Filozofia

średniowieczna –

okres trwania 529ne. –

XVI wiek

Filozofia potwierdza teologię

(naukę o Bogu)

Źródła filozofii średniowiecznej

• Biblia (Stary i Nowy Testament)
• Tradycja Kościoła (doktrynalne wypowiedzi Kościoła

na temat: Trójcy Świętej, wcielenia i
zmartwychwstania Chrystusa, Ducha Świętego, Matki
Bożej

• Filozofia grecka (do XI wieku przede wszystkim

Platon i neoplatonicy, od XII w. Arystoteles). Filozofia
grecka dostarczyła chrześcijaństwu pojęć do opisu
świata i człowieka (np. substancja, osoba, cnota,
natura). Niektóre jednak kwestie były oryginalnym
wkładem myśli chrześcijańskiej (np. łaska, pokora,
stworzenie świata)

• Filozofia arabska (komentatorzy pism Arystotelesa –

Awicenna i Awerroez)

• Filozofia żydowska (Mojżesz Majmonodes

)

Główni przedstawiciele filozofii

średniowiecza

• Św. Augustyn (354 – 430r); kluczowe kwestie,

które analizował: wolna wola, łaska,
iluminacja, egzemplaryzm

• Anzelm z Cantembery; dowód na istnienie

Boga

• Św. Bonawentura
• Św. Tomasz z Akwinu (1223 – 1274); kluczowe

kwestie, analizował, to chrystianizacja
Arystotelesa, argumenty za istnieniem Boga,
etyka ogólna i szczegółowa)

• Jan Duns Szkot
• Wilhelm Ockham
• Jan Burydan

Augustyn: hierarchia dóbr

• Świat został stworzony przez Boga w sposób

hierarchiczny: dobra stojące niżej zawierają w
sobie cząstkę dobra najwyższego
(egzemplaryzm)

• Dobro Najwyższe (Bóg)
• Dobra wyższe (miara, postać, porządek, cnoty

ewangeliczne i cnoty etyczne)

• Dobra średnie (ludzki rozum i wola)
• Dobra niższe (materia i ciało)
• Człowiek jest połączeniem dóbr średnich i

niższych, ale posiada zdolność poznania dóbr
wyższych i dobra najwyższego (iluminacjonizm)

Augustyn: wolna wola

• Człowiek ma wolną wolę (liberum arbitrium)

i dlatego może wybierać w sposób wolny
(libertas) między dobrem i złem

• Wola wybierając dobra wyższe, jednocześnie

poznaje właściwą miarę postępowania i dzięki
temu człowiek wie jak dobrze postępować

• Wola odwracając się od dóbr wyższych traci

zdolność do poznania właściwej miary
postępowania i w konsekwencji wybiera źle

• Utrata właściwej miary wiąże się z

pożądliwością (niewłaściwe skłonności ciała)
i pychą (niewłaściwe skłonności woli)

Augustyn: Stworzenie świata

• Creatio ex nihilo: świat został stworzony przez

Boga z niczego (Bóg niczego nie potrzebował, aby
go stworzyć)

• Między Bogiem i światem istnieje różnica, od

samego początku

• Różnica ta pogłębiła po grzechu pierwszych

rodziców („wygnanie z raju”)

• Bóg jednak kocha ludzi i obdarza ich łaską

(miłość człowieka do Boga i innych ludzi stanowi
odpowiedź na miłość Boga do ludzi)

• Bóg obdarza ludzi łaską (nie wszystkich w takim

samym stopniu, stąd predestynacja, czyli
podział przeznaczonych do zbawienia i potępienia

Anzelm: Ontologiczny dowód na

istnienie Boga

• Anzelm z Cantembury stworzył ontologiczny

dowód na istnienie Boga

• Wśród wielu pojęć w naszym umyśle (krzesło,

dom, drzewo) jest także pojęcie Bóg. Bóg jest
synonimem tego, co najdoskonalsze, tzn., że nic
doskonalszego niż on nie można pomyśleć

• Byt doskonały, to taki byt, któremu niczego nie

brakuje, zatem nie brakuje mu także istnienia

• Konkluzja: skoro Bóg jest bytem

najdoskonalszym i niczego mu nie brakuje,
tzn., że istnieje

• (krytycy tego dowodu wskazywali, że Anzelem

pomylił porządek myślenia z porządkiem istnienia)

Tomasz: argumenty za

istnieniem Boga

• Argumenty za istnieniem Boga Tomasza z Akwinu, to

argumenty wynikające z doświadczenia, opierają się na
metodzie analogii – obserwujemy istnienie w świecie
pewnych zależności i wnioskujemy, że dotyczą one także
sfery ponadzmysłowej

• z ruchu - istnieje Nieruchomy Poruszyciel, który

porusza inne byty

• z przyczyny – istnieje Pierwsza Przyczyna związków

przyczynowych

• z przygodności istnienia świata i konieczności

istnienia Boga – człowiek jest bytem skończonym, a
Bóg bytem koniecznym

• ze stopni doskonałości - Bóg jest bytem

najdoskonalszym, spośród wielu innych bytów

• z celowości przyrody - Bóg wpisał w świat naturalny cel

i wszystkie stworzenia go realizują

Tomasz: hierarchia bytów

• Wszystkie byty w świecie ułożone są w porządku

hierarchicznym

• Bóg - samo istnienie
• Aniołowie - istnienie, istota (dusza), bez ciała
• Człowiek - istnienie, istota (dusza rozumna), ciało
• Zwierze - istnienie, istota (dusza zmysłowa), ciało
• Roślina – istnienie, istota (dusza roślinna), materia
• Przyroda nieożywiona: rzeczy, kamienie, itp. -

istnienie, istota bez duszy, materia

• Bóg jest dawcą istnienia dla wszystkich istot żywych

i wszystkich rzeczy. Bóg jest tym, który stworzył
świat i podtrzymuje go w istnieniu

Etyka Tomasza z Akwinu

• Etyka ogólna - to rozważania o działaniach ludzkich,

wolnej woli, sprawnościach, cnotach i prawie, analiza
czynu ludzkiego

• Etyka szczegółowa – to refleksja nad miłością,

innymi uczuciami, życiem osobistym, zbiorowym i
religijnym człowieka

• Wszystkie istoty dążą do właściwego dla siebie celu,

tym celem jest życie szczęśliwe. Człowiek tym się
różni od innych istot, że jest istotą wolną, dlatego
indywidualnie dobiera środki, które go do tego celu
prowadzą

• Ludzka wola i intelekt określają cel i sposoby jego

realizacji. Wola z konieczności chce dobra, chociaż
niekiedy myli jej się dobro jednostkowe z dobrem
ogólnym. Moralne zło wynika z błędnej wiedzy
(intelektualizm etyczny)

Etyka ogólna Tomasza z

Akwinu c.d.

• Etapy działania ludzkiej woli:
• Intencja - skierowanie woli ku jakiemuś celowi

(np. student chce zdać egzamin)

• Rozwaga - określenie środków, które do tego

celu prowadzą

• Sąd rozumu praktycznego – na które środki

możemy się zgodzić, a na które nie

• Wybór – wybieramy jedną z możliwości. Wybór

jest aktem mieszanym działania rozumu i woli

• Tym co usprawnia człowieka do dokonywania

odpowiednich czynów, to wrodzone dyspozycje
i nabyte sprawności. Sprawności dobre to są
cnoty, a sprawności złe to wady moralne

Cnoty według Tomasza

• Cnoty intelektualne: mądrość (obejmuje wolę

i intelekt), zrozumienie, wiedza praktyczna,
roztropność (jej zadanie polega na dobieraniu
właściwych środków do realizacji zamierzonego
celu)

• Cnoty etyczne: roztropność (powtórzenie

sugeruje powiązanie działania woli i intelektu),
męstwo, umiarkowanie, sprawiedliwość.
Pochodną sprawiedliwości jest wdzięczność
wobec ludzi od których otrzymało się dobro,
pobożność i religijność w relacjach z Bogiem.

• Cnoty określają podmiotowe reguły działania

człowieka, a prawo przedmiotowe reguły
działania

Tomasz: koncepcja prawa

natury

• Prawo jest orzeczeniem rozumu praktycznego

wydanym przez władcę, który rządzi wspólnotą.
Zbiorowością największą jest wszechświat kierowany
przez Boga, on nadaje światu prawo. To prawo jest
zchierarchizowane:

• Prawo wieczne – dotyczy całego kosmosu
• Prawo natury – dotyczy wszystkich istot żywych

(odniesione do człowieka określane jest jako prawo
naturalne). W człowieku prawo to „odzywa się” w
synderezie i sumieniu: czyń dobrze, unikaj zła

• Prawa szczegółowe, wynikające z natury: zachowuj

swoje życie i zdrowie, rozmnażaj się i wychowuj dzieci,
szukaj prawdy i prowadź życie zbiorowe według zasad
etycznych

• Prawo ludzkie, które dzieli się na prawo narodów i

prawo poszczególnych państw

Sumienie według Tomasza

• Dzięki rozumowi poznajemy zasady, a dzięki

synderezie i sumieniu wiemy jak dobrze
postępować (współcześnie łączy się obie
zdolności)

• Syndereza – to sprawność intelektu zawierająca

przepisy prawa naturalnego, dzięki której wiemy
co należy czynić i czego unikać

• Sumienie – pozwala na to, aby ogóle zasady

prawa naturalnego, które mamy w synderezie
odnieść do poszczególnych przypadków

• Nakaz sumienia jest dla nas zobowiązujący

(należy słuchać głosu własnego sumienia). Kiedy
Bóg osądzi nasze postępowanie, to weźmie pod
uwagę osądy naszego sumienia

Prawo państwowe według

Tomasza

• Prawa w państwie muszą być zgodne z prawem

natury. Władca, Tomasz szczególnie wyróżniał
monarchię, powinien działać na rzecz dobra
wspólnego. Dobro wspólne to zbiór tego
rodzaju dóbr, które służą całej społeczności

• W momencie, gdy władca nie dba o dobro

wspólne, ale o swoje własne, wówczas poddani
mogą odmówić wypełniania jego nakazów
(nieposłuszeństwo obywatelskie)

• Ważną funkcją prawa jest sankcja (kara, bądź

nagroda). Sankcja dokumentuje moralność,
wzmacnia przekonanie o powszechnym
obowiązywaniu prawa