9621686399

Głosownia funkcjonalna. 99

zwyczajami fonologicznemi, wyrazy chłopek, dąbek, i formy na-rzędnika chłopem, dębem wymawialibyśmy ze zmiękczeniem, t. j. * chłopiek, * dębieje, *chłopiem, * dębieni. Jest rzeczą, widoczna., że zmiękczenie w danym wypadku zależy nie od pozycji fo-nologicznej, lecz od stanowiska fonematu w formie gramatycznej; tutaj wpływ swój wywiera nie fonemat, lecz morfonemat (czyli końcówka przypadkowa lub przyrostek). Tego rodzajti zmiękczenie jest więc nie przemiana, fonologiczna., lecz wymianą funkcjonalną.

§ 53. Wymiany funkcjonalne fonematów bywają żywe, czyli produktywne i martwe, czyli nieproduktywne. W wypadku pierwszym wymiana kojarzy się z pewnemi określonemi formami gramatycznemi i tworzy w poczuciu języ-kowem zewnętrzne ich znamię, wskutek czego na podstawie tycli wymian na wzór jednych form mogą być wciąż urabiane inne. Wymiany nieproduktywne tej właściwości nie posiadają: przechowują się przeżytkowo, jako dziedzictwo przeszłości, ale nie łączą się wyraźnie z żadną kategorją gramatyczną i nie dają wskutek tego podstawy do tworzenia form nowych. Tak, na-przykład, wymiana fonematów samogłoskowych o // a w wyrazach chodzić11 chadzać, prosić// upraszać, uspoJcoić j/ uspoJcajać jest żywa i produktywna, bo będąc wyraźnem znamieniem rodzaju czynności czasownika, wskazującem na czynność wielokrotną, czyli powtarzającą się, staje się podstawa, tworzenia coraz to nowych wyrazów właściwego sobie typu formalnego. Wymiana natomiast a ll e w zakresie deklinacji rzeczowników, naprzykład, łfito /I w lecie, ciasto // w cieście, miasto // w mieście, las //w lesie, sąsiad // sąsiedzie zachowuje się tylko przez tradycję, jako dziedzictwo przeszłości, nie jest jednak żywym składnikiem formalnym, bo w całym szeregu form pokrewnych nie występuje, np. działo 1/w dziale (obok dzieło jj w dziele), polano ll w polanie, kolano j! na kolanie, dział H w dziale, strzał 1/w strzale i t. p.

Wymiany funkcjonalne obejmują dziedzinę zarówno mor-fonematów samogłoskowych, jak spółgłoskowych, np. niesi-e // ntos-ę ll nosz-ę; lat-o // w leci-e // letn-i.