9576709540

dom narodowym swobodnego rozwoju gospodarczego, kulturalnego i narodowego zapobiegnie dążeniu ludności ukraińskiej i białoruskiej do ZSRR, a litewskiej do Litwy Kowieńskiej i skłoni te mniejszości narodowe do zgodnego współżycia z ludnością polską w ramach jednej Rzeczypospolitej Idee prometeizmu gorąco lansował Tadeusz Hołów-ko. inicjator, dyrektor i wiceprezes założonego w 1925 r. Instytutu Badań Spraw Narodowoteiowych (zamorodowany 29 VIII 1931 r. przez nacjonalistów ukraińskich). Byl on przeciwny polityce asymilacji i polonizacji. Domagał się przyznania pełnych praw dla mniejszości i ich współpracy z Polską

Musimy ustosunkować się z całą życzliwością do kulturalnego, narodowego ruchu białoruskiego — pisał Hołówko — To wszystko co ma na celu pielęgnowanie i rozwój białoruskiej mowy. historii, literatury, etnografii, sztuki ludowej — winno ze strony Państwa Polskiego być otoczone życzliwą i wydatną pomocą... Kultura polska zbyt jest silna, zbyt zakorzeniona na kresach, aby potrzebowała obawiać się konkurencji kultury białoruskiej i uciekać się do fizycznej pomocy czynników administracyjnych Podobne postulaty zgłaszał Hołówko wobec mniej-tzoici ukraińskiej w Polsce: szczere uznanie przez społeczeństwo ukraińskie państwowości polskiej, zaś przez społeczeństwo polskie społeczeństwa ukraińskiego za współgospodarza tego kraju — oto platforma ugody polsko-ukraińskiej w Malopolsce Wschodniej, gdyż tylko zgodna, solidarna współpraca obu społeczeństw na wszystkich polach życia politycznego, kulturalnego i ekonomicznego, a nie rywalizacja separacja I wzajemna nienawiść, jak to ma miejsce obecnie — może zapewnić tej pięknej, bogatej dzielnicy wielki rozkwit i jasną przyszłość\

Postanowienia izw. małego traktatu wersalskiego, dotyczące mniejszości narodowych, podpisane przez Polskę oraz konstytucja z 17 marca 1921 r. gwarantowały mniejszościom narodowym w Polsce między innymi swobodę używania języka ojczystego w urzędach i w stosunkach prywatnych, przyznawały prawo do własnego szkolnictwa, zakładów religijnych i społecznych. Mniejszości słowiańskie (Ukraińcy i Białorusini) otrzymały dodatkowe gwarancje ochrony języka, religii, swobody działalnośd własnych organizacji, rozwoju narodowej kultury na mocy traktatu ryskiego z 1921 r. zawartego między Polską a Rosją Radziecką, który przyznawał Polsce ziemie wschodnie zamieszkałe w dużej mierze przez ludność ukraińską i białoruską.

Poziom kulturalny ludności na Kresach Wschodnich byl bardzo niski. Ilość analfabetów wynosiła od 60 do 70% wśród młodzieży i dorosłej ludności. Rozbudowa sieci szkół w latach dwudziestych miała doniosłe znaczenie dla rozwoju elementarnej oświaty. W ciągu pierwszych 10 lat niepodległości ilość szkół powszechnych w województwach wileńskim, nowogródzkim, poleskim i wołyńskim doszła do 4669. ilość szkól średnich do 108 oraz powstało kilkadziesiąt szkół zawodowych. W szkołach powszechnych pobierało naukę 419 385 dzieci, w szkołach średnich — 24 169*. Było to jednak szkolnictwo polskie, uczono w języku polskim. Sprawę szkolnictwa mniejszości narodowych na Kresach Wschodnich rozstrzygnęła słynna ustawa Grabskiego z 31 lipca 1924 roku (nazwana lak od nazwiska ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego Staoisława Grabskiego). Zgodnie z tą ustawą naukę w językach ukraińskim, białoruskim lub litewskim wprowadzano do publicznych szkół powszechnych, jeżeli żądali tego rodzice co najmniej 40 dzieci uczących się w danej szkole. Jeżeli jednak w tej samej szkole rodzice co najmniej 20 dzieci żądali nauczania w języku polskim, wówczas wprowadzano nauczanie dwujęzyczne: w języku polskim i odpowiednio ukraińskim, białoruskim i litewskim. W ten sposób powstały szkoły dwujęzyczne — utrakwistyczne. W myśl ustawy łączono w obwodach szkolnych odrębne szkoły o różnych językach nauczania we wspólne szkoły dwujęzyczne. Podobnie próbowano łączyć szkoły średnie. Nowo zakładane publiczne szkoły średnie wszystkich typów miały być odtąd tylko utrakwistyczne lub miał obowiązywać w nich tylko polski język nauczania. Oficjalnie intencją ustawy Grabskiego było tworzenie publicznych szkół wspólnych dla dzieci różnych narodowości, w myśl zasady godzenia i wychowywania dla zgodnego współżycia ludności narodowo mieszanych ziem¹.

W rzeczywistości utrakwizacja szkolnictwa prowadziła do poważnego ograniczenia szkolnictwa mniejszościowego na ziemiach wschodnich. ■ nawet do całkowitej jego likwidacji, jak w wypadku szkolnictwa białoruskiego, które w wyniku utrakwizacji praktycznie przestało istnieć. Brak było kadr nauczycielskich wśród ludności ukraińskiej, białoruskiej i litewskiej. W wielu szkołach dwujęzycznych nauczali tylko nauczyciele narodowości polskiej. Taki stan rzeczy służył w zasadzie polityce polonizacji Kresów Wschodnich na tak ważnej płaszczyźnie żyda społeczno-kulturalnego jakim była ośwista szkolna. O rozwój kultury narodowej walczyły legalne organizacje polityczne, społeczne i kulturalno-oświatowe mniejszości narodowych Wśród ukraińskich ugrupowań kulturalno-oświatowych nąjpoważnięjszą rolę odgrywały ściśle z sobą współpracujące towarzystwa: „Proświu" i „Ridna Szkoła** „Proświia" założona jeszcze w 1868 r. miała za zadanie krzewienie oświaty pozaszkolnej- ..Ridna Szkoła** zajmowała się organizowaniem szkolnictwa prywatnego. Te instytucje oświatowe wspierane były przez różne spółdzielnie ukraińskie, jak „Łub”. „Sokił" i inne. W swojej walce o ukraińską oświatę orgaoizacje te odnosiły jednak pewne sukcesy.

Znacznie gorzej przedstawiała się sytuacja w dziedzinie kulturalno -oświatowej mniejszości białoruskiej. Była to społeczność prawie wyłącznie chłopska, o bardzo słabym poczuciu odrębności narodowej Według oficjalnych danych analfabetyzm na wsi w czterech województwach wschodnich, gdzie przeważała ludność białoruska wynosił w 1931 r. od 45 do 60%, podczas gdy w województwach południowo-wschodnich, które w większości zamieszkiwali Ukraińcy, analfabetów na wsi było od 28 do 42%. na Wołyniu zaś liczba ich dochodziła do 52%*. Nieliczna inteligencja białoruska skupiała się przede wszystkim w Towarzystwie Szkoły Białoruskiej, organizacji o zadaniach podobnych do ukraińskiej „Ridnej Szkoły** tzn budowy narodowego szkolnictwa prywatnego. Również białoruska Chrześcijańska Demokracja starała się rozwijać kulturę i oświatę w języku narodowym Niewielka mniejszość litewska zorganizowana była w dwóch organizacjach społeczno-kulturałnych, prowadzonych przede wszystkim przez duchowieństwo litewskie: Towarzystwie św. Kazimierza i Towarzystwie „Rytas". Towarzystwo św. Kazimierza zakładało czytelnie, przedszkola dla dzieci litewskich i organizowało odczyty. „Rytas" działał wyłącznie na polu oświatowym, utrzymując i prowadząc wszystkie litewskie szkoły prywatne.

Na ziemiach wschodnich istniały leż polskie instytucje oświatowe, takie jak: Macierz Polska. Towarzystwo Szkół Ludowych, instytucje kulturalne jak Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, instytucje wychowania fizycznego: skauci. Związek Strzelecki. Wśród zremiaństwa rozwiał działalność Związek Szlachty Zagrodowej. Zadaniem tych instytucji było szerzenie polskiej świadomości narodowej na wschodzie, jak również propaganda polskości wśród ludności niepolskiej poprzez akcje kulturalno-oświatowe. Pewne sukcesy odnoszono tam. gdzie nie było konkurencyjnych organizacji niepolskich Np. „Strzelec** zdobył

¹ foirko 0+x>duyUa I9I9-I9J9 FmUrwo. tpokrctrńMwc kultura. Pod rod J. Tcmcfatąo. Wina«i 1912. s 577.

* J. 2arao*aki: SpokezeAirao Dnąte) ksrcsypotpoOie) 1919-19)9 Wimswi 197).*.

74

75

1

^Sprawy Narodowościowe’ 19)1. ar 4-5. a J92-J9).

*    Taatfe. a >97

•    T. Itrzytaoowski Zasafrlento... a 5-4.