9621686396

98 Głosownia funkcjonalna.

Wartości funkcjonalne morfonematów powstają w następstwie wymian, jakie zachodzą między niemi a odpowiadają-cemi im inorfonematami w grupach pokrewnych wyrazów i form gramatycznych. Tak, naprzykład, wartość funkcjonalna morfo-nematu z w wyrazie może, pozostaje w związku z wymianą, w jaką ten morfonemat wchodzi z odpowiadającemi mu inor-fonematami w innych formach tegoż wyrazu: mog-ę, móg-ł.

Wymiany funkcjonalne morfonematów należy ściśle odróżniać od ich przemian fonologicznych. Przemiany fono-logiczne pozostają w związku ze składem fonologicznym wyrazów, wymiany funkcjonalne są związane ze składem formalnym wyrazów. Pierwsze są zależne od położenia fonematu względem innego fonematu, od pozycji fonematu na początku, w środku lub na końcu wyrazu, bądź innych przyczyn wyłącznie fonologicznych; drugie zależą od stanowiska fonematu w formie gramatycznej. Tak, naprzykład, zmiękczenie fonematów k, g przed fonematem e jest przemianą fonologiczną, bo się opiera na panujących we współczesnym języku polskim zwyczajach fonologicznych i jest niezależne od jakichkolwiek względów formalnych; dlatego też wszędzie, gdziekolwiek się zjawiają grupy fonematów ke, ge, połączenia te przemieniamy na k'e, g'e. Inaczej zupełnie przedstawia się wymiana fonematów spółgłoskowych, naprzykład, p // p', b // b'. Tutaj mamy do czynienia nie z przemianą fonologiczną, lecz wymianą funkcjonalną, zależną całkowicie od stanowiska fonematu w formach gramatycznych. W formach chłop // chłopie, dąb // dębie zmieniamy wprawdzie fone-maty p, b przed e na p' b', ale w danjmi wypadku e, oddziaływa nie jako fonemat, lecz jako końcówka przypadkowa, czyli morfonemat: Gdybyśmy tu mieli do czynienia z przemianą fonologiczną, to każda grupa pe, be, bez względu na to, gdzieby się zjawiała, przeobrażałaby się w grupę p'e, b'e, jak się to dzieje w zakresie połączeń ke, ge, tymczasem formy takie, jak chłopek, dąbek, chłopem, dębem zawierają w sobie grupy pe, be bez zmiany p, b na p' b' w pozycji przed e. Gdyby więc zmiana P b na p[ b' w formach chłopie, dębie pozostawała w związku ze