Asertywność jako

umiejętność społeczna

Kiedy ludzie spostrzegają, że osoba

jest skuteczna w relacjach

interpersonalnych, to mówią, że ma

ona umiejętności społeczne

(Bellack, Hersen, 1977)

Określenie umiejętności

społecznych

• Społeczne umiejętności są wzorcami zachowań

społecznych, wchodzącymi w skład społecznych

kompetencji jednostki (zdolności do wywierania

pożądanego efektu na otoczenie) (Oleś, 1998)

• Umiejętność społeczna jest to zdolność do

wchodzenia w interakcje z innymi w danym

kontekście społecznym przy użyciu takich

specyficznych sposobów, które są społecznie

akceptowane lub cenione, a równocześnie

osobiście korzystne, wzajemnie korzystne lub

korzystne przede wszystkim dla innych (Combs,

Slaby, 1977)

• Umiejętności społeczne obejmują więc repertuar

werbalnych i niewerbalnych zachowań (Oleś, 1998)

Określenie umiejętności

społecznych

Perspektywa teorii uczenia się:

• Umiejętność społeczna jest to zdolność

zarówno do wytwarzania zachowań, które są

pozytywnie lub negatywnie wzmacniane, jak i

niewytwarzania zachowań, które są karane lub

tępione przez innych (Libet, Lewinsohn, 1973)

• Umiejętność społeczna jest postrzegana jako

używanie zgeneralizowanych (uogólnionych)

wzmocnień (np. uśmiech, śmiech, dawanie,

przywiązanie) w grupie rówieśniczej (Keller,

Carlson, 1974). Udzielanie takich wzmocnień

pozytywnie wpływa na integrację grupy, a

także wiąże się z ich otrzymywaniem.

Określenie umiejętności

społecznych

Kontekst tematyki oddziaływania na

pacjentów psychiatrycznych w celu

poprawy ich społecznego funkcjonowania:

• Zdolność do ekspresji zarówno pozytywnych, jak i

negatywnych uczuć w relacjach interpersonalnych, bez utraty
społecznych wzmocnień. Umiejętność społeczna znajduje
wyraz w wielu sytuacjach (od rodzinnych po szkolne czy
zawodowe) i obejmuje odpowiednie połączenie reakcji
werbalnych i niewerbalnych. Osoba mająca umiejętności
społeczne jest zdolna do realistycznej oceny sytuacji oraz jest
świadoma, kiedy jej wysiłki zostają nagradzane. Dzięki temu
ma możliwość zapobiegania wrogim reakcjom ze strony
innych, przewidując, kiedy jej zachowanie zostanie źle
przyjęte (Bellack, Hersen, 1977)

Określenie umiejętności

społecznych

Cztery zasadnicze podobieństwa między

definicjami „umiejętności społecznej”:

• Zespół werbalnych i niewerbalnych komponentów zachowań (na ich

podstawie określa się adekwatność reakcji)

• Zachowanie jest zależne od sytuacji (to, co jest odpowiednie w

jednej sytuacji niekoniecznie jest odpowiednie w innej)

• Wyuczone możliwości reagowania, czyli umiejętności (skills);

wyuczone jest również to, kiedy, gdzie i jak stosować poszczególne
komponenty zachowania

• Możliwość identyfikacji deficytów w zakresie poszczególnych

umiejętności społecznych i ich korekta

Wobec tego umiejętności społeczne nie są cechami osobowości
ujawniającymi się we wszystkich sytuacjach, lecz odnoszą się do
specyficznych rodzajów sytuacji

Rodzaje umiejętności

społecznych

Podział społecznych umiejętności na

cztery kategorie zachowań (Rinn, Markle,

1979):

• Umiejętności wyrażania siebie, np. okazywanie uczuć, wyrażanie

opinii, przyjmowanie komplementów (self-expressing skills)

• Umiejętności podtrzymywania (wzmacniania) innych osób, np.

zgadzanie się z czyjąś opinią, chwalenie innych (other-enhancing
skills)

• Umiejętności asertywne, np. formułowanie próśb, niezgadzanie

się z opiniami innych, odmowa wobec nieuzasadnionych żądań
(assertive skills)

• Umiejętności komunikowania się, np. prowadzenie rozmowy czy

rozwiązywanie problemów interpersonalnych (communication
skills)

Rodzaje umiejętności

społecznych

Szczegółowe umiejętności
społeczne (Agryle, 1994):

• Nagradzanie, wzmacnianie
• Niewerbalna komunikacja
• Werbalna komunikacja
• Empatia, współpraca i troska o innych
• Poznanie i rozwiązywanie problemów
• Autoprezentacja

Rodzaje umiejętności

społecznych

• Nagradzanie, wzmacnianie – umiejętności społeczne, które mają

duże znaczenie w przyjaźni i atrakcyjności interpersonalnej (większa
popularność). Wzmocnienia werbalne: pozytywna ocena, aprobata,
akceptacja itd. Wzmocnienia niewerbalne: uśmiech, spojrzenie,
dotyk itd.

• Niewerbalna komunikacja – specyficzny ton głosu, wyraz twarzy i

postawa ciała, spojrzenie, dystans, gestykulacja. Ważne jest też
odczytywanie sygnałów niewerbalnych

• Werbalna komunikacja – Wypowiedź powinna być przede wszystkim

zrozumiała, aby miała szanse wywrzeć określony wpływ na innych.
Wypowiedź powinna odnosić się do tego, co było wcześniej,
dostarczać informacji, być jasna i prawdziwa (Grice, 1975). Nadawca
modyfikuje, klaryfikuje lub rozwija swą wypowiedź, stosownie do
informacji zwrotnych. Umiejętności werbalne obejmują także
proaktywną konwersację (osoba odpowiadająca na pytanie również
zadaje pytanie) oraz dostosowywanie się do stylu mówienia
rozmówcy. Ważnym elementem są tutaj oczywiście sygnały
niewerbalne

Rodzaje umiejętności

społecznych

• Empatia, współpraca i troska o innych – Empatia to zdolność

dzielenia spostrzeganych emocji drugiego człowieka i rozumienia
jego punktu widzenia. Współpraca polega na braniu pod uwagę celów
innych ludzi oraz celów własnych z jednoczesnym zachowaniem,
które umożliwiłoby spełnienie dwóch rodzajów celów. Troska o innych
jest główną cechą wszystkich bliższych relacji interpersonalnych.

• Poznanie i rozwiązywanie problemów (istotna rola czynników

poznawczych) – przestrzeganie „niepisanych zasad”, np.
dotrzymywanie tajemnicy oraz prawidłowe rozumienie sytuacji lub
relacji interpersonalnej. Ważne jest również umiejętność
rozwiązywania konfliktów, dostrzeganie i analizowanie informacji
zwrotnych oraz modyfikowanie własnego zachowania stosownie do
nich

• Autoprezentacja – podtrzymanie lub umocnienie poczucia własnej

wartości. Pełni również funkcje informacyjną, jak można lub należy
zachowywać się w stosunku do danej osoby; zachowanie, które ma
na celu wpływanie na wrażanie, jakie osoba wywiera na innych, przy
jednoczesnym nieprzekraczaniu pewnych ram, jeśli ma być
zaakceptowana przez otoczenie

Rodzaje umiejętności

społecznych

Wiele opisanych umiejętności społecznych zawiera elementy typowe dla

asertywności

. Podsumowując, można stwierdzić (Agryle, 1994):

• Wielu ludzi cierpi z powodu niewystarczających umiejętności społecznych
• Wiele umiejętności społecznych można wyćwiczyć; szczególnie podatna na

ćwiczenie jest

asertywność

• Są różnice w umiejętnościach społecznych z uwagi na płeć, klasę społeczną, cechy

osobowości

• Umiejętności społeczne są nabywane głównie na bazie doświadczeń w rodzinie i w

grupie rówieśniczej oraz w szkole

• Umiejętności społeczne mocno rzutują na popularność osoby i jej powodzenie w

relacjach interpersonalnych oraz na poczucie szczęścia, a nawet zdrowie
psychiczne człowieka

• Większość osób z zaburzeniami psychicznymi przejawia deficyty w umiejętnościach

społecznych, a u części z nich właśnie one stanowią przyczynę problemów

• Stwierdzono dużą skuteczność treningów asertywności oraz treningów innych

umiejętności społecznych, zwłaszcza w odniesieniu do osób zdrowych, ale
potwierdzono również korzystne skutki tego rodzaju treningów w stosunku do osób
z zaburzeniami zdrowia psychicznego

• Sposób przejawiania się umiejętności społecznych zależy od kultury

Społeczne umiejętności i

kompetencje a asertywność

• Wolpe (1969) oraz Hersen i Bellack (1977),

używali pojęć „asertywność” i „społeczne

umiejętności” zamiennie; „Asertywność

odnosi się do otwartej ekspresji praktycznie

wszystkich uczuć odmiennych niż niepokój.

Ekspresja taka zamierza do tłumienia

niepokoju” (Wolpe, 1969)

• Ujęcie węższe –

asertywność

jest jedną z

umiejętności społecznych (Rinn, Markle, 1979)

• Ujęcie pośrednie –

asertywność

jako złożony

zespół różnych umiejętności

Społeczne umiejętności i

kompetencje a asertywność

• Umiejętności społeczne uważa się za behawioralny aspekt społecznych

kompetencji, które obejmują, obok zachowań, jeszcze odpowiedni zakres
wiedzy, zdolność rozumienia i sądzenia oraz pewien elementarny poziom
zrównoważenia emocjonalnego jako przeciwieństwo lęku uniemożliwiającego
działanie (Agryle, 1994)

• Ujęcie węższe – kompetencje społeczne jako społeczne umiejętności;

Kompetencja to każda umiejętność człowieka przyczyniająca się do skutecznej
interakcji z otoczeniem (White, 1959). Kompetencja społeczna wymaga pewnej
giętkości w dostosowywaniu się do wymagań społeczno-kulturowych i w tym
sensie wiąże się ze społeczną inteligencją. Terminy „społeczne kompetencje” i
„społeczne umiejętności” były używane zamiennie w literaturze dotyczącej
dorosłych, co doprowadziło do pomieszania pojęć (McFall, 1982)

• Ujęcie szersze – pojęcie „społecznych kompetencji” zawiera element osądu

społecznego na temat ogólnej jakości funkcjonowania jednostki w danej
sytuacji. Umiejętności społeczne odnoszą się do zachowań, natomiast na temat
kompetencji społecznych wnioskuje się na podstawie jego zachowań, ich
rodzaju, występowania i skutków. Kompetencje mogą obejmować odmienne
zestawy konkretnych umiejętności, które zmieniają się w zależności od sytuacji
oraz inwencji podmiotu

Psychologiczne definicje

asertywności

„Asertywność u dzieci w okresie wczesnej

adolescencji” Maria Oleś

Pierwsze definicje – lata ‘70

Akcentowały:

1.Spontaniczną ekspresję emocjonalną
bądź
2. Skuteczność zachowania

1.Spontaniczna ekspresja

emocjonalna

• „Zachowanie asertywne to właściwa

ekspresja jakichkolwiek uczuć innych niż lęk

wobec innych osób” – Wolpe (1969)

• „Akt wypowiadania się i wyrażania tego, kim

jestem, co myślę i co czuję” – Fensterheim

(1972)

• „Asertywność jest to bezpośrednie, nie

wrogie i niewymuszone wyrażanie własnych

myśli, uczuć, przekonań lub życzeń” – Deluty

(1979)

2.Skuteczność zachowania

• „otwarte, spokojne, pewne wyrażanie

preferencji w słowach lub w działaniu w

sposób, który powoduje, że inni biorą je

pod uwagę” – MacDonald (1977)

• „zespół umiejętności

psychospołecznych, odnoszących się do

efektywnego funkcjonowania

społecznego” – Bornstein, Bellack,

Hersen (1977)

Integracja podejść

historycznych

• „Asertywność to taki rodzaj umiejętności , które umożliwiają

osobie działanie zgodne z własnym interesem, obronę własnych

praw – bez nieuzasadnionego lęku – oraz wyrażanie własnych

przekonań, uczuć i myśli w sposób szczery, otwarty i

bezpośredni, a jednocześnie akceptowany społecznie, bez

naruszania praw innych osób”

• „Zachowanie asertywne to zespół zachowań

interpersonalnych , wyrażających uczucia, postawy, życzenia,

opinie lub prawa danej osoby w sposób bezpośredni, stanowczy

i uczciwy, a jednocześnie respektujący uczucia, postawy,

życzenia, opinie i prawa innej osoby (osób). Zachowanie

asertywne może obejmować ekspresję takich uczuć, jak: gniew,

strach, zaangażowanie, nadzieja, radość rozpacz, oburzenie,

zakłopotanie itd., ale w każdym z tych przypadków uczucia te

wyrażane są w sposób, który nie narusza praw innych osób

[…]” Król – Fijewska (1991a, za Association for Advancement of

Behavior Terapy)

Podejście behawioralne

• Asertywne zachowanie „to

umiejętność poszukiwania, osiągania i

powiększania wzmocnień w sytuacjach

interpersonalnych – poprzez ekspresję

emocji i potrzeb – albo jej brak, kiedy

taka ekspresja grozi utratą wzmocnień

czy karą” – Rich, Schroeder (1976)

• Asertywność nie jest cechą, a

zespołem specyficznych w odniesieniu

do sytuacji rodzajów reakcji

• Koncentracja na negatywnej asercji – zdolności

do wyrażania sprzeciwu i społecznie

dopuszczalnych żądań

• Asertywność obejmuje: „umiejętność wyrażania

sprzeciwu w relacjach interpersonalnych,

powiedzenia „nie” w sytuacji nieuzasadnionych

żądań, zdolność wyrażania pozytywnych i

negatywnych uczuć, umiejętność poproszenia

innych o przysługę lub pomoc, umiejętność

inicjowania podtrzymywania oraz ograniczania

kontaktów interpersonalnych” – Lazarus (1973)

• Podkreślanie znaczenia pozytywnych

umiejętności asertywnych

• „Asertywność odnosi się do wszystkich tych

reakcji w relacjach interpersonalnych, poprzez

które jednostka dąży do potwierdzenia siebie w

normalny sposób – reagując bez niepokoju lub

niepotrzebnej agresji, złości, mając zaufanie do

siebie, wyrażając odwagę w swych

przekonaniach, broniąc swych praw i interesów,

będąc zdolnym wyrażać pozytywne uczucia,

takie jak potrzeby przyjaźni i przywiązania do

innych osób” – Arrindell i in. (1990)

• Asertywność to „zespół umiejętności o

charakterze kompetencji osobistych ,

wyznaczających zachowania w sytuacjach

interpersonalnych, których celem jest realizacja

cenionych wartości osobisty i pozaosobistych,

rozwój i obrona pozytywnego obrazu własnej

osoby i samoakceptacja” – Sęk (1988)

• Asertywność kształtuje się w procesie socjalizacji,

uczenia się i zdobywania doświadczenia

• to czy umiejętności asertywne zostaną

zaktualizowane w postaci konkretnych zachowań

jest uzależnione od sytuacji

• „Zachowania asertywne to te, w których

nie pozwalamy na naruszenie własnych

praw i nie pozwalamy sobą manipulować ,

a czynimy to w sposób akceptowany

społecznie. Przeciwstawne w stosunku do

nich są zachowania wyrażające agresję

albo lęk ; tzn. zachowania asertywne nie

są ani agresywne, ani nie towarzyszy im

poczucie winy […] Obejmują

akceptowanie nie tylko krytyki, ale i

komplementów” – Mika (1987)

• Eisler wymienia 10 szczegółowych umiejętności

zachowania w sytuacjach interpersonalnych:

- Wyrażanie przeciwstawnych opinii

- Zwrócenie się do kogoś z prośbą

- Rozpoczęcie rozmowy z nieznajomym

- Odmowa wobec nieuzasadnionych żądań

- Poproszenie kogoś o spotkanie lub randkę

- Pochwalenie kogoś

- Negocjowanie kwestii „dawania i brania”

- Skuteczne poszukiwanie zajęcia lub pracy

- Proszenia o pomoc w rozwiązywaniu problemu

- Oparcie się naciskom ze strony innych

• Według koncepcji terytorium

psychologicznego, zachowania asertywne
mają na celu skuteczną obronę własnego
stanu posiadania i przeciwstawianie się
cudzej agresji, podczas gdy celem
zachowań agresywnych jest zdobywanie
nowych obszarów w sferze fizycznej,
psychicznej i społecznej (Gaś, 1984; Król-
Fijewska, 1992)

• Ważne jest również odróżnienie

zachowania asertywnego od
submisyjności. Zachowanie
submisyjne to „akt przyzwolenia, by
własne prawa były ignorowane,
podobnie jak każdy inny akt, który
daje efekt w postaci uniżoności
wobec preferencji innej osoby” -
MacDonald

Korelaty asertywności:

• Szybsze reakcje
• Dłuższe odpowiedzi
• Bardziej bezpośrednie wyrażanie

uczuć

• Mniejsza ustępliwość
• Żądanie większych zmian w

zachowaniu innych ludzi

Sfera werbalna:

• Podawanie dobrych argumentów
• Zachęcanie do większej aktywności w

celu zmiany zachowania innej osoby

• Donośność głosu
• Ton głosu wyrażający kombinację

dominacji, pewności siebie,
życzliwości i przyjaźni

Sfera niewerbalna:

• Otwarta ekspresja
• Zrelaksowana postawa
• Ruchy swobodne i pełne gracji
• Gest i zwrócenie głowy ku innym
• Wyraz twarzy – uśmiech, mimika,

kontakt wzrokowy

• Odległość od rozmówcy – 0,5 do 1

metra

• Brak asertywności jest spowodowany

najczęściej niewłaściwym
oddziaływaniem środowiskowym , czyli
zaniedbaniami w wychowaniu,
koniecznością ucieczki przed stresem w
rodzinie albo przekazem wzorców relacji
międzyludzkich opierających się na
agresji. Pewne znaczenie może też mieć
typ osobowości, np. ze skłonnością do
wycofywania się