotem 7,30 438,00
Piłowanie Na stojąco piłą przez dwie osoby 9,00 540,00
11. drzewa
Na klęcząco piłą przez dwie osoby 12,00 720,00
leżącego
12. Murowanie 3,00 180,00
13. Tynkowanie 5,10 306,00
Wnętrz 2,20 132,00
14. Malowanie Na zewnątrz 5,00 300,00
Zeskrobywanie farby 4,10 246,00
15. Tapetowanie 3,10 186,00
16. Plantowanie 8,10 486,00
Zakładanie
17 7,31 438,60
deskowania
Układanie
18. 11,64 698,40
betonu
Zrywanie
19. 7,76 465,60
trylinki
20. Nacinanie darni 8,83 529,80
W gruncie skalistym 7,86 471,60
21. Wykopy W gruncie gliniastym 9,96 597,60
W gruncie kategorii VI 11,47 688,20
22. A
adowanie rur 9,41 564,60
23. Praca szuflą Piasek, masa szufli 8kg
Odległość rzutu 1m
Wysokość rzutu  0,5m 6,30 378,00
Wysokość rzutu  1,0m 6,60 396,00
Wysokość rzutu  1,5m 8,00 480,00
Wysokość rzutu  2,0m 8,90 534,00
Odległość rzutu 2m
Wysokość rzutu  0,5m 7,20 432,00
Wysokość rzutu  1,0m 7,80 468,00
Wysokość rzutu  1,5m 9,00 540,00
Wysokość rzutu  2,0m 10,00 600,00
Odległość rzutu 3m
Wysokość rzutu  1,0m 8,80 528,00
Wysokość rzutu  1,5m 9,50 570,00
Wysokość rzutu  2,0m 10,40 624,00
A
opata ogrodowa, ziemia gliniasta 8,10 486,00
24. Kopanie ziemi
Motyka, ziemia gliniasta 9,70 582,00
Koniczyna 8,30 498,00
25. Koszenie kosą
Zboże 7,50 450,00
Klęcząc 2,60 156,00
26. Kopanie kartofli
Siedząc 1,40 84,00
Sadzenie
27. Ręcznie 5,20 312,00
kartofli
28. Zwożenie siana 10,20 612,00
29. Siew nawozów 5,55 333,00
30. Nawożenie 6,10 366,00
Gotowanie stojąc lub chodząc 1,50 90,00
Zmywanie naczyń 1,50 90,00
Mycie okien 2,50 150,00
Prasowanie bielizny 2,50 150,00
Prace w
Zamiatanie 3,50 210,00
31. domowym
Szczotkowanie dywanów 3,50 210,00
gospodarstwie
Trzepanie dywanów 4,50 270,00
Mycie podłogi 4,50 270,00
Płukanie bielizny 5,50 330,00
Wyżymanie bielizny ręką 3,50 210,00
Obsługa maszyny do obierania
6,28 376,80
ziemniaków
Ręczne obieranie warzyw 2,29 137,40
Prace
32. Wydawanie obiadów 3,77 226,20
gastronomiczne
Zmywanie naczyń 4,49 269,40
Przygotowanie posiłków w stołówce 4,61 276,60
Dz
wiganie surowców z magazynu 5,93 355,80
Prace Przygotowanie., sprzątanie
33. 1,10 66,00
porządkowe stanowiska
34. Przerwa Przygotowanie i spożycie śniadania 0,70 42,00
Zdejmowanie materiałów z wózków
5,00 300,00
transportowych
Zdejmowanie materiałów z
samochodów na wózki 3,20 192,00
Prace transportowe
35.
magazynowe Zdejmowanie materiałów z półek 2,70 162,00
Przenoszenie i układanie
4,50 270,00
materiałów na wózkach
Przenoszenie i układanie
4,90 294,00
materiałów na regałach
36. A
adowacz 5,95 357,00
37. Magazynier 2,71 162,60
38. Robotnik 4,23 263,80
Operator
39. 3,96 237,60
sprzętu
Normalny wkrętak
Śruba pozioma 0,50 30,00
40 Wkręcanie śrub Śruba pionowa 1,50 90,00
Klucz nasadowy 1,00 60,00
Klucz oczkowy 1,00 60,00
Ślusarz  mechanik 3,73 223,80
Prace tokarskie 3,30 198,00
Prace wiertarskie 3,10 186,00
Warsztaty
41. Prace szlifierskie 3,00 180,00
mechaniczne
Prace frezerskie 2,50 150,00
Prace na prasie 2,70 162,00
Prace gwinciarskie 2,50 150,00
Obsługa frezarek 1,42 85,20
Obsługa pilarek do cięcia
1,35 81,00
wzdłużnego z posuwem mech.
Obsługa pilarek do cięcia
2,99 179,40
wzdłużnego z posuwem ręcznym
Obsługa pilarek tarcz. do cięcia
2,60 156,00
wzdłużnego pedałowej
Obsługa pilarek taśmowej do cięcia
3,30 198,00
tarcicy
Obsługa strugarki grubościówki 1,17 70,20
Prace
42. Obsługa wiertarek
stolarskie 1,42 85,20
wielowrzecionowych.
Obsługa wiertarek
1,18 70,80
jednowrzecionowych.
Obsługa szlifierki wałowej 1,36 81,60
Przygotowanie oklein 1,07 64,20
Spajanie oklein ręcznie 1,75 105,00
Sortowanie elementów 1,45 87,00
Ręczne układanie tarcicy w stosy
podający 2,92 175,20
odbierający 3,29 197,40
Pisanie na maszynie 1,70 102,00
Siedzenie przy biurku 1,50 90,00
43. Prace biurowe
Poruszanie się 2,40 144,00
Oprawa książek 2,50 150,00
Prowadzenie Szybkość 60km/h 1,30 78,00
44.
samochodu Szybkość 90km/h 1,45 87,00
Dane liczbowe zawarte w tabelach zostały określone jako wartości średnie dla
prac na typowych stanowiskach pracy. Wartości podane w kolumnie w przeliczeniu
na godzinę efektywnej pracy wyrażają wydatek energetyczny dla nieprzerwanej
pracy w przeciągu 1h. W rzeczywistości sytuacja taka nie występuje. Podczas pracy
zawsze mają miejsce odpoczynki, których częstotliwość i długość jest zależna od
rodzaju wykonywanej pracy. Należy również pamiętać, że część zmiany roboczej (i
wcale nie pomijalnie małą bo zwykle w sumie około 1 godziny) zajmują czynności
porządkowe i przerwa w pracy, kiedy to wydatek energetyczny jest bardzo mały (ok.
1kcal/min.)
- Szczególnym sposobem szacowania wielkości wydatku energetycznego na
stanowiskach pracy jest metoda Lehmanna . W metodzie tej, również tabelarycznej,
uwzględnia się jednak pozycję ciała i wielkości grup mięśniowych zaangażowanych
przy wykonywaniu pracy. Wydatek energetyczny jest oceniany dwuetapowo. W
pierwszym etapie dokonuje się oceny pozycji ciała podczas pracy i, stosując tabelę
4(a) , szacuje się, wydatek energetyczny wynikający z utrzymania tej pozycji.
W etapie drugim ocenia się, na podstawie analizy
czynności roboczych, głównie grupy mięsni wykonujących te czynność. Stosując
tabelę 4 b szacuje się wydatek energetyczny wynikający z wykonywania danej
czynności. Koszt energetyczny pracy określa się przez zsumowanie wyników
uzyskanych w obu omówionych etapach.
Tabela 4 Uproszczona metoda szacowania wydatku energetycznego podczas pracy
wg Lehmana
a)
Wydatek energetyczny
Pozycja ciała kcal/min
Siedząca 0,3
Na kolanach 0,5
Kuczna 0,5
Stojąca 0,6
Stojąca pochylona 0,8
Chodzenie 1,7+ 3,5
b)
Zakres obciążenia mięśni Wydatek energetyczny
kcal/min kJ/min
Praca palców ręki i Lekka 0,3-0,6 1,3-2,5
przedramienia Średnia 0,6-0,9 2,5-3,8
Ciężka 0,9-1,2 3,8-5,0
Praca jednego Lekka 0,7-1,2 2,9-5,0
ramienia Średnia 1,2-1,7 5,9-7,1
Ciężka 1,7-2,2 7,1-9,2
Praca obu ramion Lekka 1,5-2,0 6,3-8,4
Średnia 2,0-2,5 8,4-10,5
Ciężka 2,5-3,0 10,5-12,6
Praca całego ciała Lekka 2,5-4,0 10,5-16,7
( mięśni kończyn i Średnia 4,0-6,0 16,7-25,1
tułowia) Ciężka 6,0-8,5 25,1-35,6
Bardzo ciężka 8,5-11,5 35,6-48,1
6. Warunki poprawnej oceny wielkości wydatku energetycznego
Ocena kosztu energetycznego złożonych operacji roboczych, nawet
wówczas gdy stosuje się bezpośredni pomiar zużycia tlenu czy wentylacji
na stanowiskach pracy, jest obciążona pewnym błędem. W przypadku
standardowych, prostych czynności wykonywanych przez tego samego
człowieka wyniki powtarzanych pomiarów różnią się przeciętnie o 5% a,
przy złożonych operacjach o 10%.
Wartości wydatku energetycznego zmieniają się również w zależności od
techniki pracy, jej intensywności, doświadczenia zawodowego i rodzaju używanych
narzędzi. To powoduje, ze wartość wydatku energetycznego na takich samych
stanowiskach i w tych samych warunkach pracy może się różnic dla poszczególnych
osób nawet o 20%.
Jeszcze więcej trudności nastręcza oszacowanie wydatku energetycznego
podczas całej zmiany roboczej, ponieważ pomiary wiążą się z koniecznością
stosowania masek lub ustników do zbierania wydychanego powietrza
wydychanego. Postrzeganie tych warunków może być uciążliwe dla badanych.
Pomiary przeprowadza się więc na ogół w ciągu kilku minut, kilkakrotnie podczas
wykonywania podstawowych i pomocniczych czynności roboczych, a następnie
sumuje koszt energetyczny według opracowanego chronometrażu .
Ustalenie prawidłowego chronometrażu dnia pracy, poza poprawnym
przeprowadzeniem pomiaru, jest warunkiem prawidłowego obliczania wielkości
wydatku energetycznego . Chronometraż powinien być przeprowadzony w dniach,
których rytm pracy jest przeciętny i powinien obejmować typowe, powtarzające się
czynności związane z obsługą stanowiska pracy. W dokumentacji wszystkie rodzaje
czynności roboczych, jak również czynności pomocnicze i przerwy w pracy, powinny
być pogrupowane w cykle podobne pod względem obciążenia wysiłkiem. Najlepiej,
gdy chronometraż pracy jest opracowany wspólnie z pracownikiem, jego
przełożonym i pracownikiem służby bhp.
Pomiar czasu trwania poszczególnych czynności powinien być wykonywany
kilkakrotnie, dla różnych osób i przy różnej intensywności pracy, aby można było
uzyskać charakterystyczną, uśrednioną  fotografię dnia roboczego dla określonego
środowiska.
Błędem, często popełnianym przy ustalaniu chronometrażu, jest nadmierne
rozdrobnienie procesu pracy na krótko trwające czynności zamiast zgrupowanie ich
w odrębne, łatwe do identyfikacji, powtarzające się cykle. Równie częstym błędem
jest dążenie do uwzględniania w czasie zmiany roboczej czynności wprawdzie
charakterystycznych dla danego zawodu, ale wykonywanych stosunkowo rzadko, np.
podczas awarii.
Istotnym czynnikiem, który również należy uwzględniać przy ocenie kosztu
energetycznego pracy, jest środowisko termiczne, w jakiem ta praca jest
wykonywana. Zarówno w środowisku termicznym gorącym jak i zimnym następuje
wzrost wydatku energetycznego.
7. Ocena ryzyka zawodowego
Ocena ryzyka zawodowego podczas wykonywania wysiłku fizycznego
dynamicznego musi uwzględniać różnice w przemianach metabolicznych organizmu
wynikające z wieku i płci pracownika. Oznacza to, że musi być ona przeprowadzona
odrębnie dla kobiet i mężczyzn, a także dla kobiet ciężarnych i młodocianych.
Podstawowe kryteria oceny ryzyka związanego z wykonywaniem pracy fizycznej
dynamicznej dla kobiet i mężczyzn przedstawiono w poniższej tabeli 5
Tabela 5
Stopień ryzyka Wydatek energetyczny kJ/zmianę roboczą
mężczyz
ni kobiety
Mały do 6300 do 3700
Średni 6300 - 8400 3700 - 5000
Duży ponad 8400 ponad 5000
20kJ/min
Dla kobiet praca fizyczna związana z wydatkiem energetycznym równym 5000kJ
w ciągu zmiany roboczej oraz prace dorywcze, jeśli podczas ich wykonywania
wydatek energetyczny wynosi 20kJ na minutę, stanowią duże ryzyko zawodowe i są
wzbronione zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 10 września 1996r. w
sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom (Dz.U. nr 114 poz. 545 z1996r i
Dz.U. nr 127 poz.1092 z 2002r.)
W rozporządzeniu tym została również określona wartość wydatku
energetycznego (2900kJ), powyżej którego wzbronione są prace dla kobiet w ciąży i
karmiących piersią, ze względu na duży stopień ryzyka zawodowego nadmiernym
obciążeniem organizmu i negatywnego wpływu na przebieg ciąży.
8.Ocena obciążenia pracą statyczną (Obciążenia fizyczne statyczne)
Przyczyną wielu urazów i dolegliwości mięśniowo-szkieletowych jest
niewłaściwe i nadmierne obciążenie układu ruchu. Wyróżniamy dwa czynniki ryzyka
należące do grupy czynników uciążliwych: obciążenie statyczne oraz monotypie.
Ocena obciążenia statycznego na stanowisku pracy jest trudniejsza od
wyznaczenia obciążenia dynamicznego. Istotą obciążenia statycznego jest
wynikająca z czynności roboczych konieczność utrzymania określonej siły przez
stabilizację długości mięśni zaangażowanych w wykonanie tych czynności /np.
utrzymywanie stałej, wymuszonej pozycji ciała, utrzymywanie stałego położenia
ciężaru lub pozycji elementów maszyn i urządzeń./ . Wysiłek statyczny
charakteryzuje się małym zużyciem energii lecz powoduje bóle mięśniowe oraz
rozwój zmęczenia . Wysiłek statyczny jest w różnym stopniu elementem każdej
pracy, często limitującym czas pracy i możliwość jej wykonania. Maksymalny
czas wykonywania pracy statycznej jest tym dłuższy, im większa grupa mięsnie
bierze w niej udział oraz im siła niezbędna do jej wykonania ( pokonania oporu
zewnętrznego) jest mniejsza w stosunku do maksymalnej siły mięśni
zaangażowanych w wykonanie pracy (tabela 6).
Tabela 6. Czas trwania skurczu mięśniowego, powyżej którego dominuje wysiłek
statyczny (ISO/TC 159/S.C. 3/WG 3 N15 )
Poziom siły skurczu mięśniowego Maksymalny czas trwania skurczu
MVC, mięśniowego,
% S
< 5 60
30
5 � 10
15
10 � 20
> 20 5
Praca statyczna może być wykonywana bez objawów zmęczenia , jeżeli siła
niezbędna do jej wykonania nie przekracza 15% maksymalnej siły mięśni, ale przy
długotrwałej pracy statycznej nie powinna ona przekraczać 5% MVC.
Typowymi przykładami prac o znacznym wysiłku statycznym są: utrzymanie
narzędzia lub ciężaru w wyciągniętej ręce, praca narzucająca niewygodną,
wymuszoną pozycje ciała. Analiza pozycji przy pracy, czasu i wielkości dz
wiganych
ciężarów w czasie zmiany roboczej jest niezbędna do szacunkowej oceny
uciążliwości pracy, wynikającej z udziału wysiłku statycznego.
Ocenę obciążenia należy więc przeprowadzić w zależności od:
-rodzaju postawy zajmowanej podczas pracy (stojąca, siedząca ),
-stopnia wymuszenia zajmowanej pozycji ( wymuszona, niewymuszona ),
-stopnia pochylenia ciała ( pochylona, nie pochylona),
-możliwości zmiany pozycji podczas pracy (ze stojącej na siedzącą ),
-czasu trwania skurczu i poziomu siły skurczu mięśniowego MVC.
Pozycja przyjmowana podczas pracy zależy od konstrukcji stanowiska pracy,
wykonywanych czynności oraz od wymiarów antropometrycznych operatora. W
związku z tym w projekcie stanowiska pracy powinny być wzięte pod uwagę
ograniczenia związane z wymiarami ciała z uwzględnieniem procesów pracy.
Stanowisko pracy powinno dawać swobodę ruchu i nie narzucać niewygodnych
pozycji, które mogą powodować zmęczenie układu mięśniowego. Czynniki
wymagające wywierania siły powinny być zaprojektowane tak, aby, były one
wykonywane w sposób optymalny z uwzględnieniem pozycji przy pracy, kierunku
działania i wartości siły. Należy uwzględnić fakt, że w czasie pracy różne mięśnie
powinny być aktywizowane na zmianę, tak, aby nie powodować przeciążeń
statycznych i zmęczenia układu mięśniowego. Podczas pracy powinno się unikać
nierównomiernego rozłożenia obciążeń na różne części ciała biorąc pod uwagę
wielkość, kształt i miejsce pracy urządzeń.
Wielkości sił wywieranych przez pracownika w czasie pracy powinny być
utrzymane na akceptowanym poziomie, przy czym poziom ten w przypadku prac
ręcznych zależy od:
-czynników związanych ze środkami pracy (masa, kształt, wielkość oraz
umiejscowienie przedmiotu)
-czasu trwania i częstotliwości wywierania sił.
-pozycji przyjmowanej przez operatora.
-czynników subiektywnych związanych z operatorem (technika pracy, płeć,
wiek, stan zdrowia i wyszkolenie)
Najbardziej niebezpiecznymi z punktu widzenia obciążenia układu mięśniowo-
szkieletowego są: wysiłek statyczny i obciążenia powtarzalne. Z przeprowadzonych
badań wynika, iż nawet podczas prac powszechnie uważanych za lekkie i
powodujących małe obciążenie układu ruchu, może występować nadmierne
obciążenie układu mięśniowego spowodowane niewłaściwą techniką pracy. Wyniki
badań wskazują, że oprócz niewłaściwej pozycji podczas pracy przyczyną
dolegliwości układu mięśniowego jest rytm pracy.
Czynnik "obciążenie statyczne" umożliwia ocenę obciążenia w zależności od
czasu utrzymania pozycji ciała określonej zgodnie z kategoriami OWAS (OVAKO
WORKING POSTURE ANALYSIS SYSTEM)
Analizę tę można przeprowadzić metodą bezpośredniej obserwacji na
stanowisku pracy a następnie przeprowadzić analizę nakręconego uprzednio filmu.
Za pomocą metody OWAS można określić ilość przyjmowanych pozycji, oraz
klasyfikację pozycji pleców, ramion i nóg oraz wartość obciążenia zewnętrznego.
Kod obciążenia zewnętrznego w zależności od płci i wieku pracowników
podano w tabeli 7.
Tabela.7. Kod obciążenia zewnętrznego w zależności od płci i wieku
pracowników
Obciążenie zewnętrzne
Kod
mężczyz
ni kobiety i młodociani chłopcy młodociane dziewczęta
1 < 10 < 6 < 4
2 10 do 20 6 do 12 4 do 8
3 > 20 > 12 > 8
Kod klasyfikacji położenia pleców, rąk i nóg podano na Rys 1, a na Rys.2.
kombinacje położeń pleców, ramion i nóg oraz odpowiadające im kategorie oceny
stanowiska pracy.
Rys.1. Klasyfikacja położenia pleców, rąk i nóg.
Rys.2. Kombinacja położeń pleców, ramion i nóg oraz odpowiadające im kategorie
oceny stanowiska pracy.
Całkowity kod pozycji jest cztero cyfrowy i składają się na niego kody:
położenia pleców, ramion i nóg oraz obciążenia zewnętrznego. Kombinacje położeń
poszczególnych członków z uwzględnieniem obciążenia zewnętrznego są
zgrupowane w 4 kategoriach oceny stanowiska pracy oraz wynikających z tej oceny
działań odnoszących się do poprawy warunków pracy na tym stanowisku.
Poszczególne kategorie oznaczają:
Kategoria 1 pozycja lub pozycje przyjmowane podczas pracy są naturalne.
Obciążenie jest optymalne lub akceptowalne. Nie ma potrzeby zmian na stanowisku.
Kategoria 2 pozycja lub pozycje przyjmowane podczas pracy mogą mieć negatywny
wpływ na układ mięśniowo-szkieletowy. Obciążenie jest prawie akceptowalne. Nie
ma potrzeby dokonania zmian na stanowisku, ale należy wziąć pod uwagę
konieczność przeprowadzania takich zmian w najbliższej przyszłości.
Kategoria 3 pozycja lub pozycje przyjmowane w czasie pracy mają negatywny
wpływ na układ mięśniowo  szkieletowy. Obciążenie jest duże. Zmiany na
stanowisku pracy muszą być przeprowadzone tak szybko jak to tylko możliwe.
Kategoria 4 pozycja lub pozycje przy pracy mają bardzo negatywny wpływ na układ
mięśniowo- szkieletowy. Obciążenie nie jest bardzo duże. Zmiany na stanowisku
pracy muszą być przeprowadzone natychmiast
W celu oceny ryzyka związanego obciążeniem układu mięśniowo 
szkieletowego poprzez czynnik "obciążenie statyczne" na podstawie
chronometrażu należy zróżnicować czynności wykonane na stanowisku pracy ze
względu na kategorię przyjmowanej pozycji i obciążenia zewnętrznego. Dla każdej z
wyodrębnionych czynności pracy należy odszukać kody: położenia pleców, ramion,
nóg i obciążenia zewnętrznego. Z uwzględnieniem różnych wartości dla mężczyzn,
kobiet i osób małoletnich.
Wadą metody OWAS jest to, że nie uwzględnia ona częstości zmian danych pozycji
oraz rytmu pracy. Istnieje jednakże możliwość oceny w procesie obserwacji czasu
występowania danej pozycji w odniesieniu do czasu pracy (wyrażana w % czasu
pracy). Zaproponowano ocenę ryzyka zewnętrznego z wykonaniem czynności
określonej kategorii (OWAS) w trójstopniowym systemie oceny. Zróżnicowane
zostały pozycje wymuszona i niewymuszona.
Pozycja wymuszona to pozycja, którą narzuca konstrukcja stanowiska pracy
lub rodzaj wykonywania czynności. Nie jest możliwa modyfikacja tej pozycji pod
wpływem subiektywnego odczucia pracownika, zgodnie z jego preferencjami.
Pozycja niewymuszona to taka pozycja, która może być zmieniona lub
modyfikowana zgodnie z poczuciem wygody pracownika.
Zaleca się (wg komisji normalizacyjnej CEN ) aby czas utrzymywania jednej,
określonej postawy nie był dłuższy niż 20 % maksymalnego czasu utrzymywania
pozycji statycznej (MHT), ustalonej dla tej postawy. .Jeżeli czas utrzymywania
pozycji statycznej wynosi
-do 30 % MHT to mamy obciążenie małe,
od 30 do 50 % MHT to mamy obciążenie średnie ,
powyżej 50 % MHT to mamy obciążenie duże .
Generalnie, jeżeli wykonywana praca ma charakter głównie statyczny, to nie
powinna być kontynuowana dłużej niż 50 minut .Po nim powinien być 10
minutowy okres odpoczynku dla odnowy organizmu. Ogólny czas
wykonywania pracy statycznej nie powinien być dłuższy niż 4 godziny w ciągu
całej zmiany roboczej i powinien być przedzielony pracami o charakterze
dynamicznym.
9. Ocena ryzyka dla czynnika obciążenia statyczne
Aby dokonywać oceny ryzyka dla czynnika obciążenia statyczne, należy
przeprowadzić analizę obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego z
wykorzystaniem metody OWAS. Metoda ta umożliwia klasyfikację pozycji pleców,
ramion, nóg oraz wartości obciążenia zewnętrznego. Powstały w wyniku takiej
klasyfikacji cztero cyfrowy kod umożliwia zakwalifikowanie danej pozycji pracy z
uwzględnieniem obciążenia zewnętrznego do jednej z czterech kategorii oceny.
Kategoria oceny OWAS w połączeniu z wyrażanym procentowo czasem utrzymania
danej pozycji pozwala na ocenę ryzyka w trójstopniowej skali  jako małe, średnie i
duże (Tabela 8)
Tabela.8. Interpretacja wyników oceny obciążenia statycznego
Pozycja ciała przy pracy Czas utrzymywania jednej
Ryzyko
(kategorie OWAS) pozycji, %zmiany roboczej
pozycja niewymuszona (1) d" 70
pozycja wymuszona (1) d" 50
Małe
lub niewymuszona (2)
pozycja wymuszona (2) d" 30
pozycja niewymuszona (1) > 70
pozycja wymuszona (1) 50 do 70
lub niewymuszona (2)
Średnie
pozycja wymuszona (2) 30 do 50
pozycja wymuszona (3) do 30
lub (4)
pozycja wymuszona (1) > 70
lub niewymuszona (2)
Duże
pozycja wymuszona (2) > 50
pozycja wymuszona (3) > 30
lub (4)
Gdy nieprzerwany czas pracy w danej pozycji przekracza 180 minut można w
przybliżeniu dokonać oceny obciążenia statycznego ze względu na zajmowaną
pozycję przy pracy (siedząca, stojąca, pochylona, niepochylona) i stopień
wymuszenia (wymuszona, niewymuszona) metodą słowną opracowaną przez
HAUBLENA (Tabela 9)
Tabela 9. Ocena stopnia obciążenia statycznego i ryzyka wg. HAUBLENA
Pozycja ciała przy pracy Ocena słowna Ryzyko
OBCI
ŻENIA
Siedząca niewymuszaona Mały Małe
Stojąca niewymuszona z
możliwością zmiany na
siedzącą
Siedząca lub stojąca na
przemian z chodzeniem
Siedząca wymuszona Średni Średnie
niepochylona lub nieznacznie
pochylona
Stojąca niewymuszona bez
możliwosci okresowej zmiany
na siedzącą
Stojąca wymuszona,
niepochylona z możliwością
zmiany na siedzącą
Siedząca wymuszona, bardzo Duży
Duże
pochylona
Stojąca wymuszona,
niepochylona bez możliwości
zmiany na siedzącą
Stojąca wymuszona, pochylona
niezależnie od możliwości
zmiany pozycji
Klęcząca w przysiadzie i inne
nienaturalne pozycje
9. Ocena obciążenia układy mięśniowo- szkieletowego ze względu na
podnoszenie i przenoszenie ciężarów, ciągnienie i pchanie.
Do najbardziej typowych czynności powodujących duże obciążenie układu
mięśniowo- szkieletowego należą czynności: podnoszenia , przenoszenia ,
układania, ciągnienia , pchania , przesuwania ciężaru. Czynnościom tym
poświęcono osobną Dyrektywę Wspólnoty Europejskiej (90/269/EWG z 1990 r).
Zobowiązuje ona pracodawców do eliminowania ręcznego przemieszczania
ciężarów przez stosowanie środków technicznych i organizacyjnych aby
wyeliminować ryzyko związane z przemieszczaniem ciężarów.
Do czynności powodujących największe obciążenie układu mięśniowo -
szkieletowego należy podnoszenie i przenoszenie ciężaru. Ta czynność rzutuje
zarówno na obciążenie dynamiczne jak i statyczne organizmu. Element obciążenia
dynamicznego związany z dz
wiganiem ciężarów jest łatwy do określenia poprzez
pomiar wydatku energetycznego. Na obciążenie statyczne ma wpływ: wiek i płeć,
sposób przenoszenia, masa i wymiary przenoszonych przedmiotów , możliwość
uchwytu i jego stabilność, pozycja ciała podczas podnoszenia i przenoszenia,
wysokość z której na którą jest przemieszczany przedmiot, częstotliwość czynności
podnoszenia .
Ciągnienie i pchanie , to czynności pracy wymagające wywierania siły często
o dużych wartościach. Na obciążenie układu mięśniowego ma wpływ kombinacja
następujących czynników: pozycja ciała zależna od wysokości umieszczenia
uchwytu, wartość przemieszczanej masy, odległości na jaką jest przemieszczana
masa, częstotliwości powtarzanych czynności w ciągu zmiany roboczej.
W rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 marca 2000 w
sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych
(Dz.U. nr 26, poz 313) określono: obowiązki pracodawcy dotyczące zapewnienia bhp
przy ręcznych pracach transportowych, wymagania dotyczące organizacji i sposobów
wykonywania ręcznych prac transportowych z uwzględnieniem wymagań ergonomii,
dopuszczalne masy przemieszczanych przedmiotów, ładunków lub materiałów oraz
dopuszczalne wartości sił niezbędne do przemieszczania przedmiotów lub obsługi
urządzeń.
10. Ocena obciążenia pracami powtarzalnymi ( monotypowymi )
Wynikająca z rytmu praca monotypowa jest istotnym czynnikiem obciążenia
na stanowisku pracy. Występuje przeważnie przy pracach potokowych na taśmie,
podczas obsługi półautomatów, pras, maszyn i urządzeń wymuszających rytmy
jednakowych ruchów. Praca taka powoduje przeciążenie wybranych grup
mięśniowych, biorących udział w czynnościach powtarzalnych, co prowadzi do
szybkiego ich zmęczenia a także zmian w układzie mięśniowym i kostno-stawowym.
Stopień uciążliwości pracy wynikający z monotypowości ruchów i wielkość
ryzyka możemy ocenić metodą szacunkową korzystając np. z kryteriów zawartych w
tabeli 10 .
Tabela. 10. Interpretacja wyników oceny ryzyka wynikającą z monotypii.
Liczba powtórzeń stereotypowej operacji w ciągu zmiany
roboczej
Ryzyko
siła zewnętrzna siła zewnętrzna
ruchy precyzyjne
d" 10 kG > 10 kG
Małe d" 150 d" 800 d" 300
Średnie 150 do 300 800 do 1600 300 do 800
Duże > 300 >1600 > 800
Zaleca się aby maksymalna częstość powtórzeń dla 8-godzinnego czasu pracy
nie była większa niż 5 razy na minutę.
Do oceny ryzyka związanego z wykonywaną pracą obejmującą częstotliwość
wykonywanych czynności, pozycję przy pracy i stopień jej wymuszenia, swobodę
działania i treść wykonywanej pracy powiązanej ze sposobem szkolenia można
wykorzystać tabelę opracowaną przez Bjurvalda, (tabela 11)
Tabela 11. Ocena ryzyka wg M.Bjurvalda,
Ryzyko Cykl pracy Pozycja przy Swoboda Treść pracy,
pracy i działania Szkolenie
wykonywane
ruchy
Duże cykl pracy wymuszona lub praca pracownik
powtarzany niewygodna całkowicie wykonuje jedno
parę razy na pozycja ciała i kierowana oddzielne
minutę wykonywanych przez kogoś zadanie w
ruchów innego procesie
produkcji; krótki
czas szkolenia
Średnie cykl pracy ograniczenie praca do pracownik
powtarzany możliwości pewnego uczestniczy w
parę razy na zróżnicowania zakresu kilku zadaniach
godzinę ruchów przy kierowana lub całym
pracy i pozycji przez jedną procesie
ciała osobę lub kilka produkcyjnym
osób;
ograniczone
możliwości
wpływu na
pracę
Małe cykl pracy dobrze możliwość pracownik
powtarzany wyposażone dopasowania bierze udział w
sporadycznie w stanowiska zdolności różnych
ciągu godziny pracy; osobniczych do zadaniach albo
możliwość wykonywanej w cały procesie
zmiany pozycji i pracy; wpływ produkcji
ruchów na planowanie i łącznie z
organizacje planowaniem i
pracy kontrolą;
kompetencje
rozwijają się w
sposób ciągły