Filozofia nowożytna

(od XVII w. do połowy XX

w.)

Filozofia wspiera

nauki przyrodnicze i

ścisłe

Zadania filozofii nowożytnej

• Uzasadnić wiedzę prawdziwą i pewną

• R. Descartes: filozofię łączył z geometrią i

algebrą (metoda dedukcji: analiza i intuicja)

• F. Bacon: filozofią łączył z naukami

przyrodniczymi - zoologia, biologia (metoda

indukcyjna: od szczegółu do ogółu)

• J. Locke: filozofię łączył z psychologią

(metoda psychologiczna) – „umysł ludzki to

tabula rasa”

• B. Pascal: filozofię łączył z wiarą (religią) –

„porządek serca”

• Dwaj najwybitniejsi to Immanuel Kant i Georg

W. Hegel: dokonali syntezy wcześniejszych

koncepcji

Kartezjusz: sceptycyzm

metodyczny

• Można wątpić w wiedzę dostarczaną

przez zmysły (niekiedy ulegamy

złudzeniom zmysłowym)

• Możemy wątpić w wiedzę

dostarczaną przez rozum (być może

istnieje złośliwy Demiurg-bóg, który nas

stale oszukuje)

• Możemy wątpić w to, czy potrafimy

odróżnić jawę od snu (być może to co

nazywamy jawą jest snem i na odwrót)

• Czy można być czegoś pewnym ?

Kartezjańskie cogito ergo sum

• Nie możemy zwątpić w samo wątpienie:

(dubito ergo) cogito ergo sum – wątpię,

zatem myślę, więc jestem jako ten, który

myśl – to archimedesowy punkt filozofii i

nowożytnego sposobu myślenia o człowieku

• Człowiek to istota myśląca, testem na

właściwe myślenie jest zachowywanie

odpowiedniej metody

• Człowiek myślący, to ten, który

podporządkowuje sobie świat –

zwierzęta i przyrodę, przestaje się bać

przyrody, zaczyna nad nią panować i

używać według własnych potrzeb

Metoda dedukcji według

Kartezjusza

• Metoda dedukcji pozwala nam rozłożyć

naszą wiedzę na elementy proste, czyli

dokonanie analizy. Wyróżnić idee, które

przedstawiają się w sposób jasny i wyraźny

w naszym umyśle

• Jasno, czyli jawią się nam w sposób

oczywisty – to aksjomaty geometrii i algebry

• Wyraźnie, czyli tak, że potrafimy je

oddzielić od innych – np. trójkąt, koło

• Punktem wyjścia dla naszej wiedzy jest

intuicja prostych treści, które następnie

rozumowo łączymy w coraz bardziej

skomplikowane zależności

Idee wrodzone w ujęciu

Kartezjusza

• Rozum stanowi miarę ludzkiego poznania, a zmyły

go tylko uzupełniają (racjonalizm). Wrażenia

zmysłowe są przydatne w życiu, ale nie w

poznaniu

• Analiza treści jakie mamy w umyśle wskazuje, że

znajdujemy tam idee: a) nabyte w procesie

wychowania i edukacji, b) skonstruowane

przez nas samych, c) wrodzone – „urodzone z

nami” – są jasne i wyraźne

• Idee wrodzone zostały człowiekowi wpojone przez

Boga (światło naturalne) i dają nam gwarancję

poznania niezawodnego (wszyscy mamy takie

same treści w umysłach) – np. Bóg, dusza,

aksjomaty geometrii (prosta, punkt) i algebry

(liczba)

Kartezjański dualizm

ontologiczny

• W świecie mamy dwie substancje:

• rozciągłą (res extensa) – to materia, którą

można rozciągać i dzielić w nieskończoność;

stanowi całkowicie identyczną, jednorodną

w sobie masę; to przyroda nieożywiona,

rośliny, zwierzęta, ludzkie ciało

• myśląca (res cogitans) – nie zajmuje

miejsca w przestrzeni, jej atrybutem jest

myślenie: rozumowanie, spostrzeganie,

odczuwanie, zdolność do miłości,

nienawiści, itp. Dotyczy człowieka i Boga

• W kosmosie są one oddzielone, jedynie w

człowieku się łączą (w szyszynce)

Istnienie Boga według

Kartezjusza

• Myśl ludzka jest niedoskonała, nie

istnieje sama przez się, musi mieć

swoją przyczynę

• Ostateczna przyczyna jest doskonała,

jest Bogiem. Istnienie Boga wynika z

samej idei, którą mamy o nim w myśli.

Myśl ludzka nie może wymyśleć czegoś

doskonalszego od siebie, stąd wniosek,

że została nam ona podarowana

• Istnienia ciał można dowieść dopiero po

udowodnieniu istnienia Boga

F. Bacon: wiedza empiryczna

• Nauka (wiedza) ma służyć realizacji

praktycznych celów. Wiedza to potęga,

która daje człowiekowi władzę nad

przyrodą

• Badanie przyrody nie odbywa się przez

kontemplację i rozmyślania, ale przez

czynne zabiegi i eksperymenty

• Najbardziej stosowną do tego jest

metoda indukcji, czyli stopniowego

uogólniania danych zmysłowych. Zmysły i

rozum uzupełniają się w procesie

zdobywania wiedzy

F. Bacona: teoria złudzeń

• Złudzenia (idole) przeszkadzają nam w

prawidłowym poznaniu świata:

• Plemienne: wynikają z natury ludzkiej,

wynika z nich skłonność do interpretacji

świata zgodnie z ludzką miarą

• Jaskini: to złudzenia indywidualne, wynikają

z wychowania, lektury, wpływu otoczenia

• Rynku: są powodowane przez mowę; ludzki

język jest wieloznaczny, sprzyja niejasności

pojęć

• Teatru: to błędy wynikające z przyjętych

wcześniej hipotez i teorii filozoficznych i

naukowych

F. Bacon: metoda indukcji

• Podstawą metody indukcji jest

eksperyment. Dzięki niemu zostają ustalone

fakty, które następnie rozum uogólnia.

Eksperyment zastępuje przypadkowe

zbieranie faktów

• Indukcja jest procedurą badawczą, która

wychodzi od zebrania faktów, a następnie ich

porównywania

• Porównywanie dokonuje się przez trojakie

wykazy: obecności danych cech,

nieobecności cech, oraz stopnia obecności

• Zadanie indukcji polega na znalezieniu stałych

własności rzeczy, które Bacon nazywa

prawem naukowym

J. Locke: metoda

psychologiczna

• Punktem wyjścia dla wiedzy jest

doświadczenie („nie ma niczego w umyśle,

czego, by wcześniej nie było w zmyśle”)

• W momencie narodzin umysł ludzki jest

tabula rasa (niezapisaną tablicą), którą

zapisze dopiero doświadczenie

• Wiedza ludzka ma charakter subiektywny

(czuję ciepło, widzę kolor, słyszę głos)

• Wiedza pewna nie dotyczy faktów

empirycznych, ale idei, które powstają w

umysłach w momencie kontaktu ze światem

zmysłowym

J. Locke: odrzucenie idei

wrodzonych

• Dla wyjaśnienia tego, czym są idee (pojęcia)

należy podać ich proste składniki, w tym celu
badamy umysły dzieci, umysłowo chorych, oraz
ludzi niecywilizowanych.

• Odkrywamy, że w umyśle nie ma niczego

wrodzonego, jedynie to, co zostało urobione
przez doświadczenie oraz nabyte przez
edukacje

• Doświadczenie ma dwie formy: a)

doświadczenie rzeczy zewnętrznych, b)
doświadczenie samego siebie
(autorefleksja)

J. Locke: koncepcja idei

• Idee dzielimy na proste i złożone
• Idee proste odpowiadają dwojakim

własnościom rzeczy: a) jakości
pierwotne – zależą od przedmiotu
(rozciągłość, kształt, ruch, ilość), b)
jakości wtórne – zależą od podmiotu
(barwy, dźwięki, smaki)

• Umysł łączy idee proste w idee złożone

(dusza, substancja, Bóg); pojawiają się
one w umyśle na zasadzie łączenia
prostych własności rzeczy

B. Pascal: porządek serca

• W pierwszym okresie życia interesował się

naukami ścisłymi (matematyka, logiki,

metodologii), w późniejszym okresie

sceptycznie patrzył na kompetencje rozumu

• Krytyka rozumu: nie jest on w stanie

poznać nieskończoności, ani rozwiązać

kwestii etycznych i religijnych, dotyczących

sensu ludzkiego istnienia. Sama wiedza jest

próżnością umysłu i szaleństwem

• Racje serca: ono może poznać rzeczy

nadprzyrodzone; serce jest rodzajem

mistycznej intuicji, która pozwala

człowiekowi poddać się boskiemu

objawieniu

Zakład Pascala

• Rozum nie może rozstrzygnąć tego czy Bóg

istnieje, czy też nie, ale możemy przyjąć

zakład, którego stawką jest nasze życie – to

rodzaj hazardu

• Możemy przyjąć, że Bóg istnieje i

przestrzegać przykazań, albo przyjąć,

że Boga nie ma i odrzucić przykazania

• Przyjmując pierwsze rozwiązanie niewiele

tracimy (możliwość korzystania z życia tu i

teraz, a wiele zyskujemy, gdy okaże się, że

on rzeczywiście jest

• Przyjmując drugie rozwiązanie niewiele

zyskujemy, a wiele tracimy - nagrodę życia

wiecznego

B. Pascal: hierarchia dóbr

• Za myślicielami średniowiecza Pascal

uznał, że istnieje hierarchia dóbr: 1)

materialne, 2) duchowe, 3) boskie

• Dobra te są niesprowadzalne do siebie,

suma dóbr materialnych nie daje dóbr

duchowych, a suma dóbr duchowych nie

przekłada się na dobra boskie

• Porządek boski jest poznawalny jedynie

dzięki objawieniu

• Człowiek stoi na pograniczu tych trzech

rodzajów dóbr – składa się z ciała i duszy

i zdolny jest do poznania dóbr boskich.

Spotyka się w nim słabość z wielkością

B. Pascal: wielkość i małość

człowieka

• Człowiek jest trzciną myślącą na wietrze,

jest najsłabszy w przyrodzie, a jednocześnie

posiada świadomość, która daje mu

przewagę nad innymi istotami

• Człowiek ma świadomość własnej

śmiertelności i własnych ograniczeń. Łatwo

go życia pozbawić, ale z drugiej strony jest

zdolny do czynów niezwykłych. Spotyka się

w nim skończoność z nieskończonością

• W sporze łaskę bożą i dobre uczynki Pascal

bronił jansenistów przez zarzutami jezuitów

(głosił rygoryzm moralny, a odrzucał

legalizm i wygodne usprawiedliwienia dla zła

moralnego)

I. Kant: filozofia

transcendentalna

• Pogodzenie racjonalizmu (Kartezjusz) z

empiryzmem (Locke), jego propozycja to
filozofia krytyczna

• Odejście od dogmatyzmu (należy przyjąć

świat takim jakim jest) i sceptycyzmu
(należy zwątpić każdy rodzaj poznania), jego
propozycja to filozofia transcendentalna,
badająca nie empiryczne podstawy
poznania zmysłowego

• Filozofia transcendentalna to krytyczna

analiza poznania ludzkiego

I. Kant: filozofia

transcendentalna c.d.

• Estetyka transcendentalna, to nauka o

zmysłowości, czyli o odbieraniu wrażeń. Wrażenia
odbieramy poprzez czas i przestrzeń, które są
częścią uposażenia podmiotu. Czas i przestrzeń
to formy naoczności.

• Analityka transcendentalna, to nauka o

intelekcie i kategoriach. Kategorie są sposobami
orzekania o rzeczach. Kant wyróżnił cztery grupy
kategorii: ilości, jakości, relacji i modalności.

• Dialektyka transcendentalna, to nauka o

ideach regulatywnych. Kant wymienił idee
kosmosu (uspójnia doświadczenie zmysłowe),
duszy (uspójnia doświadczenie wewnętrzne),
Bóg (uspójnia całość naszej wiedzy o świecie).

Etyka formalna Kanta

• Kluczową rolę odgrywa czysty rozum

praktyczny (czystość oznacza, że jest
pozbawiony elementów zmysłowych)

• W czystym rozumie każdego człowieka znajdują

się idee postulatywne: Bóg, dusza, wolność.
One pozwalają na stworzenie prawa moralnego o
powszechnej ważności (generalnej normy
etycznej), którą Kant określił jako imperatyw
kategoryczny.

• Imperatyw ten brzmi: postępuj według takiej

zasady, co do której mógłbyś jednoznacznie
chcieć, aby stała się powszechnym prawem

I. Kant: imperatyw kategoryczny i

praktyczny

• Kant imperatyw kategoryczny uzupełnił o

imperatyw praktyczny: traktuj
człowieczeństwo w tobie i w drugim
człowieku zawsze jako cel, a nigdy jedynie
jako środek prowadzący do celu

• Szacunek powinniśmy okazywać każdej

indywidualnej osobie ze względu na każda osoba
jest nośnikiem człowieczeństwa i związanej z nim
rozumności

• Oprócz tego istnieją jeszcze imperatywy

hipotetyczne, które wskazują, że zasada etyczna
jest sposobem na realizację innego celu (np.
stosując zasadę uczciwości w postępowaniu
pragniemy akceptacji ze strony innych osób)

I. Kant: wolność osoby

• Człowiek posiada dobrą i wolną wolę, która

pozwala mu dobrze postępować

• Autonomia woli polega na tym, że człowiek

może być wolny, może postępować niezależnie
od wpływu czynników zmysłowych

• Heteronomia woli polega na tym, że w swoim

działaniu zależymy od czynników zewnętrznych
(np. własnego szczęścia, pragnień, powszechnej
woli, czynników religijnych)

• Pełna autonomia woli jest możliwa dzięki temu,

że podmiot swoje działanie podporządkowuje
rozumowi (wolność to sztuka
autodeterminacji)

I. Kant: podział czynów ze względu

na intencję

• Moralna ocena czynu zależy od podmiotu

(intencja, cel działania) i przedmiotu
(skutek i okoliczności). Kant wyróżnił:

• Czyny legalne - zależne od prawa

państwowego, bądź boskiego, np. jestem
uczciwy, ponieważ chcę uniknąć kary

• Czyny teleologalne - zależne od celu,

jako sobie stawiamy, np. jestem uczciwy,
ponieważ chcę zasłużyć na nagrodę

• Czyny moralne – zależne od samej

wartości czynu, np. jestem uczciwy,
ponieważ cenię sobie wartość uczciwości

Utylitaryzm etyczny

• Prekursorzy: J. Locke, T. Hobbes, A. Smith, B. Mandevill
• Przedstawiciele: J. Bentham, J. St. Mill
• Założenia utylitaryzmu:
• A) naturalny egoizm – człowiek jest skłonny do

myślenia o sobie, jednak egoizm nie jest aspołeczny.
Społeczeństwo ma więcej pożytku z egoistów niż z
altruistów (rywalizacja i zazdrość napędzają
gospodarkę)

• B) prawo do wolności – jednostka jest wolna (dotyczy

wykształconych Europejczyków), pod warunkiem, że nie
szkodzi innym i nie narusza norm prawa państwowego

• C) nominalizm społeczny – społeczeństwo, to suma

interesów jednostkowych (nie ma dobra wspólnego)

J. Bentham: zasada użyteczności

• Zasada użyteczności to inaczej zasada

maksymalngo szczęścia, według której słuszne jest
to, do przyczynia się do największego szczęścia,
dla jak największej liczby osób, co jednocześnie nie
przysparza przykrości

• Człowiek z natury pragnie żyć szczęśliwie, czyli

dąży do maksymalizowania przyjemności i
minimalizowania przykrości. Bentham twierdził, że
tak właśnie powinniśmy postępować

• Źródła przyjemności / przykrości – fizyczne, które

polegają na zmysłowym odczuciu przyje. / przykr.,
moralne – źródłem przyj. / przykr. są zwyczajowe
relacje międzyludzkie, polityczne – źródłem
przyj. / przykr. są instytucje państwowe, religijne –
źródłem przyj. / przykr. jest istota wyższa

Kryteria pomocnicze w określaniu

przyjemności / przykrości

• Jeremi Bentham wymienił siedem takich kryteriów:
• Intensywność - lepsza jest przyjemność bardziej

intensywna od mniej intensywnej

• Trwanie - lepsza jest przyjemność trwająca dłużej od tej,

która trwa krócej

• Pewność lub niepewność - lepsza jest przyjemność

bardziej pewna od mniej pewnej

• Bliskość lub dalekość - lepsza jest przyjemność bliższa niż

dalsza

• Płodność – pytamy czy dana przyjemność prowadzi do

dalszych przyjemności

• Czystość – pytamy czy dana przyjemność nie wiąże się z

ewentualnymi przykrościami

• Rozciągłość – ilu osób przyjemność dotyczy
• Wszystkie te kryteria dotyczą ilości przyjemności / przykrości

J. St. Mill: przyjemności zmysłowe

i duchowe

• Przyj./przyk. różnią się od siebie ze względu na

kryterium ilościowe i jakościowe

• Wybór przyjemności duchowych (wyższych) zależy od

wychowania i wrażliwości estetycznej
(osobowości)

• Wybór przyjemności duchowych sprawia, że jesteśmy

bardziej wrażliwi na kwestie społeczne

• Wybierając przyjemności wyższe mamy pełniejszy

ogląd przyjemności w ogóle. Potrafimy w
odpowiednich proporcjach realizować przyjemności
wyższe i niższe.

• W momencie, gdy mamy wątpliwości, która

przyjemność jest wyższa możemy zapytać o radę
kompetentnych sędziów, bądź odnieść się do
rozumnej woli większości

J. St. Mill: wolność jednostki

• Wolność to niezależność od tego, co jednostkę

ogranicza (tym, bardziej jestem wolny, im mniej
rzeczy na mnie wpływa)

• Wolność może być ograniczana, wtedy, gdy

przynosi krzywdę innym, bądź wiąże się z
łamaniem prawa

• Prawo jest wynikiem umowy społecznej,

gwarantującym bezpieczne współżycie jednostkom

• Ludzkość zyskuje więcej, gdy pozwalamy każdemu

żyć według upodobania, niż wtedy, gdy
wprowadzamy ograniczenia

• Wychowanie powinno polegać na rozwijaniu

indywidualnych pragnień. Swobodny rozwój
jednostki jest jednym z głównych składników
ludzkiego szczęścia

F. Nietzsche: wola mocy

• Nietzsche – filolog klasyczny, filozof
• Wola mocy (wcześniej życie) główna

kategoria w filozofii Nietzschego, opisująca
całą rzeczywistość, rozumiana jako zbiór nie
uporządkowanych i nieskoordynowanych
działań i przemian

• Wola mocy znajduje się poza dobrem i złem,

jako taka nie poddaje się wartościowaniu

• Należy odrzucić wszelkie zasady i normy, które

pochodzą od świata idei, Boga, czy
ponadnaturalnych racji, samo życie jest
wartością

F. Nietzsche: Bóg jest martwy

• Sens tego wyrażenia polega na negacji obiektywnego

ładu świata (praw Natury, praw Bożych, rozumu
historii)

• Nietzsche postulował przewartościowanie wszystkich

wartości (miarą dla porządku wartości ma być
nadczłowiek (wcześniej człowiek dostojny, człowiek
wyższego rzędu)

• Teza Bóg jest martwy nie prowadzi do ateizmu, ale do

nihilizmu czynnego, polegającego na odrzuceniu
obiektywnych wartości. Od tej pory jednostka,
dysponująca wolą mocy ma stanowić miarę dobrego
postępowania (subiektywizm etyczny)

• Subiektywizm opiera się na zasadzie miłości

odległego, i wiąże się z doświadczeniem
samotności

F. Nietzsche: moralność panów i

niewolników

•

M

oralność panów – jest efektem tworzenia norm

przez ludzi silnych w celu potwierdzenia własnej
wartości. Cechuje ich odwaga, dobry „gest” wobec
innych, szczerość, otwartość, nie chowanie uraz,
jawne wyrażenie swoich opinii, nie okazywanie
litości i miłosierdzia.

• Moralność niewolników – jest wyrazem

sprzeciwu wobec moralności dostojnej, zabezpiecza
interesy słabych mas. Cechuje go zapobiegliwość o
swoje dobro, zawiść, zazdrość, satysfakcja z powodu
niepowodzenia innych, resentyment (negowanie
tych wartości, których jednostka nie jest w stanie
sama zrealizować), ale także zdolność do
okazywania miłosierdzia i współczucia

F. Nietzsche: nurt apolliński i nurt

dionizyjski

• Życie jest groźne i niszczycielskie, sztuka jest

sposobem na przeciwstawianie się jego
niszczycielskiemu działaniu. W kulturze greckiej,
stojącej u źródeł kultury Zachodu, ścierały się dwa
wymiary apolliński i dionizyjski

• Apollo symbolizował światło, rozum,

powściągliwość, umiar, prymat formy i piękna nad
chaosem , dystans wobec natury

• Dionizos – to radość życia i twórczego działania,

łamiąca bariery i wszelkie ograniczenia

• Połączenie tych dwóch elementów daje twórczą siłę

genialnej jednostki (geniusza), która jest w stanie
zmieniać świat, odsłaniać nowe prawdy i wpływać na
myślenie innych ludzi

Kierkegaard: filozofia egzystencji

• Egzystencja jest cechą wolnej jednostki, twórczej i

samodzielnej. Egzystować to realizować siebie
poprzez wolny wybór (albo – albo), spośród co
najmniej dwu możliwości

• Egzystować to doświadczać samotności, tworzyć

własną tożsamość w opozycji do tożsamości
społecznej. Chcąc uzyskać odpowiedź na pytanie o
sens życia należy je pracowicie tworzyć

• Podstawową cechą ludzkiego życia jest

doświadczenie skończoności (czasowości,
utracalności życia, utracalności zdrowia i dóbr
materialnych).

• W człowieku ścierają się przeciwstawne uczucia: lęk

z odwagą, wolność z koniecznością, nadzieja ze
słabością

S. Kierkegaarda: trzy typy życia

•

Kierkegaard wyróżnił trzy typy życia, których sam
doświadczył i które mogą stać się udziałem innych ludzi

•

Typ estetyczny - jest pochłonięty rzeczywistością
zmysłowa, bawi się, żyje na powierzchni (konsument
życia), sprawdza jak widzą go inni (narcyz)

•

Typ etyczny – charakteryzuje go poczucie
odpowiedzialności, jest stały w swoich wyborach, jest
przewidywalny, stara się racjonalnie przeżyć życie

•

Typ religijny – niekiedy religia stanowi jedynie tło
życia, jednak człowiek autentycznie religijny żyje z
przekonaniem o stałej obecności Boga w swoim życiu.
Bóg domaga się od niego całkowitego zaufania i
oddania (przykład Abrahama i Izaaka). Nagrodą za
zaufanie jest pogłębiona świadomość własnego „ja”,
samodzielność i samoświadomość

J.P. Sartre: absolutna wolność

• Człowiek jest bytem, który wykracza poza

teraźniejszość w przyszłość. Jest określony przez
swoje możliwości. Dzięki projekcji wykracza poza to,
czym aktualnie jest, ku temu, czym może się
dopiero stać, co może ze sobą uczynić.

• Człowiek jest tym, co z sobą uczyni. Tworzywem

bytu człowieka jest wolność i całkowita
odpowiedzialność za własne wybory („każda wojna
w której biorę udział, to moja własna wojna”)

• Człowiek jest skazany na wolność, dlatego nie

może tak naprawdę odrzucić swojej wolności. Każdy
wybór jest wyrazem jego dobrowolnej zgody. W tym
sensie ludzkie życie to projekt, który stale się
zmienia i podlega ciągłej aktualizacji

J.P. Sartre: radykalna

odpowiedzialność

• Nie istnieje Bóg, który przekazuje człowiekowi swą

istotę, dlatego sam człowiek określa się w swojej
egzystencji

• Inni to „piekło”, które wprowadza na jednostkę

różnego typu ograniczenia. Bycie osądzanym przez
innych krępuje jednostkę i powinno być przezwyciężone

• Człowiek jest obciążany pełną odpowiedzialnością

za siebie, chociaż często jej unika, wymyślając różne
powody

• Jednostka jest odpowiedzialna za siebie i przed sobą, za

to, co ze sobą uczyniła

• W ostatnich swoich pracach Sartre próbował połączyć

egzystencjalizm z marksizm, mówił wówczas o
zapośredniczeniu wolności jednostki w warunkach
społecznych i ekonomicznych

Z. Freud: psychoanaliza a

filozofia

• Psychoanaliza to wypracowana przez

Freuda metoda leczenia schorzeń
psychicznych. W kontekście psychoanalizy
Freud wypracował koncepcję człowieka i
kultury

• Freud uważał, że los człowieka rozgrywa się

przede wszystkim w sferze nieświadomości
(tego, co znajduje się poza naszą kontrolą)

• Ludzka psychika składa się z trzech warstw:

id, superego i ego. Tylko tej ostatniej
jesteśmy części jesteśmy tak naprawdę
świadomi

Z. Freud: Id, superego

• Id (ono) to najgłębsza warstwa psychiki,

siedlisko ludzkich pierwotnych popędów , a
także tych przeżyć, które wypieramy ze
świadomości, czyli kompleksów

• Superego to warstwa psychiki na którą

składają się przekazane nam w procesie
wychowania i kształcenia, przez rodziców i
wychowawców, normy moralne oraz społeczne
nakazy i zakazy. W procesie wychowania
nakazy te zostają zinternalizowane
(uwewnętrznione) i zapisują się w nas w
formie sumienia. Sumienie trzyma na uwięzi
sferę id i nie dopuszcza do świadomości

Z. Freud: ego (ja)

• Pomiędzy id i superego rozpięte jest ego

(ja). Tej części psychiki jesteśmy świadomi.
Ego ma bezpośredni kontakt ze światem
zewnętrznym, odbiera od niego bodźce i
świadomie na nie reaguje

• Popęd seksualny młodego człowieka domaga

się zaspokojenia. Wpojony mu przez
superego, czyli rodzica zakaz, zabrania mu
to czynić. Zaspakajając swój popęd młody
człowiek wchodzi w konflikt z sumieniem -
ma poczucie winy, a kiedy z tego rezygnuje,
tłumi popęd, to w następstwie ma kompleksy

Z. Freud: eros i tanatos

• Dwie są zasadnicze energie zakorzenione w sferze id

– popęd życia (eros) oraz popęd śmierci (tanatos)

• Eros to biologiczna siła życia, pęd do życia, do

miłości, do zaspakajania pragnień, do przyjemności.
Pęd do przyjemności jest korygowany przez zasadę
rzeczywistości. Energią erosa jest libido.

• Tanatos to instynkt śmierci, dążenie do destrukcji i

zniszczenia. Siła ta może być skierowana na
zewnątrz, wówczas polega na destrukcji relacji
społecznych, bądź jest skierowana do wewnątrz,
wówczas polega na autodestrukcji (podmiot
niszczy siebie) – różnego typu nałogi

• Oba te czynniki decydują o losach jednostki,

społeczeństw i ludzkości

E. Fromm: psychoanaliza

humanistyczna

• Fromm uznawał, że dla bytu ludzkiego

kluczowy jest wymiar życia społecznego i
psychologiczno-egzystencjalny.

• Jako istota cielesna człowiek należy do

królestwa zwierząt, ale jednocześnie wykracza
ponad to królestwo.

• Zwierze jest biernym elementem świata

przyrody, nie ma sumienia, ani świadomości
samego siebie, żyje w harmonii z naturą

• Narodziny człowieka do ludzkiego życia wiąże

się z zerwaniem więzi z naturą. Wówczas
instynkt przestaje bezpośrednio wpływać na
nasze działanie

E. Fromm: życie człowieka

• Człowiek jest istotą rozumną i samoświadomą.

Jesteśmy istotami, której nie wystarcza to, że żyje,
on pragnie żyć sensownie.

• Życie ludzkie jest doświadczeniem

wyobcowania od tego, co jest naszym
pierwotnym domem, a następnie powolnego
odbudowywania więzi z innymi ludźmi i kulturą

• Zwierze jest zadowolone, gdy zaspokoi swoje

potrzeby fizjologiczne, natomiast ludzkie potrzeby
są bardziej rozbudowane

• Zdrowe społeczeństwo składa się z ludzi

twórczych i produktywnych. Produktywność jest
realizacją tkwiących we nas możliwości, rozumienia
siebie i nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi

E. Fromm: problem

osamotnienia

• Najsilniejszą ludzką potrzebą jest przezwyciężanie stanu

osamotnienia.

• Dokonujemy to przez stany orgiastyczne (przeżycia

seksualne, alkoholizm, narkomania) – są silne, obejmują
ludzkie ciało i psychikę, ich działanie nie trwa długo i stale
domaga się nowych bodźców

• Inną formą pokonywania osamotnienia jest konformizm

(zespolenie z grupą) – to stan trwały, ale dotyczy jedynie
psychiki

• Innym sposobem przełamywania osamotnienia jest

działalność twórcza (zespolenie z pracą, bądź swoim
dziełem) – ma charakter trwały, ale nie dotyczy relacji
międzyosobowych

• Najlepszym sposobem radzenia sobie z osamotnieniem jest

dojrzała miłości, nastawione na dawanie, a nie na branie. Taki
związek nie niszczy indywidualności osób, które w nim
pozostają.

E. Fromm: inne potrzeby

ludzkie

• Potrzeba transcendencji – to dążenie do wykraczania

poza to, kimś się aktualnie jest. Z tym wiąże się
pragnienie wolności i samostanowienia o sobie

• Potrzeba zakorzenienia – proces dojrzewania polega

na zrywaniu więzów rodzinnych, a następnie ich
powolnemu odbudowywaniu (dla własnego zdrowia
psychicznego musimy być z kimś i z czymś związani)

• Potrzeba poczucia tożsamości – chcemy bronić

własnej odrębności i wyjątkowości. Mając wrobione
poczucie własnej wartości możemy wchodzić w zdrowe
relacje z innymi osobami

• Potrzeba układu odniesienia i czci – nie zadawala

nas jakakolwiek wizja świata, chcemy rozumieć
rzeczywistość obiektywnie. Na tą potrzebę
odpowiadają systemy religijne, naukowe i filozoficzne

M. Scheler: hierarchia wartości

• Wartości są czymś poznawanym przez człowieka

intuicyjnie (zmysł aksjologiczny), intelekt je porządkuje

• Poznając wartości od razu poznajemy ich hierarchiczne

ułożenie. Wartości stanowią podstawowy punkt
orientacyjny w naszym życiu, umożliwiają wybór
między dobrem i złem.

• Można mówić o wartościach pozytywnych i negatywnych
• Wartości hedonistyczne (przyjemność – nieprzyjemność)
• Wartości utylitarne (użyteczność – brak użyteczności)
• Wartości witalne (życie – śmierć, zdrowie – choroba)
• Wartości duchowe : poznawcze (prawda – fałsz),

estetyczne (piękno – brzydota), prawne (prawość –
nieprawość),

• Wartość świętości (sacrum – profanum)

M. Scheler: wzory osobowe

• Osoba ludzka się rozwija, gdy poznaje pełną gamę wartości
• Wzory osobowe stanowią kulturowy sposób na

upowszechnianie się świata wartości (sprowadzają je z
poziomu idealnego na poziom realny).

• wartością hedonistycznym odpowiada - artysta w

zażywaniu rozkoszy

• wartością utylitarnym – przywódca polityczny, sprawny

menadżer

• wartością witalnym – bohater; ten, który potrafi

zaryzykować utratę własnego życia dla obrony i ratowania
innych

• wartością duchowym – geniusz, genialny naukowiec,

genialny artysta

• wartości sacrum – święty; ten który realizuje wartości z

najwyższego poziomu, a jednocześnie w odpowiednich
proporcjach realizuje wartości niższe

M. Scheler: błędy zmysłu

aksjologicznego

• Subiektywizm – przekonanie, każda jednostka tworzy swój

własny, odrębny świat wartości. Wówczas przyjmuje się, że te
światy są ze sobą nieporównywalne

• Relatywizm kulturowy – teza, że wartości są wytworem

kultury, stąd w każdej z nich mamy do czynienia z innym
zestawem wartości

• Zawężenie perspektywy aksjologicznej - wrażliwość na

wartości jednego typu – (np. przyjemnościowe, lub witalne)

• Totalizm – narzucanie siłą wartości przez siebie realizowanych

(np. nauczyciel, który mówi, że najważniejsza jest nauka)

• Resentyment – odrzucenie tych wartości, których nie

jesteśmy w stanie sami zrealizować (np. młody człowiek, który
nie chce lub nie potrafi się uczyć, mówi kolegom, że
studiowanie to strata czasu). Człowiek kierujący się uczuciem
resentymentu porównuje się z innymi, aby siebie
dowartościować.

Personalizm

• Opiera się na przekonaniu, że osoba ludzka

jest bytem autonomicznym, zdolnym do
działania wolnego i odpowiedzialnego.

• Główną wartością chronioną w personalizmie

jest godność osoby ludzkiej.

• Ze względu na to, że każdy człowiek jest

nośnikiem takiej godności, nie można
traktować ani siebie ani innych
przedmiotowo, ale zawsze jako cel sam w
sobie.

Przedstawiciele personalizmu:
Jacques Maritain, Emanuel Mounier,
Karol Wojtyła (Jan Paweł II), Józef
Tischner

• Człowiek jako osoba może się rozwijać

i doskonalić, dążyć do realizacji
najwyższego dobra, czyli doskonałości
moralnej (eudajmonii). Jednak własnej
doskonałości moralnej nie można
realizować w izolacji wobec innych
osób.

• Afirmacja godności nakłada na nas

obowiązek tworzenia wspólnoty

Osoba: historia i
współczesność

• Boecjusz: osoba to indywidualna

substancja natury rozumnej (pierwotnie
definicja służyła do rozstrzygania sporów o
relacje w Trójcy Świętej, od XI wieku
odniesiona do człowieka)

• Współcześnie: bycie osobą oznacza, że

jednostka – ma zdolność do poznania
intelektualnego, miłości; jest wolna,
samoświadoma, unikalna (nie ma dwóch
takich samych osób); jest połączeniem
duszy i ciała (duszę otrzymujemy
prawdopodobnie w momencie poczęcia)

E. Mounier: antropologia
negatywna

• Nie można zdefiniować osoby; jest ona

czymś aktywnym, bycie osobą jest nam
zadane.

• Osoba to nie człowiek (bycie

człowiekiem oznacza przynależność
gatunkową)

• Osoba to nie jednostka (bycie jednostką

oznacza, że znajdujemy się w relacji
społecznej z grupą)

• Osoba to nie osobowość (osobowość to

charakter i temperament)

E. Mounier: wyjątkowość
każdej osoby

• Osoba to coś najpierwotniejszego.

Jako osoby jesteśmy ludźmi,
jednostkami, mamy osobowość

• Osoba to rzeczywistość, którą poznajemy

a zarazem tworzymy od „wewnątrz”

• Osoba jest czymś całkowicie

wyjątkowym i niepowtarzalnym

• Adekwatnym sposobem poznania osoby

jest miłość („być znaczy kochać”)

E. Mounier: ruch ku
personalizacji

• Osoba jest przeżywaną działalnością

autokreacji, komunikacji,
przynależności, którą daje się uchwycić
w ruchu ku personalizacji

• Ruch ku personalizacji jest istotą

ewolucji świata, dokonuje się w przejściu
od materii do ducha (wpływ E. Bergsona)

• Osoba jest najwyższą i najważniejszą

formą egzystencji (zwieńczenie procesu
humanizacji świata)

E. Mounier: wymiary życia
osoby

1

) Powołanie - do przekraczania samego

siebie, do bycia lepszym,

2) Wcielenie – osobą można być jedynie w

ciele; możemy się rozwijać jedynie w
oparciu o materię

3) Wspólnota – realizacja osoby dokonuje

się przez pracę na rzecz wspólnoty

Ćwiczenia formujące osobę: rozważenie

własnego powołania, zaangażowanie,
wyrzeczenie, czyli rezygnacja z egoizmu
na rzecz innych

W personalizmie wyróżnia się
następujące zasady etyki
społecznej:

• zasada dobra wspólnego,
• zasada pomocniczości,
• zasada solidarności,
• zasada sprawiedliwości, oraz

dodatkowe:

• zasada pluralizmu społecznego,
• zasada uczestnictwa w strukturach

życia publicznego,

• zasada prymatu człowieka nad rzeczą