1. Etapy rozwoju filozofii starożytnej.

• przedsokratejski

• Złoty Wiek

• hellenistyczny

2. Definicja etyki

3. Klasyczna teoria etyczna

4. Filozofia moralna Sokratesa, a doktryna sofistyczna

5. Platoński absolutyzm

6. Założenie etyki Arystotelesa

7. Epikureizm

8. Cynizm

9. Stoicyzm

10. Etyka chrześcijańska

11. Etyka utylitarystyczna

12. Etyka Kantowska (doktryna rygoryzmu moralnego)

13. Klasyczne zagadnienia teorii poznania

 problem prawdy

 problem źródeł prawa

 problem granic poznania

14. Platon i Arystoteles

15. Idealizm a realizm- spór o charakter rzeczywistości

16. Racjonalizm a empiryzm- spór o charakter poznania

17. Myślenie filozoficzne a myślenie religijne

18. Platonizm św. Augustyna

19. Arystotelizm św. Tomasza z Akwinu

20. Racjonalizm a irracjonalizm

21. Filozofia renesansu- początek Wielkich Odkryć Naukowych

22. Nowożytny przewrót w nauce

23. Wielki racjonalista Kartezjusz

24. Racjonalistyczne teoria wiedzy

25. Nowy empiryzm: Locke, Berceley, Hume

26. Empiryczne krytyka racjonalizmu

1. ETAPY ROZWOJU FILOZOFII STAROŻYTNEJ

Filozofia jako nauka powstała w starożytnej Grecji. Nowożytni filozofowie wiążą się z odwołaniem do siły poznawczej rozumu oraz zmysłów. Była początkowo wszechnauką. Dalsze jej dzieje, to wyodrębnienie się z niej nauk szczegółowych. Na początku zarysowały się dwa przeciwstawne stanowiska: materialistyczne, zakładające pierwotność materii oraz idealistyczne, głoszące pierwotność idei. Zrobiły się też dwie przeciwstawne tendencje: maksymalistyczna, dążąca do odkrycia istoty zjawisk i minimalistyczna, ograniczająca sferę poznania do świata zjawisk. Od starożytności filozofowie starali się poznać świat przyrody oraz zgłębić mądrość życiową. Pragnęli w obserwowanej różnorodności świata odnaleźć wspólny element. Tales z Miletu głosił monizm, twierdząc, że tym z czego wszystko powstało jest wola. Anaksymenes, że powietrze jest elementem łączącym wszystko co istnieje. Zdaniem Ksenofanesa ziemia jest tym, z czego wszystko powstało, a Heraklita z Efezu- ogień. Pierwsi filozofowie odkrywali na drodze racjonalizmu ”arche” czyli to, z czego wszystko powstało.

2. DEFINICJA ETYKI

Etyka to nauka o moralności. Ma bardzo zróżnicowane znaczenie. W jednym z najczęstszych użyć odnosi się ono do kodeksu lub zestawu zasad ludzkiego życia. Mówi się też o etyce lekarskiej jako kodeks regulujący zachowanie lekarzy, o etyce chrześcijańskiej, odnoszącej się do zasad, które wyznaczają zachowanie chrześcijan. Jednakże filozofowie przez to pojęcie rozumieją także badanie teoretyczne. Przedmiotem badań etycznych są teorie. Takie teorie, zwane czasami teoriami etycznymi, zajmują się następującymi pytaniami: Jak powinni zachowywać się ludzie?, Czym jest dobre życie dla ludzi?. Przykładem teorii etycznej jest hedonizm.

3. KLASYCZNA TEORIA ETYCZNA

Zakłada, że jeśli wiemy czym jest dobre życie, to będziemy naturalnie działać w ten sam sposób, żeby je osiągnąć. Platon utrzymuje, że kiedy ludzie odkryją, co jest słuszne, nigdy nie będą postępować nikczemnie. Zło wynika z braku wiedzy. Potrzebna jest wiedza, aby wieść dobre życie. Istnieje jedno dobre życie dla wszystkich. Dobro jest niezależne od ludzi, zostaje odkryte, gdy ludzie są odpowiednio przygotowani. Arystoteles natomiast przyznaje empiryczne podejście do problemów moralnych. Szczęście nie jest celem, do którego docieramy. Jest angażowaniem się w rozmaite czynności życiowe. Dobre życie, to życie szczęśliwe, aby je osiągnąć należy się zastosować do doktryny złotego środka, czyli oby osiągnąć szczęście trzeba działać z umiarem, starając się osiągnąć środek między skrajnościami.

4. FILOZOFIA MORALNA SOKRATESA, A DOKTRYNA SOFISTYCZNA

Sokrates cenił przede wszystkim dobro, które warunkuje wiedza. Zło pochodzi z niewiedzy. Cnota jest wiedzą, więc trzeba się jej uczyć. Wiedza tkwi e każdym z nas, poszukując wiedzy, trzeba wgłębić się w samego siebie. Zdaniem Sokratesa człowiek, który osiąga wiedzę staje się nie tylko cnotliwy, ale również rozumny i szczęśliwy. Dobro oraz inne wartości mają charakter absolutny. Człowiek powinien doskonalić się duchowo, jednak przeszkodą w tym jest niewiedza.

Sofiści jednak wykazywali skrajne zwątpienie w możliwość odkrycie czegokolwiek, co byłoby naprawdę prawdziwe. Zamiast tego nauczali swych zwolenników, jak poruszać się w świecie bez wiedzy. Nauczali jak zwyciężać w dysputach, jak przemawiać, jak odnosić sukces. Gordiasz, wielki sofista, twierdził: Nic nie istniej, a nawet gdyby istniało, to nikt nie mógłby o tym wiedzieć, a jeśliby kto o tym wiedział, to nie mógłby tego nikomu zakomunikować. Człowiek nie powinien kłopotać się szukaniem czegoś, czego niepotrafi znaleźć. Sofiści zaproponowali, że człowiek powinien zaakceptować fakt, ić cała jego rzekoma wiedza jest odniesiona do człowieczej perspektywy.

5. PLATOŃSKI ABSOLUTYZM

Wedle Platona istnieje jedno i tylko jedno dobre życie dla wszystkich, ponieważ dobro jest czymś niezależnym od ludzkich skłonności, pragnień, życzeń czy opinii. Dobro jest pod tym względem podobne do prawdy matematycznej w rodzaju: dwa plus dwa jest cztery. Jest to prawda absolutna, nie uwarunkowana ludzką opinią. Dobro istnieje niezależnie od rodzaju ludzkiego i zostanie odkryte jeśli ludzie będą odpowiednio przygotowani. Poglądy Platona można przedstawić , mówiąc, że pewne działania są absolutnie słuszne lub nie, są niezależne od czyjejkolwiek opinii jak w przypadku zadania „to jest maszyna do pisania”. Absolutyzm platoński wywarł olbrzymi wpływ na filozofię religijną. Najwięksi teologowie przyjęli, że prawa moralne jak „nie kradnij”, „nie zabijaj”, są absolutnie obiektywne w sensie platońskim. Sam Platon utrzymywał, że standardy moralne są nadrzędne nawet względem Boga; dobro poprzedza Boga, Bóg jest dobry wtedy i tylko wtedy, gdy działa wedle zasad.

6. ZAŁOŻENIA ETYKI ARYSTOTELESA

Arystoteles jest jednym z największych metafizyków, jednak w pismach etycznych odstępuje od tradycji i przyjmuje naukowe, empiryczne, podejście do problemów moralnych. Zamiast odkrywać naturę dobrego życia dla wszystkich jedynie za pomocą refleksji, badał zachowanie różnych ludzi w życiu codziennym. Zauważył on, że to zwykli ludzie uznają życie innych za „dobre” lub „złe”. Stwierdził też, że różne sposoby życie, które ludzie wspólnie uważają za „dobre” wykazują jedyną wspólną cechę- nieszczęście. Odpowiedź na pytanie „Czym jest dobre życie dla człowieka” można zawrzeć w jednym zdaniu „Jest to życie szczęśliwe”. „Etyka nikomachejska”, główna praca Arystotelesa z etyki, może być uznana ze jeden z pierwszych esejów, które dzisiaj określamy jako filozofię analityczną. W pracy tej Arystoteles podaje definicję słowa „szczęście” , która odtąd stała się sławna. „Szczęście jest działaniem duszy w zgodzie z doskonałą cnotą”. Szczęście nie jest czymś statycznym, lecz jest działaniem, jest czymś do czego docieramy- pewnym celem, który osiągniemy, zachowując się w dany sposób. Szczęście nie będąc celem działań, jest czymś zbliżonym do wytrwałości. Człowiek, który postępuje wytrwale, nie osiąga celu zwanego wytrwałością. Szczęście jest angażowaniem się w rozmaite czynności życiowe, jest aktywnością. Arystoteles jest klasycznym moralistą. Najbardziej znaną doktryną Arystotelesa jest tzw. Doktryna środka, zwana popularnie złotym środkiem. Być szczęśliwym to znaczy być dobrze odżywionym. Odpowiednia ilość to „środek” pomiędzy spożywaniem zbyt dużo i zbyt mało. Następstwem tej doktryny jest fakt, że istnieją różne sposoby życia odpowiednie dla różnych ludzi. Co jest dobre dla jednego, nie musi być dobre dla drugiego. Przed doświadczeniem, przy użyciu jedynie rozumu, nie można powiedzieć, jaki jest odpowiedni sposób życia dla kogoś. Można stwierdzić tylko przez doświadczenie, metodą próśb i błędów. Arystoteles był relatywistą i empirystą w etyce. Arystotelesowską teorię złotego środka można określić następująco: aby osiągnąć szczęście, ludzie muszą działać z umiarem, muszą starać się osiągnąć środek między skrajnościami. Arystoteles jest jednym z pierwszych wielkich filozofów zdrowego rozsądku w podejściu do kwestii etycznej. Jest to widoczne w doktrynie przyjemności. Odrzuca pogląd, że przyjemność jest całkowicie zła .Utrzymuje on, że nie można być szczęśliwym bez żadnych przyjemności w życiu; wyraża to jego sławny epigram: Nikt nie może być szczęśliwy, cierpiąc.

7. EPIKUREIZM

Poglądy Epikura określa się mianem hedonizmu, doktryny, według której przyjemność jest jedynym dobrem. Filozofia Epikura polega głównie na nawoływaniu do życia w umiarze, ale z przyjemnością. Uważa on przyjemność za dobro, ale jest również świadom, że zbyt usilne uganianie się za przyjemnością może wywołać cierpienie. Epikur dzieli przyjemności nie związane z bólem i wolne od niego, przy czym jedynie ostatnie uważa za dobre. Pierwsze nazywa dynamicznymi, a drugie pasywnymi. Na przykład miłość cielesna jest złem, ponieważ towarzyszy jej wyczerpanie, wyrzuty sumienia i przygnębienie. Lepiej unikać cierpienia, niż poszukiwać przyjemności, która wywołuje cierpienie. Z drugiej strony, przyjaźń jest przyjemnością pasywną. Hedonizm jako doktryna filozoficzna ma dwie formy. Pierwszą można nazwać hedonizmem psychologicznym, a drugą hedonizmem etycznym. Hedonizm psychologiczny utrzymuje, że ludzie w swoim życiu dążą tylko i wyłącznie do przyjemności. Wszelka działalność, wedle tej teorii, jest skierowana ku osiąganiu przyjemności w unikaniu cierpienia. Epikureizm jest poglądem głoszącym, że ludzie nie tylko poszukują przyjemności, ale nawet powinni to robić, skoro sama przyjemność jest dobrem.

8 CYNIZM

Jest moralną filozofią tych, których życie straciło sens z powodu upadku zasad moralnych. Ten upadek zaczął się wraz ze zmierzchem greckiego miasta-państwa. Wcześni cynicy-jak Diogenes- praktykowali skromne i nawet nędzne życie do tego stopnia, że upodabniali się do zwierząt. W rzeczywistości słow „cynik” pochodzi od greckiego „kunos”, które znaczy „podobny psu”. Cynicy utrzymywali, że świat jest z gruntu zły; aby żyć poprawnie, ludzie muszą wyrzec się uczestnictwa w nim. Jeśli można znaleźć ratunek w świecie, to trzeba go znaleźć w sobie- na tym polega cnota. Jakkolwiek wcześni cynicy- Diogenes i Antystenes- wiedli moralne i proste życie w skrajnej skromności, to następni wykorzystywali tę naukę dla korzyści osobistych. Pożyczali pieniądze i żywność od przyjaciół , a gdy następował czas zwrotu pieniędzy stosowali naukę o obojętności. Cynizm był pierwotnie doktryną antyspołeczną. Nie wykazywał jak ludzie mogą być szczęśliwi jako istoty społeczne, proponował natomiast sposoby osiągnięcia indywidualnego ratunku. W ten sposób znaczenie przyczynił się do filozoficznego podważania standardów społecznych, dowodząc, że tylko indywidualna cnota ma podstawową ważność. Cynizm zapowiada także ascetyzm, nie godząc się z tym, że posiadanie dóbr świata jest wartościowe. Cynizm, jako filozofia, nie tylko wpływał na przeciętnych ludzi , ale był też znaczącym czynnikiem rozwoju wczesnej filozofii chrześcijańskiej.

9. STOICYZM

Stoicyzm jest najbardziej wpływową doktryną antycznego świata zachodniego przed nadejściem chrześcijaństwa. Twórcą stoicyzmu był Zenon z Kation. Zenon wykładał w III w. p.n.e. prawdopodobnie w krużganku, stąd też stoicyzm wziął swą nazwę od greckiego „stoa”, czyli krużganek, portyk. Filozofia ta nawoływała do poszukiwania ratunku w rozpadającym się świecie. Główną zasadę stoicyzmu można wyrazić w jednym zdaniu: Ucz się być obojętnym na wpływy zewnętrzne. Epitet w swym słynnym dziele „O postępie lub poprawie „ wyjaśnia, dlaczego należy prawiać filozofię obojętności. Stoicy utrzymywali że dobro i zło zależą od człowieka. Cnota zamieszkuje wolę, tylko wola jest dobra lub zła. Mając dobrą wole, żadne wydarzenia zewnętrzne nie zniszczą istoty charakteru. Kiedy jest się obojętnym na nie, to staje się człowiekiem wolnym. Poprzez obojętność staje się niezależnym od świata. Stoicy wierzą w predestynację, tj. że wszystko, co wydarza się w świecie, jest ustanowione przez Boga wedle powziętego planu. Ktoś jest cnotliwy, jeśli umie przyjąć to, co się wydarza, oraz jeśli rozumie, że wszystko jest częścią boskiej aranżacji, której nie jest w stanie zmienić. Obojętność daje specyficzną świadomość, dzięki której wydarzenia zewnętrzne nie są w stanie oddziaływać na podstawę naszego charakteru- wtedy stajemy się cnotliwi. Stoicy uznali za ważne uwolnić się od pragnień i emocji. Dowiedli też, że nie trzeba rezygnować z rzeczy materialnych, można żyć przyjemnie i cieszyć się powodzeniem, pod warunkiem, że nie oddamy się temu bez reszty. Trzeba pozostać obojętnym na to, aby straciwszy dobra materialne, nie zmienić do nich stosunku. Według stoicyzmu, to człowiek, a nie społeczeństwo jest bezpośrednio odpowiedzialny za stawanie się dobrym lub złym.

10. ETYKA CHRZEŚCIJAŃSKA

Trzy podstawowe prądy myśli etycznej określanej jako chrześcijańska:

 Pastoralna etyka chrześcijańska- kładzie największy nacisk na dekalog, praktyki rytualne oraz na moralne nauki Chrystusa. Chrystus uznany jest za świętego proroka. Tego rodzaju spojrzenie nazywamy pastoralnym, ponieważ nie wykazuje silnych związków z głęboką, filozoficzną spekulacją. Zamiast tego silnie podkreśla się znaczenie zachowań moralnie właściwych.

 Etyka kościelna- występuje w kościele katolickim, który rozwinął się jako instytucja społeczna, polityczna i religijna. Etyka kościelna przechodziła głębokie zmiany w ciągu swej długiej historii. Przyczyny zmian były następujące:

 Powstanie takich instytucji religijnych, jak klasztory u zakony doprowadziło Kościół do potwierdzenie ascetyzmu, co zasadniczo wpłynęło na jego naukę o moralności seksualnej

 Wzrost roli Kościoła w życiu politycznym i społecznym spowodował uniezależnienie się jego doktryny etycznej od państwa w trwającym pomiędzy Kościołem i państwem konflikcie, który dotyczył kierowania życiem ludzi.

 Trudności dotyczące interpretacji pisma (w efekcie których Luter wystąpił z Kościoła- protestancka reformacja) również wywołały zmiany w oficjalnej nauce Kościoła

• Protestantyzm- odrzucenie poglądów etycznych katolicyzmu w wielu kwestiach, ale brak spójnego systemu etycznego.

Mówiąc o etyce chrześcijańskiej nie można pominąć jej autorytaryzmu. Kościół traktuje kodeks moralny jako obiektywny i nieomylny wskaźnik właściwego zachowania, którego nie można kwestionować. Ten, kto łamie przykazania, z definicji zachowuje się niemoralnie.

11. ETYKA UTYLITARYSTYCZNA

Jako teoria moralna utylitaryzm jest bardzo żywotny. Najsłynniejszymi wyrazicielami utylitaryzmu byli Jeremy Bentham i John Stuart Mill. Utylitaryści pojmowali swoje filozoficzne zadanie jako próbę wyłożenia obiektywnej zasady determinowania działań. Nazwali ją zasadą użyteczności. Zasada głosi: postępowanie jest słuszne, jeśli prowadzi do uzyskania największej ilości szczęścia. Istotą filozofii utylitarystycznej jest podkreślanie efektów postępowania, Działania są słuszne tylko wtedy, gdy dostarczają więcej efektów korzystnych niż szkodliwych. Kwestią podstawową jest, że to konsekwencje, a nie motywy determinują słuszność lub niewłaściwość danego działania. Głównym efektem utylitarystycznej teorii moralnej było oddzielenie słuszności lub niesłuszności działań od oceny moralnej działającego. Człowiek może być moralnie dobry w tym sensie, że zawsze może postępować z dobrych pobudek. Utylitaryzm był też często postrzegany jako filozofia polityczna, która ustanawia rzędy demokratyczne jako instytucję polityczną. Utylitaryści walczyli o wolność obywatelską i prawo do głosowania dla kobiet, o zgodne z prawem postępowanie rządu. Ponadto traktując każdą jednostkę jako zdolną do samodzielnego oceniania swych działań (za pomocą rachunku hedonistycznego zawierającego siedem części składowych umożliwiających obliczenie ilości cierpienia i przyjemności) ich pogląd stawał się identyczny z demokratyczną zasadą równości wszystkich wobec prawa. I ostatecznie, ocenę reguluje większość, a to jest następne założenie demokracji

12. ETKA KANTOWSKA

Kant jest znany głównie ze swej teorii poznania i metafizyki, uważał on jednak, że właśnie etyka jest

najważniejszym działem filozofii. Wykazawszy, że wszelkie dowody na istnienie Boga wywodzące się z tzw. Czystego rozumu są ułomne, próbował dokonać tego za pomocą argumentów etycznych. Dowodził również, że prawo moralne nakazuje nagradzać ludzi proporcjonalnie do ich cnoty. Podobnie jak wielki był wkład Kanta do matematyki i epistemologii, tak i jego etyka jest wysokiej klasy. Główne pytanie, które sobie stawia teoria moralności Kanta brzmi: Co jest istotą moralności? Kant utrzymuje, że można odpowiedzieć na to pytanie stosując zróżnicowanie pomiędzy działaniami podejmowanymi ze „skłonności” a działaniami podejmowanymi z „poczucia obowiązku”. Dla Kanta człowiek postępuje moralnie tylko wówczas, kiedy stłumi swoje uczucia i skłonności i spełni to, co powinien. Takie „spełnianie obowiązku” jest podejmowaniem czegoś, na co nie ma się ochoty, ale do czego ma się pewność, że należy to zrobić: istnieje obowiązek i trzeba go wypełnić. Tak więc moralność wedle Kanta, jest ściśle związana z obowiązkiem i powinnością. Kant ostro odnosi się do utylitarystów, podkreślając, że istotą moralności jest posiadanie motywów postępowania. Wszelkie motywy sprowadzają się do tego, że człowiek jest moralny, kiedy postępuje z poczucia obowiązku. Człowiek, który przypadkowo daje obietnice lub który spłaca długi dla uniknięcia kary, lub który czuje, że jest to dla niego korzystne, nie jest moralny. Wedla Kanta, nigdzie na świecie ani nawet w ogóle poza jego obrębem niepodobna sobie pomyśleć żadnej rzeczy, którą bez ograniczenia można by uważać za dobrą, oprócz jedynie dobrej woli. Krytykując utylitaryzm za pomieszanie rezultatów ludzkich działań z motywami ich podejmowania, Kant odróżnia działania ostrożne od działań moralnych. Postępowanie moralne jest podjęte z poszanowania obowiązku i odpowiednio: człowiek moralny postępuje z obowiązku, a nie ze skłonności ani nawet w zgodzie z obowiązkiem. Dla Kanta każde działanie musi być osądzone pod względem tego co mogłoby ono wywołać, gdyby stąło się powszechnym kodeksem postępowania.

13. KLASYCZNE TEORIE POZNANIA

ZAGADNIENIE PRAWDY

Prawda to zgodność myśli z rzeczywistością. Jednak myśl stwierdzająca ową rzeczywistość nie musi być z nią identyczna. Ma inną jakość, jest tylko podobizną, obrazem rzeczywistości. Prawda polega na zgodności myśli z nieodwołalnymi kryteriami, których umysł krytyczny nie jest w stanie obalić (np. Cogito ergo sum).

Koherencyjna teoria prawdy - prawda to zgodność myśli między sobą. Myśli dają się włączyć we wspólny system opisujący rzeczywistość, nie są ze sobą sprzeczne.

Pragmatyczne kryterium prawdy - prawda utożsamiana jest z użytecznością.

Klasyczna definicja prawdy: Dana myśl jest prawdziwa gdy stwierdza, że istnieje określona sytuacja i faktycznie taka sytuacja ma miejsce.

ŹRÓDŁO POZNANIA

Pierwotnie zagadnieniem źródła poznania były dociekania genezy naszych pojęć, sądów i myśli. Czy pojęcia są wrodzone czy nabyte doświadczalnie? Racjonaliści genetyczni (natywiści) uważali, że są wrodzone (Platon, Kartrezjusz, Leibniz). Empiryści genetyczni uznali, że podstawą pojęć są wrażenia zmysłowe (Locke, Hume, Berkeley). Doświadczeniu przyznają rolę decydującą. Hume uważał, że każde pojęcie musi wywodzić się z potwierdzającego je doświadczenia. Pewne wyrazy mają pozorne znaczenie. Dlatego konieczna jest rewizja systemu pojęciowego i języka. Sensownym jest tylko taki wyraz, który możemy stosować do poznawania przedmiotów i rozstrzygania o nich.

TRANSCENDENCJA - GRANICE POZNANIA

Zagadnienie bada czy podmiot poznający może w akcie poznania wyjść poza siebie, przekroczyć własne granice i poznać cokolwiek, co nie jest jego własnym przeżyciem psychicznym. Epistemologiczni realiści immanentni twierdzą, że może. Epistemologiczni idealiści immanentni mówią, że nie. Problem jest dwojako rozumiany:

• 1). Przedmiotem transcendentnym (zewnętrznym) jest każdy przedmiot, który jest jego przeżyciem psychicznym. Przeżycia takie nazywa się przeżyciami immanentnymi.

• 2). Przedmiotem transcendentnym jest przedmiot, który istnieje naprawdę, w przeciwieństwie do przedmiotów tylko pomyślanych. Rzeczywistość prawdziwa (świat bytów transcendentnych) jest niepoznawalna.

14. PLATON I ARYSTOTELES

Platon

(427-347 pne) twórca idealizmu obiektywnego. Wytyczył kierunek wielu późniejszych nurtów. W jego pismach postacią naczelną jest Sokrates. Platon przejął od niego pogląd, iż wiedza pewna i bezwzględna zawarta jest w pojęciach i niezależna od doświadczenia. Człowiek ma nieśmiertelną duszę - uzyskuje ona pełną wiedzę po śmierci w doskonałym świecie idei. Gdy łączy się z ciałem dusza upada i traci wiedzę. Wiara w reinkarnację. Istnieją 2 rodzaje bytu: byt poznawalny przez zmysły (zniszczalny i zmienny - rzeczywisty) i poznawalny przez pojęcia (niezniszczalny i niezmienny - idealny). Idee są wieczne. Dualistyczna koncepcja świata: Świat realny zmienny i niedoskonały nie jest prawdziwy - jest odbiciem świata idei. Od tego założenia rozpoczął się trwający 2000 lat spór idealizmu z empiryzmem. Platon odrzucił wiedzę empiryczną. Preferował dialektykę (połączenie analizy i syntezy pojęć), której mistrzem był Sokrates. Poznanie to wniknięcie umysłu w świat idei. Państwo idealne powinno składać się z wiedzących (filozofów), nadzorujących i pracujących.

ARYSTOTELES

(384-322 pne) uczeń Platona, nauczyciel Aleksandra Wielkiego. Jego pisma w niezmienionej postaci nauka przyjmowała jeszcze w XIX w. Wytyczył podstawy wszelkich nauk szczegółowych, twórca naukowej terminologii medycznej, fizycznej, psychologicznej, filozoficznej i logicznej. Odrzucił Platońską teorią bytu (koncepcję świata materii i idei). Założył, że byt jest jednostkowy a wiedza jest wiedzą ogólną. Świat postrzegany zmysłowo jest jedynym światem poznanym, składa się z dużej liczby pojedynczych elementów. Sfera niedostępna dla doświadczenia nie istnieje. Każdy byt samoistny ma formę i materię. Istnieją konkretne przyczyny, dla których materia przybiera określoną formę - przyczyna materialna, sprawcza, formalna i celowa. Są 2 źródła poznania - doświadczenie i rozum, a człowiek powinien rozwijać wrodzone uzdolnienia. Szczęście osiąga się dzięki rozumowi praktycznemu.

16. RACJONALIZM A EMPIRYZM

Teorie poznania takie, jak Platońska i Kartezjańska zwane są racjonalistycznymi, ponieważ utrzymują, że przez uruchomienie pewnych procedur samego rozumu możemy odkryć wiedzę w najsilniejszym znaczeniu, wiedzę, która nie może okazać się fałszywa. Racjonalizm utrzymuje zwykle, że nie możemy odnaleźć żadnej wiedzy absolutnie pewnej w doświadczeniu zmysłowym, musimy jej zatem szukać w królestwie rozumu. Racjonaliści utrzymują, że to, co poprzez różne racjonalistyczne procedury pojmujemy jako pewne, jest światem realnym.

Z powodu zwątpienia w racjonalistyczną teorię wiedzy, wielu filozofów zaczęło poszukiwać takiej teorii poznania, która zgodna byłaby z codziennym ludzkim zachowaniem. Zamiast odrzucać dane, które gromadzimy dzięki zmysłom na rzecz jakiejś całkowicie pewnej wiedzy o niewidzialnym świecie, filozofowie ci wyszli od naszego doświadczenia zmysłowego jako źródła i podstawy tego, co wiemy, i próbowali wyrazić swą wizję wiedzy w kategoriach doświadczenia zmysłowego. Teoria, która usiłuje wyjaśnić wiedzę w kategoriach doświadczenia zmysłowego zwie się empiryzmem.

18. PLATONIZM ŚW. AUGUSTYNA

Według św. Augustyna rzeczywistość jest ulotna i niezrozumiała. Człowiek nic naprawdę nie pozna przez zmysły, bowiem ludzkie zmysły mogą być mylne. Jego zdaniem jedyną drogą do prawdy jest zgłębienie samego siebie, udanie się w podróż do wnętrza własnej istoty. Jedyne, czego możemy być pewni, to to, że istniejemy i myślimy. Rozum lepiej niż zmysły i inne rzeczy zewnętrzne poznaje rzeczy wieczne. Prawdę o świecie postrzegamy tylko dzięki boskiej iluminacji. Boga można poznać tylko poprzez nieśmiertelną duszę wyzbytą wszelkich pragnień i rządz.

19. ARYSTOTELIZM ŚW> TOMASZA Z AKWINU

ŚWIĘTY AUGUSTYN

(354-430) teolog, twórca wielkiego chrześcijańskiego systemu filozoficznego, przedstawiciel patrystyki, autor książki Królestwo Boże. Przystosował neoplatonizm do potrzeb wiary chrześcijańskiej (system dualistyczny - ciało i nieśmiertelna dusza). Celem człowieka jest szczęście - filozofia ma je odnaleźć. Szczęście może dać tylko Bóg - należy go zatem poznać. Jednak nie każde poznanie jest potrzebne (badania przyrody są ciekawe ale próżne, niepotrzebne). To ograniczenie przedmiotu poznania przetrwało przez całe średniowiecze. Zasadność jakichkolwiek badań empirycznych została wyeliminowana - należy poznawać tylko Boga i duszę. „Pragnę poznać Boga i duszę i nic więcej”. Człowiek popełnia błędy, gdy wypowiada twierdzenia o rzeczach, ale nie myli się kiedy opisuje swe przeżycia wewnętrzne. Subiektywizm poznawczy - nasze poznanie i sądy są subiektywne. Najważniejsze są przeżycia wewnętrzne - tylko one są rzeczywiste i pewne. Jest to wiedza obiektywna - we wnętrzu człowieka mieszka prawda (kartezjańska zasada „myślę, więc jestem” jest tworem św. Augustyna). Świat zewnętrzny może być mylnie oceniony przez zmysły. Umysł poznaje tylko prawdy ogólne a przedmioty, które poznaje istnieją poza nim. Prawdy wieczne (obiektywne) to idee boże - ich odbiciem są myśli. Jeśli dusza poznaje prawdę, to tylko dzięki temu, że udziela jej Bóg w drodze iluminacji (oświecenia) i łaski bożej a nie w wyniku samodzielnego rozumowania. By uzyskać łaskę należy oczyścić serce i stać się dobrym. Teocentryczna teoria bytu. Bóg jest przyczyną bytu i wszelkich przemian - tylko on istnieje niezależnie. Augustyn zrywa ze starożytnym intelektualizmem - nie rozum lecz wola człowieka i serce są najważniejsze, od nich zależy wiara. Zło pochodzi od człowieka (rzecz przyrody), dobro od Boga (rzecz łaski). Dobrzy są tylko ci, którzy dostąpili łaski - na łaskę i zbawienie nie można zasłużyć lub zapracować. To Bóg wybiera kto z nas będzie zbawiony - jedni są z góry wybrani, inni straceni na zawsze (Kościół później odstępuje od tych założeń).

20. RACJONALIZM A IRRACJONALIZM

Teorie poznania takie, jak Platońska i Kartezjańska zwane są racjonalistycznymi, ponieważ utrzymują, że przez uruchomienie pewnych procedur samego rozumu możemy odkryć wiedzę w najsilniejszym znaczeniu, wiedzę, która nie może okazać się fałszywa. Racjonalizm utrzymuje zwykle, że nie możemy odnaleźć żadnej wiedzy absolutnie pewnej w doświadczeniu zmysłowym, musimy jej zatem szukać w królestwie rozumu. Racjonaliści utrzymują, że to, co poprzez różne racjonalistyczne procedury pojmujemy jako pewne, jest światem realnym.

Jednakże niektórzy metafizycy kwestionowali racjonalność samej rzeczywistości i traktowali jej sferę znaczeń jako nonsens, sferę wartości jako absurd, a sferę bytu jako chaos. Irracjonalizm jest to doktryna idealistyczna, czerpiąca wartość obiektywnego poznania naukowego, któremu przeciwstawia pewne, pozarozumowe intuicje. Zarzucał racjonalizmowi schematyczność i abstrakcyjność. Do przedstawicieli tego nurtu zaliczali się święci mistycy.

21. FILOZOFIA RENESANSU

Zasadniczym nowum, odróżniającym renesans od średniowiecza, było wprowadzenie antropocentryzmu. Człowiek, jego rozum stawał się miarą wszechrzeczy, a zmniejszało się znaczenie Boga. Człowiek stawał się twórcą własnego losu. Wyrazem takiej koncepcji było dążenie renesansowego humanisty do osiągnięcia pełni szczęścia na ziemi. Stan szczęścia wewnętrznego jest zależny wyłącznie od samego człowieka, od jego ładu moralnego, harmonii wewnętrznej oraz od cnotliwego życia. Filozofia renesansowa w początkowym okresie tej epoki opierała się na koncepcji jeszcze starożytnej, stworzonej bowiem przez Epikura (341 - 270 p.n.e.). Epikureizm, bo tak nazywała się owa koncepcja filozoficzna, opierał się na dążeniu do przyjemności i szczęścia. Jednak te stany osiągnąć może wyłącznie człowiek mądry i sprawiedliwy. Epikurejczycy uważali, że należy żyć rozumnie, cnotliwie i sprawiedliwie. Warunkiem szczęśliwego życia jest brak cierpienia. Taka koncepcja filozoficzna kierowała uwagę humanistów w stronę wspaniałego dzieła bożego - natury. Epikureizm, typowy dla wczesnego renesansu, głosił pochwałę społecznej aktywności, cnoty jako zalety samej w sobie, a wię bezinteresownej, a także ładu świata i harmonijnego rozwoju wnętrza człowieka. Humanizm poszukiwał zgody, porozumienia, piękna a jednocześnie dawał świadectwo wierze człowieka, dla którego nic nie było zbyt trudne.
Jednakże wczesny optymizm zaczął mieszać się z pesymizmem, który pojawił się w późniejszych fazach tego prądu. Odpowiedzią na nieszczęścia spotykające człowieka stał się stoicyzm. Ta koncepcja postulowała ascetyzm życiowy, obojętność względem wzruszeń, wyniosłość i spokój wobec wszelkich odmian losu, nieuleganie namiętności. Nawiązanie humanistów do epoki antycznej nie oznaczało odrzucenia religii chrześcijańskiej. Humaniści poszukiwali w epoce starożytnej wiadomości o człowieku, klasycznego ujęcia ładu i piękna, nie głosili jednak uwielbienia dla greckiej religii. Wręcz przeciwnie, poszukiwali płaszczyzny porozumienia z Kościołem. Stworzona została przeto koncepcja irenizmu (tzn. pokoju) która niechętna była wszelkim zacietrzewieniom, zwłaszcza społecznym i wyznaniowym. Najwybitniejszym przedstawicielem był Erazm z Rotterdamu

22. NOWOŻYTNY PRZEWRÓT W NAUCE

Rewolucja w pojmowaniu człowieka nastąpiła pod wpływem Kanta. Zawarł on nową myśl: rzeczy jako zjawiska mają się dostosować do naszego sposobu przedstawiania jak sobie, a nie na odwrót. Nie traktuje się przedmiotów jako niezależnych od człowieka, do którego winien się dostosować rozum, lecz przeciwnie. Przedmiotom każe się stosować do niego. Momentem wyróżniającym człowieka, decydującym o człowieczeństwie, jest tworzenie kultury. Człowiek następnie przestał być pojmowany jako istota rozumna. Została uwzględniona wartość tego wszystkiego co jest w nas irracjonalne. Człowiek tworzy sam siebie w przeciągu dziejów i tworząc siebie nadaje sens otaczającemu go światu.

23. WIELKI RACJONALISTA KARTEZJUSZ

KARTEZJUSZ

(1596-1650) ojciec filozofii nowożytnej, tworzył w języku rodzimym (twórczość podobna do Leibniza). Głosił racjonalizm, zaufanie do rozumu, odrzucił powszechnie obowiązujące prawdy. Słowa tylko zaciemniają nam obraz rzeczywistości - to, co prawdziwe jest w naszym umyśle (niczego nie dowiemy się poprzez język - liczy się akt twórczej intuicji). Zwalczał scholastykę twierdząc, że tylko systematyzuje ona prawdy znane od dawna. Teoria poznania (ten sam model przyjął Leibniz) oparty o model matematyczny. Nie można poznania opierać na mylnych zmysłach. Nie ma rzeczy bardziej pewnej od tego, że „myślę”. Realność bytu Kartezjusz wywodzi z myślenia - cogito ergo sum (myślę, więc jestem - przesłanka całego systemu). Przyjął optymistyczną ideę praw wrodzonych (apriorycznych) - zasada wrodzoności prawd ogólnych. Dualistyczna teoria bytu: Myślący umysł (zwany myślącą duszą) i materia (atrybut rozciągłości). Materię stworzył Bóg. Myślący umysł i język różni nas od zwierząt (które są tylko maszynami). Najsłabszym punktem filozofii Kartezjusza było uzgodnienie relacji miedzy ciałem a umysłem (zmiany w mózgu powoduje zmiany w myśleniu). Założył istnienie wzajemnych interakcji między nimi nie tłumacząc jednak istoty tego oddziaływania. Dostrzegał konflikt między popędami ciała i wolą duszy - zachęca do panowania nad popędami i wyrabiania silnej woli.

25. NOWY EMPIRYZM: LOCKE, BERCELEY, HUME

LOCKE: Krytykował teorie idei wrodzonych wszystkie idee mają źródło w doświadczeniu, głosił empiryzm umiarkowany, jakości wtórne zmysłowe jego znaniem są subiektywne, jakości pierwsze, pierwotne mają charakter obiektywny. Według jego teorii substancje nie są poznawalne, nie poznajemy ich w doświadczeniu. Poznajemy jedynie to, co zawarte jest w naszej świadomości. Człowiek jest z natury życzliwy w stosunku do innych ludzi, jednak ludzie nie mają instynktów społecznych. Na początku dziejów, zdaniem Locke'a, ludzie żyli w stanie natury, nie było życia społecznego ograniczającego ich swobodę.

BERCELEY: Głosił idealizm subiektywny. Zaprzeczał istnieniu materialnego świata, poznanie pojmuje jako spostrzeganie. Wszystkie jakości zmysłowe są subiektywne. Przedmiot istnieje, o tyle, o ile jest spostrzegany. Być, znaczy być poznanym. Świat zewnętrzny składa się wyłącznie z wartości postrzeganych. Doświadczenie wskazuje, że świat składa się wyłącznie z idei. Bóg jest przyczyną naszych spostrzeżeń.

HUME: Twierdził, że jedynym i wyłącznym źródłem poznania jest doświadczenie. Rozum nie różni się zasadniczo od zdolności poznawczych, zmysłowych. Zmysły biernie odbierają wrażenia, a rozum nie ma odrębnego, właściwego dla siebie przedmiotu poznania. Pozostaje tylko to, co jest dane przez wrażenia. Na podstawie doświadczenia możemy jedynie powiedzieć, że tu i teraz następuje skutek, jednak skutek nie wynika z przyczyny. Poznajemy tylko to, czego doznajemy. Hume zamknął poznanie we wrażeniach i kojarzeniu.

26. EMPIRYCZNA KRYTYKA RACJONALIZMU

Empiryści, wyszedłszy od doniosłego wątpienia w twierdzenia racjonalistów na temat tego, ile możemy wiedzieć, doszli do teorii wysuwającej równie doniosłe wątpienie co do tego, czy w ogóle możemy cokolwiek wiedzieć w ścisłym sensie tego terminu. Empiryści zawsze mogli powiedzieć, że bez względu na stopień ograniczenia ich wizji możliwości ludzkiej wiedzy, nie można jej zarzucić, iż jest wzięta z fantazji. Platoński świat idei nie mógł być pokazany w świecie spraw codziennych. Natomiast składniki i elementy dostrzegane przez empirystów były faktycznymi cechami doświadczeń każdego. Przy wszystkich swych twierdzeniach o absolutnej pewności racjonaliści nie potrafili uzgodnić między sobą tego, co miało być tak pewne. Wiele z ich twierdzeń musiało zostać odwołanych. Empiryści zaś utrzymywali, że twierdzenia skromniejsze oparte na ograniczonej podstawie ludzkiego doświadczenia zmysłowego i ludzkich zdolności są bardziej otwarte na poprawki i rozwój i na test przyszłego doświadczenia. Jako dowód na poparcie empirycznego punktu widzenia wskazać można fakt, że dziedziną najoczywistszego postępu ludzkiego rozumu nie był obszar tzw. Rzeczywistego świata Platona czy Kartezjusza, lecz nauki empiryczne. Ci, którzy rozwinęli niesamowicie złożone wizje fizykalnego świata, od cząstek atomu po wielkie systemy gwiezdne, od molekuły proteinowej po najnowsze medyczne i psychologiczne teorie dotyczące ludzkiego zachowania, nie szukali na ogół wiedzy pewnej o świecie rzeczywistym, lecz prawidłowości i regularności w świecie zjawisk. Niezależnie od tego, jak mało zaufania mieli różni racjonaliści, jeśli idzie o poznanie oparte na zmysłach nie można nie być pod wrażeniem- być może nawet przesądnym- osiągnięć badań empirycznych dokonanych w ciągu ostatnich trzech wieków.

---